MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
MONIKA SAJKOWSKA
Instytut Stosowanych Nauk Społecznych UW
Fundacja Dzieci Niczyje
Wiktymizacja wychowanków domów dziecka
 raport z badań
Problem wiktymizacji dzieci wychowujących się w domach dziecka, w tym wykorzystywania
seksualnego, nie był nigdy w Polsce przedmiotem diagnozy empirycznej. Przeprowadzenie ba-
dań, wyniki których prezentuje ten raport, pozwoliło na scharakteryzowanie skali traumatycz-
nych doświadczeń wychowanków oraz zakresu pomocy, jaką otrzymali w takich przypadkach.
Umożliwiło również ocenę wiedzy personelu domów dziecka na temat doświadczeń wiktymiza-
cji ich podopiecznych.
Wstęp
aport prezentuje wyniki badań go i podejmowania interwencji w takich
przeprowadzonych w 2005 r.* w ra- przypadkach.
mach programu  Przywrócić dzie- Badania wychowanków zostały przepro-
ciństwo Fundacji Przyjaciółka, Fundacji wadzone za pomocą techniki CAPI (Compu-
Oriflame Dzieciom oraz World Childhood ter Aided Personal Interview). Jest to technika
Foundation. Badania realizowano w 39 do- stosowana w badaniach ilościowych, po-
mach dziecka stanowiących ogólnopolską, legająca na przeprowadzaniu wywiadów
celowo-warstwową próbę takich placówek. z respondentami przy użyciu przenośnych
Głównymi celami badania było poznanie komputerów (notebook-ów), zamiast tra-
doświadczeń dzieci wychowujących się dycyjnych kwestionariuszy. Badania per-
w domach dziecka w zakresie różnych sonelu placówek prowadzone były metodą
form przemocy i wykorzystywania seksu- ankiety wypełnianej indywidualnie przez
alnego oraz ocena wiedzy personelu do- respondenta (self-administered questionaire).
mów dziecka na temat doświadczeń wikty- Doświadczenia wykorzystywania seksu-
mizacji swoich podopiecznych oraz ocena alnego wychowanków postanowiono diag-
ich kompetencji w zakresie diagnozowania nozować w kontekście innych form wikty-
symptomów wykorzystywania seksualne- mizacji. Umożliwiło to zmniejszenie eks-
* W artykule zaprezentowane zostały główne ustalenia badawcze. Pełen tekst raportu dostępny jest na portalu
www.dzieckokrzywdzone.pl.
?? 1
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
pozycji pytań o kontakty seksualne, a tym daniach wychowanków domów dziecka
samym osłabienie ich drażliwości. Oprócz odwołano się do opisanego wyżej Kwe-
względów metodologicznych, na decyzję stionariusza Wiktymizacji Młodzieży, wy-
tę wpłynęły względy merytoryczne  uzy- korzystując zastosowaną w nim koncepcję
skanie informacji na temat szerokiego wiktymizacji oraz jej wyróżnione moduły.
spektrum potencjalnie traumatycznych do- Wprowadzono jednak szereg zmian i uzu-
świadczeń różnych form przemocy, zagro- pełnień wynikających z:
żenia i straty umożliwia ocenę tego wymia- 1) uwzględnienia specyfiki realiów ame-
ru życiowej sytuacji wychowanków. rykańskich, których dotyczą pytania JVQ,
Inspiracją dla konstrukcji narzędzia ba- 2) uwzględnienia specyfiki sytuacji życio-
dawczego użytego w celu gromadzenia wej wychowanków domów dziecka  res-
informacji na temat doświadczeń wikty- pondentów w polskich badaniach,
mizacji wychowanków był Kwestionariusz 3) dążenia do minimalizacji drażliwości
Wiktymizacji Młodzieży (The Juvenile Vic- narzędzia badawczego, oraz co najważniej-
timization Questionnaire  JVQ) autorstwa sze,
Sherry L. Hamby i Davida Finkelhora 4) dostosowania kwestionariusza do py-
(Hamby, Finkelhor 2001). Kwestionariusz tań badawczych, które były przedmiotem
ten został zaprojektowany w celu zbiera- zainteresowania badaczy.
nia informacji o jak najszerszym zakresie W rezultacie adaptacji kwestionariusza
doświadczeń wiktymizacyjnych młodych JVQ w prowadzonych badaniach poddano
ludzi. Uwzględniono w nim wszystkie diagnozie następujące formy wiktymizacji:
główne formy przestępstw i krzywdzenia, A. PRZEST
PSTWA KONWENCJO-
których mogą oni doświadczyć. Są to do- NALNE
świadczenia specyficzne dla okresu dzie- A1. Kradzież własności osobistej
ciństwa, takie jak zaniedbywanie czy też Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło
kontakty seksualne z osobą dorosłą, które Ci się, że ktoś ukradł Ci jakąś rzecz, której
na tym etapie życia zawsze uznawane są nigdy nie odzyskałeś/aś? Chodzi tu np.
za przestępstwo. Są to również takie formy o przedmioty takie jak: plecak, pieniądze,
wiktymizacji, które mogą przydarzyć się zegarek, ubranie, rower.
zarówno dziecku, jak i osobie dorosłej  jak A2. Rozbój
kradzież czy napad. Kwestionariusz wy- Czy w ciągu ostatniego roku ktoś użył
różnia formy wiktymizacji w środowisku siły, żeby zabrać Ci coś, co miałaś/eś przy
rówieśniczym, ze strony rodziców i człon- sobie albo na sobie?
ków rodziny oraz innych dorosłych. A3. Wandalizm
Kwestionariusz Wiktymizacji Młodzieży Czy w ciągu ostatniego roku ktoś celowo
diagnozuje 35 form krzywdzenia w ramach zepsuł albo zniszczył coś, co należało do
sześciu generalnych kategorii: przestępstw Ciebie?
konwencjonalnych, krzywdzenia dziecka A4. Napaść przy użyciu niebezpieczne-
w rodzinie, przemocy rówieśniczej, wyko- go przedmiotu
rzystywania seksualnego, wiktymizacji po- Czy w ciągu ostatniego roku ktoś ude-
średniej  bycia świadkiem różnych form rzył Cię lub celowo zaatakował przy uży-
przemocy oraz uczestniczenia w katastro- ciu jakiegoś niebezpiecznego przedmiotu
fach i innych nadzwyczajnych, niebezpiecz- (kija, pistoletu, noża)?
nych sytuacjach. Przedmiotem diagnozy są B: PRZEMOC DOMOWA
doświadczenia dziecka w ciągu roku po- B1. Przemoc fizyczna, której sprawcami
przedzającego badanie. byli opiekunowie
W trakcie opracowywania pierwszej czę- Czy w ciągu ostatniego roku ktoś do-
ści kwestionariusza zastosowanego w ba- rosły (członek, rodziny, opiekun) uderzył
2
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Cię, zbił, szarpał albo używał wobec Ciebie D5. Werbowanie do celów seksualnych
innych rodzajów przemocy fizycznej? w Internecie
B2. Przemoc psychiczna/emocjonalna Czy zdarzyło Ci się w ciągu ostatnie-
Czy zdarzało się, w ciągu ostatniego go roku zawrzeć w Internecie znajomość,
roku, że czułeś się naprawdę z
le, bo dorośli w wyniku której próbowano wykorzystać
(członkowie rodziny, opiekunowie) wymy- Cię do celów seksualnych?
ślali Ci, mówili o Tobie złe rzeczy? E. WYKORZYSTYWANIE SEKSUAL-
C: KRZYWDZENIE PRZEZ RÓWIEŚ- NE DO 15. ROKU ŻYCIA
NIKÓW I RODZEC
STWO E1. Dotykanie intymnych części ciała
C1. Przemoc fizyczna ze strony rówieś- Czy Tobie zdarzyło się, że, zanim skoń-
nika czyłaś/eś 15 lat, ktoś dorosły dotykał in-
Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło tymnych części Twojego ciała i/albo zmu-
się, że uderzył Cię lub pobił ktoś mniej wię- szał Cię do dotykania intymnych części
cej w Twoim wieku? swojego ciała?
C2. Napaść zbiorowa E2. Współżycie seksualne
Czy w ciągu ostatniego roku zdarzyło Czy Tobie zdarzyło się, że zanim skoń-
się, że zostałaś/eś pobita/y, zaczepiona/y czyłaś/eś 15 lat, ktoś dorosły odbył z Tobą
lub napadnięta/y przez grupę dzieciaków stosunek seksualny?
albo młodzieży? E3. Wykorzystywanie do produkcji
C3. Przemoc podczas randki pornografii
Czy w ciągu ostatniego roku Twoja Czy Tobie zdarzyło się, że zanim ukoń-
dziewczyna/chłopak albo ktokolwiek, z kim czyłaś/eś 15 lat, ktoś robił Ci zdjęcia albo
wybrałeś się na randkę, spoliczkował Cię nagrywał Cię kamerą wideo, kiedy byłaś/eś
albo uderzył? naga/i?
C4. Znęcanie się F. BYCIE ŚWIADKIEM, WIKTYMIZA-
Czy w ciągu ostatniego roku zdarzy- CJA POŚREDNIA
ło się, że jakieś osoby/osoba mniej więcej F1. Świadek przemocy domowej
w Twoim wieku, znęcały/a się nad Tobą? Czy w ciągu ostatniego roku widziałeś,
D: WYKORZYSTYWANIE SEKSUAL- jak jedno z Twoich rodziców zostało ude-
NE/OSTATNI ROK rzone lub pobite przez drugiego rodzica,
D1. Dotykanie intymnych części ciała bądz
przez swojego przyjaciela (partnera)
Czy w ciągu ostatniego roku ktoś, wbrew lub przyjaciółkę (partnerkę)?
Twojej woli, dotykał intymnych części F2. Świadek przemocy rodzica/opieku-
Twojego ciała i/lub zmuszał Cię do takiego na wobec rówieśników/rodzeństwa
dotyku? Czy w ciągu ostatniego roku byłaś/eś
D2. Gwałt: usiłowany lub dokonany świadkiem tego, że ktoś dorosły (członek
Czy w ciągu ostatniego roku ktoś zmuszał rodziny, opiekun) uderzył, zbił, szarpał
Ciebie do uprawiania seksu, czyli do stosun- albo używał innych rodzajów przemocy
ku seksualnego w jakiejkolwiek postaci? fizycznej wobec Twej koleżanki, kolegi lub
D3. Ekshibicjonizm rodzeństwa?
Czy w ciągu ostatniego roku ktoś zmu- F3. Świadek rówieśniczej przemocy fi-
szał Cię do oglądania intymnych części jego zycznej
ciała  przy użyciu siły lub z zaskoczenia? Czy w ciągu ostatniego roku byłeś świad-
D4. Słowne molestowanie seksualne kiem tego, że ktoś z Twoich znajomych
Czy w ciągu ostatniego roku ktoś zranił został uderzony lub pobity przez swojego
Twoje uczucia, mówiąc lub pisząc rzeczy rówieśnika?
związane z seksem, a dotyczące Ciebie albo F4. Świadek rówieśniczej przemocy
Twojego ciała? psychicznej
2 3
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Czy w ciągu ostatniego roku byłeś świad- Porządek pytań o poszczególne do-
kiem tego, że osoby mniej więcej w Twoim świadczenia wiktymizacji nie był, co oczy-
wieku znęcały się nad kimś? wiste przypadkowy. W pierwszej części
F5. Świadek przemocy seksualnej, kwestionariusza pytano o przestępstwa
gwałtu konwencjonalne, ze względu na relatyw-
Czy kiedykolwiek byłaś/eś świadkiem nie najmniejszą drażliwość tej grupy pytań.
tego, że ktoś był zmuszany do uprawiania Pytania o doświadczenia wykorzystywa-
seksu, czyli do stosunku seksualnego w ja- nia seksualnego kończyły blok pytań o do-
kiejkolwiek postaci? świadczenia wiktymizacji.
Formy wiktymizacji  doświadczenia własne wychowanków
W badaniach wzięło udział 495 wycho- szersze spektrum traumatycznych do-
wanków w wieku 15 18 lat przebywających świadczeń dzieciństwa różnią się zasto-
w domach dziecka (ogólnopolska, losowo- sowaną metodologią i charakterystyką
warstwowa próba placówek). Liczba wycho- próby badawczej. Nie zawsze dotyczą
wanków, którzy wzięli udział w badaniach doświadczeń ostatniego roku przed ba-
w poszczególnych placówkach, była różna daniem, a częściej wszystkich zapamięta-
 od 29 do 4 osób. Średnia liczba responden- nych przez respondenta zdarzeń.
tów w placówce wyniosła 12,7. W badanej Analizując poniżej wyniki opisujące
próbie znalazło się 241 dziewcząt (48,8%) wyróżnione rodzaje wiktymizacji wycho-
i 254 chłopców (51,2%). wanków, będziemy jednak tam, gdzie to
Respondentom zadano pytania o ich włas- możliwe przywoływać istniejące dane
ne doświadczenia. W przypadku większości badawcze, które pozwolą w pewnym za-
form wiktymizacji ci, którzy ich doświad- kresie na interpretację prezentowanych
czyli, udzielali również informacji umożli- informacji o wychowankach. Będą to
wiających charakterystykę sprawców oraz przede wszystkim dane z badań Krysty-
dotyczących ujawnienia versus zatajenia ny Ostrowskiej i Janusza Surzykiewicza,
własnych doświadczeń. którzy w latach 1997 i 2003 przeprowa-
Aby ocenić specyfikę sytuacji wycho- dzili badania na temat zachowań agre-
wanków domów dziecka w porównaniu sywnych uczniów w szkole i poza szko-
z sytuacją dzieci i młodzieży wychowują- łą na próbie uczniów wszystkich typów
cych się w domach rodzinnych, konieczne szkół w Polsce (Ostrowska, Surzykiewicz
byłoby odwołanie się do danych charak- 2005) oraz z badań Anny Brzezińskiej
teryzujących całą populację młodzieży i Elżbiety Hornowskiej nad agresją i prze-
w podobnym wieku, w zakresie analo- mocą wobec dzieci i młodzieży  uczniów
gicznych form wiktymizacji. Danymi szkół poznańskich (Brzezińska, Hornow-
takimi, niestety, nie dysponujemy, stąd ska red. 2004). Użyteczne będzie również
ograniczone możliwości formułowania przytoczenie ustaleń badawczych na
wniosków na temat specyfiki badanej gru- temat skali zjawiska wykorzystywania
py. Dostępne polskie ustalenia badawcze seksualnego dzieci w Polsce, które były
odnoszą się głównie do przemocy rówieś- rezultatem programów badawczych re-
niczej  ta najczęściej była przedmiotem alizowanych w ostatniej dekadzie w na-
zainteresowania polskich badaczy. Nie- szym kraju (Fluderska, Sajkowska 2001;
liczne programy badawcze diagnozujące Izdebski 2000).
4
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Przestępstwa konwencjonalne
Porównanie frekwencji różnych do- grożąc użyciem siły, 6% padło ofiarą takie-
świadczeń wiktymizacji pokazało, iż wśród go rozboju kilkakrotnie.
tych występujących najczęściej znajdują się Spośród 47% wychowanków, którym
kradzieże i akty wandalizmu  niszczenie umyślnie zniszczono w ciągu ostatniego
własności wychowanków. 70% z nich do- roku ich własność, połowie (23%) zdarzyło
świadczyło w ostatnim roku kradzieży, się to kilka lub wiele razy.
przy czym aż 42% więcej niż jednokrotnie. Co czwartego z badanych napadnięto
Blisko 1/5 wychowanków odebrano bądz
z użyciem niebezpiecznego narzędzia, 8%
próbowano odebrać ich własność siłą lub więcej niż raz.
Tabela 1. Przestępstwa konwencjonalne  doświadczenia wychowanków, w % (N = 495)
Zdarzyło się
Forma wiktymizacji Nie zdarzyło mi się
raz kilka razy wiele razy
Kradzież 30 28 33 9
Rozbój 82 11 6 1
Zniszczenie rzeczy 53 24 20 3
Napad 76 16 6 2
Ogrom skali doświadczeń kradzieży wśród wychowanków domów dziecka (70%) oddaje
porównanie uzyskanych wyników z ustaleniami badawczymi dotyczącymi ogółu młodzieży,
które prezentuje tabela 2. Wychowankowie znacznie częściej niż ich rówieśnicy doświadczają
niszczenia swoich osobistych rzeczy. Nieco mniejsze, ale nadal ilustrujące wyjątkowo wysoki
stopień wiktymizacji wychowanków, są rozbieżności w doświadczeniach rozboju  odebra-
nia siłą pieniędzy lub rzeczy. Marginalne wśród ogółu młodzieży doświadczenie napadu
z niebezpiecznym narzędziem, to doświadczenie co czwartego wychowanka!
Kradzieże i wandalizm to realia placówkowego życia. Potwierdzają to prezentowane
ustalenia badawcze i opinie praktyków. Tak częste doświadczenie łamania uznanych norm
społecznych chroniących prywatną własność może być przyczyną relatywizmu i obojęt-
nienia na takie zasady moralne. Może również skutkować poczuciem krzywdy, frustracją
i chęcią odwetu.
Przemoc ze strony osób dorosłych
Co trzeci wychowanek w ciągu ostatnie- wychowawcy w placówce  niemal co trze-
go roku został uderzony lub pobity przez cia ofiara przemocy fizycznej (30%) została
osoby dorosłe  w tym 10% kilka razy, 4% pobita przez wychowawców z domu dzie-
 wiele razy. Spośród badanych, którzy do- cka. W dalszej kolejności sprawcami prze-
znali przemocy fizycznej, najwięcej osób mocy fizycznej wobec wychowanków były
wskazało, że sprawcą był ktoś z rodziny. osoby znajome (14%) i nauczyciele (11%).
Połowa badanych, których pobili dorośli Mimo że pytanie dotyczyło przemocy ze
(51%), doświadczyła tego ze strony swoich strony bliskich dorosłych, 5% wychowan-
najbliższych. Jak pokazują deklaracje wy- ków wskazało jako sprawców doznanej
chowanków, kary fizyczne stosują również przemocy fizycznej nieznajome osoby.
4 5
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Tabela 2. Porównanie skali przestępstw konwencjonalnych wobec wychowanków domów dziecka
oraz uczniów gimnazjów i szkół ponadpodstawowych, w %
Uczniowie Uczniowie 2003 **
Forma Wychowankowie 2001* Ostrowska, Surzykiewicz
wiktymizacji domów dziecka Brzezińska,
w szkole poza szkołą
Hornowska
8 13
Kradzież 70 21 3 10
1 10
Rozbój 18  4 10
Zniszczenie rzeczy 47  12 4
Napad 24  2 5
* Prezentowane dane odnoszą się do uczniów gimnazjów i szkół średnich. W pytaniach o doświadczenia wik-
tymizacji nie określano okresu, w jakim miały miejsce. Deklaracje respondentów dotyczą więc wszystkich zapa-
miętanych doświadczeń tego rodzaju.
** Kolejne liczby prezentowane w kategorii  kradzież dotyczą odsetka młodzieży, której zabrano pieniądze lub
rzeczy o wartości do 10 zł, 10 100 zł i powyżej 100 zł w szkole i poza szkołą.
Tabela 3. Przemoc domowa  doświadczenia wychowanków domów dziecka, w % (N = 495)
Zdarzyło mi się
Forma wiktymizacji Nie zdarzyło mi się
raz kilka razy wiele razy
Przemoc fizyczna  rodzice,
69 17 10 4
opiekunowie
Przemoc werbalna,
43 22 23 12
poniżanie
Bycie świadkiem przemocy
fizycznej pomiędzy
67 15 12 6
rodzicami lub członkami
rodziny
Bycie świadkiem
przemocy rodziców wobec 49 24 20 7
rówieśników/rodzeństwa
51%
Ktoś z rodziny
30%
Wychowawca z domu dziecka
14%
Znajomy / znajoma
11%
Nauczyciel
5%
Nieznajomy / nieznajoma
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%
Wykres 1. Dorośli sprawcy przemocy fizycznej wobec wychowanków (N = 155)
6
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Według deklaracji wychowanków, do- oskarżali członków swojej rodziny (45%
rośli znacząco częściej niż bicie stosowali ofiar przemocy psychicznej). Niemal rów-
wobec nich różne formy przemocy psy- nie często byli to jednak dorośli, których
chicznej. Ponad połowa wychowanków opiece zostali powierzeni w placówce
(57%) doświadczyła w ciągu ostatniego (43%). Co czwarty wychowanek doświad-
roku wyzywania i poniżania ze strony do- czający poniżania, obrażania i krzyków
rosłych. 35% miało takie doświadczenia doznał ich ze strony nauczycieli w szkole.
więcej niż raz. O stosowanie przemocy W dalszej kolejności byli to znajomi doro-
psychicznej wychowankowie najczęściej śli (15%) i nieznajomi (2%).
54%
Ktoś z rodziny
Wychowawca z domu dziecka 43%
Znajomy / znajoma
24%
Nauczyciel
15%
Nieznajomy / nieznajoma
2%
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%
Wykres 2. Dorośli sprawcy przemocy psychicznej wobec wychowanków (N =282)
Wiktymizacja pośrednia w środowisku awantur domowych ofiarami silniejszego
rodzinnym  bycie świadkiem przemocy członka rodziny, np. ojca, padała zarówno
pomiędzy rodzicami lub pomiędzy rodzi- żona, jak i dzieci? Czy rodzice wzajemnie
cami a rodzeństwem zdarzała się wycho- stosowali wobec siebie przemoc, czy też
wankom niemal tak często, jak bezpośred- jedno z nich było ofiarą?
nie doświadczenia przemocy. Opis relacji przemocowych w rodzinach
Co trzeci wychowanek, mimo przebywa- badanych wykraczał poza cel prowadzo-
nia w placówce, był w ciągu ostatniego roku nych badań. Dane dotyczące wiktymizacji
świadkiem przemocy pomiędzy rodzicami; pośredniej pozwalają jednak podejrzewać,
19% było świadkiem agresji bliskich osób że w znacznej części rodzin wychowanków
więcej niż raz. Blisko połowa responden- dochodzi do przemocy pomiędzy dorosły-
tów była świadkiem bicia i innych form mi. Sami wychowankowie nie są już dziećmi,
przemocy fizycznej rodziców lub opieku- mają 15 lat i więcej, więc przemoc, której do-
nów wobec ich rodzeństwa. świadczają w rodzinie, zapewne nie ma for-
Na podstawie informacji zgromadzo- my dyscyplinujących klapsów. Bycie świad-
nych w trakcie badania nie można ocenić, kiem krzywdzenia bliskiej osoby może być
czy sytuacje pośredniej i bezpośredniej bardzo traumatycznym przeżyciem. Mimo
wiktymizacji w ramach przemocy domo- iż nie boli fizycznie, może być przyczyną za-
wej były ze sobą powiązane. Czy w trakcie straszenia, bezradności czy buntu.
6 7
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Doświadczenia przemocy domowej nie były przedmiotem zainteresowania w przy-
taczanych wyżej badaniach zachowań agresywnych wśród młodzieży. W innych bada-
niach diagnozujących skalę stosowania kar fizycznych wobec dzieci w różnych miastach
Polski (Sajkowska, Siemaszko 1999) 10% 42% badanych deklarowało, że dostaje czasami
lanie, a 28% 35%, że stało się ofiarą przemocy werbalnej i poniżania ze strony członków
rodziny. W świetle tych danych, które nie ograniczały się do doświadczeń jednego roku,
a opisywały ogół doświadczeń młodych respondentów, doświadczenia przemocy do-
mowej wobec wychowanków trzeba uznać za wyjątkowo częste.
Przemoc rówieśnicza
W kategorii  Przemoc rówieśnicza zna- danych, 14%  kilka- lub wielokrotnie. Wy-
lazły się jakościowo różne formy wiktymi- niki pytania o sprawców tej przemocy po-
zacji wychowanków. Kryterium był wiek kazują, że najczęściej są to szkolni koledzy
sprawców przemocy wobec wychowan- wychowanków (47% wskazań). Niemal
ków. I tak w kategorii tej znalazła się fizycz- równie często biją koledzy lub koleżan-
na i psychiczna (znęcanie) przemoc ze stro- ki z placówki (41%). 19% wychowanków
ny rówieśników, z którymi kontaktują się doświadczało przemocy ze strony rodzeń-
wychowankowie w szkole, placówce i poza stwa. Na kolegów z podwórka, innych niż
tymi instytucjami. Przemoc taka może mieć rodzeństwo członków rodziny oraz niezna-
również kwalifikowaną formę przemocy jomych wskazywało po kilka procent wy-
zbiorowej  napadów i wymuszeń przez chowanków, którzy w ostatnim roku zosta-
grupę młodzieży. Sprawcami częściej są tu li pobici przez rówieśników.
nieznajomi. Ostatnia subkategoria to prze- 20% respondentów  czyli znacząco
moc na randce  sprawcą najczęściej jest tu mniej niż w przypadku pytań o przemoc
znajomy rówieśnik, działający w ramach fizyczną  deklaruje, że doświadczyli
szczególnej relacji z ofiarą. w ostatnim roku przemocy psychicznej ze
Według deklaracji wychowanków naj- strony rówieśników, z czego blisko połowa
częstszym doświadczeniem z tej kategorii wielokrotnie. Czy taki rezultat jest odbi-
jest przemoc fizyczna, doznało jej 34% ba- ciem rzeczywistości, jeśli chodzi o zakres
Tabela 4. Przemoc rówieśnicza  doświadczenia wychowanków domów dziecka, w % (N = 495)
Zdarzyło mi się
Forma wiktymizacji Nie zdarzyło mi się
raz kilka razy wiele razy
Przemoc rówieśnicza
66 20 11 3
fizyczna
Przemoc rówieśnicza
81 13 5 1
zbiorowa
Przemoc na randce 89 7 2 2
Znęcanie się/przemoc
80 12 7 1
psychiczna rówieśnicza
Bycie świadkiem
przemocy fizycznej wobec 34 26 29 12
rówieśników
Bycie świadkiem znęcania
34 26 27 10
się nad rówieśnikami
8
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Kolega / koleżanka ze szkoły
Kolega / koleżanka z domu dziecka
Siostra / brat
Kolega / koleżanka z podwórka
Ktoś z rodziny
Nieznajomy / nieznajoma
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%
Wykres 3. Sprawcy rówieśniczej przemocy fizycznej wobec wychowanków (N = 167)
doświadczeń przemocy psychicznej w ba- ostre, zdecydowaliśmy się na zawężenie
danej grupie młodzieży? go do  znęcania się , to zaś opisane zo-
Wydaje się, iż w znacznej mierze jest on stało jako  zmuszanie do wykonywania
wynikiem przyjętej definicji badawczej poleceń, częste popychanie, szarpanie za
pojęcia  przemoc psychiczna . Ponieważ włosy lub ubranie . Jak widać traktowa-
samo pojęcie jest bardzo pojemne i nie- nie takie jest syndromem krzywdzących
Kolega / koleżanka z domu dziecka
Kolega / koleżanka ze szkoły
Siostra / brat
Nieznajomy / nieznajoma
Kolega / koleżanka z podwórka
Ktoś z rodziny
5%
0% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%
Wykres 4. Sprawcy rówieśniczej przemocy psychicznej wobec wychowanków (N = 102)
zachowań rówieśników, ma również ele- pytanie bowiem sugerowało, że respondent
menty przemocy fizycznej. Przypomnij- miał być w takiej sytuacji  pobity, zaczepiony
my, że połowa wychowanków znała oso- lub napadnięty . Co oczywiste, różnica po-
by tak traktowane przez rówieśników. między zaczepką a pobiciem jest zasadnicza,
Co piąty wychowanek (19%) spotkał się często jest jednak wyłącznie efektem dynami-
w ciągu ostatniego roku z zagrożeniem ze ki spotkania z grupą agresywnej młodzieży
strony grup nieletnich; 6% doświadczyło ta- poszukującej ofiary. Stąd właśnie skala takich
kiego zagrożenia więcej niż raz. Nie uzyski- spotkań była przedmiotem diagnozy.
wano w trakcie badania szczegółowych in- Przemocy ze strony partnera na randce do-
formacji, jaki charakter miał atak z ich strony, świadczyło 11% badanych, 4%  więcej niż raz.
8 9
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Znacząco częstsze niż bezpośrednie do- Informacje o tak rozumianej wiktymi-
świadczenia przemocy rówieśniczej były sy- zacji pośredniej dostarczają wiedzy o do-
tuacje określane tu jako wiktymizacja pośred- świadczeniach respondentów i są tym sa-
nia  bycie świadkiem przemocy zadawanej mym innymi informacjami niż omawiane
kolegom lub koleżankom lub znęcania się nad poprzednio dane na temat doświadczeń
nimi. Świadkami pobicia rówieśników było ich rówieśników. Bycie świadkiem prze-
66% badanych, 41% więcej niż jednokrotnie. mocy w środowisku rówieśniczym może
Podobny odsetek wychowanków (62%) był potencjalnie skutkować traumą, poczuciem
obecny w trakcie rówieśniczego znęcania się zagrożenia i bezradności. Oczywiście decy-
psychicznego, ponad połowa ze świadków duje o tym szereg zmiennych charaktery-
znęcania (36%) uczestniczyła w takich sytua- zujących takie sytuacje, które nie były diag-
cja więcej niż raz w ostatnim roku. nozowane w badaniu.
Jak dowodzi porównawcza analiza wyników badań nad przemocą rówieśniczą, wychowan-
kowie domów dziecka znacznie częściej niż ich rówieśnicy spoza placówek doświadczają diag-
nozowanych w badaniu form takiej przemocy. Blisko trzykrotnie wyższy wśród wychowanków
jest odsetek tych, którzy zostali pobici przez rówieśników. Wychowankowie znacząco częściej
byli ofiarami napaści zbiorowej. Wychowankowie częściej niż młodzi respondenci innych badań
deklarują, że doświadczyli znęcania się przez rówieśników, chociaż w opis tego doświadczenia
w kwestionariuszu, który wypełniali, był bardziej drastyczny niż w kwestionariuszach zastoso-
wanych w badaniach uczniów, a dane dotyczą doświadczeń ostatniego roku, nie zaś wszystkich
doświadczeń, jak w badaniach Brzezińskiej i Hornowskiej.
Znacznie większa skala wiktymizacji wychowanków w tym zakresie wynika zapewne z do-
świadczeń przemocy w placówce. To koledzy z domów dziecka najczęściej są sprawcami prze-
mocy rówieśniczej.
Tabela 5. Porównanie skali przemocy rówieśniczej wobec wychowanków domów dziecka oraz ucz-
niów gimnazjów i szkół ponadpodstawowych, w %
Uczniowie Uczniowie 2003**
Wychowankowie 2001* Ostrowska, Surzykiewicz
Forma wiktymizacji
domów dziecka Brzezińska,
w szkole poza szkołą
Hornowska
Przemoc rówieśnicza
34 11 14 8
fizyczna
Przemoc rówieśnicza
19  3 4
zbiorowa
Przemoc na randce 11   
Znęcanie się 20 14 7 13
Bycie świadkiem
przemocy fizycznej wobec 34 31  
rówieśników
* Prezentowane dane odnoszą się do uczniów gimnazjów i szkół średnich. W pytaniach o doświadczenia wiktymi-
zacji nie określano okresu, w jakim miały miejsce. Deklaracje respondentów dotyczą więc wszystkich zapamięta-
nych doświadczeń tego rodzaju. Dane opisujące skalę znęcania się psychicznego rówieśników nad wychowankami
porównano do deklaracji uczniów na temat doświadczenia  zmuszania do tego, czego nie chciało się zrobić .
** Dane opisujące skalę znęcania się psychicznego rówieśników nad wychowankami porównano do deklaracji ucz-
niów na temat doświadczenia  zmuszania do czynności upokarzających, np. takich, jakie stosowane są w stosunku
do tzw. kotów .
10
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Wykorzystywanie seksualne
Kategoria doświadczeń określanych tu czenia badanych w ciągu ostatniego roku
jako  wykorzystywanie seksualne analizowa- oraz zdarzenia, jakie miały miejsce w dzieciń-
na była w dwóch aspektach  jako doświad- stwie, zanim skończyli 15. rok życia.
Doświadczenia wykorzystywania seksualnego w ciągu ostatniego roku
Najczęstszą formą wykorzystywania seksualnym czy też wulgarne komentowa-
seksualnego doświadczonego przez wy- nie wyglądu usłyszało w tym czasie 21%
chowanków w ostatnim roku było molesto- badanych, 8%  wielokrotnie.
wanie werbalne. Propozycje o charakterze
Tabela 6. Wykorzystywanie seksualne  doświadczenia własne wychowanków w ciągu ostatniego
roku, w % (N = 495)
Zdarzyło mi się
Forma wiktymizacji Nie zdarzyło mi się
raz kilka razy wiele razy
Molestowanie werbalne 79 13 7 1
Dotykanie intymnych części
88 8 3 1
ciała
Ekshibicjonizm 89 8 2 1
Werbowanie w Internecie 91 6 2 1
Współżycie seksualne/
92 5 2 1
gwałt
Bycie świadkiem przemocy
89 6 3 1
seksualnej, gwałtu
Współżycie seksualne / gwałt
Molestowania werbalne
Dotykanie
Ekshibicjonizm
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
Znajomy / znajoma nieznajomy / nieznajoma
Wykres 5. Sprawcy wykorzystywania seksualnego wychowanków (gwałt N = 42; molestowanie
werbalne N =107; dotykanie N = 59; ekshibicjonizm N = 52)
Jak widać na wykresie 5, aż 79% ofiar ciej była to osoba więcej w wieku respon-
molestowania werbalnego wskazało, że denta (53%). Na osoby starsze nie więcej
sprawcą była osoba im znajoma, a 25%, że niż o 10 lat jako sprawców wskazało 29%
sprawca nie był znany. Zazwyczaj spraw- spośród ofiar. Na młodsze od siebie  13%
cy werbalnego molestowania nie odbiegali spośród ofiar, a na starsze od siebie o 10 lat
znacząco wiekiem od badanych, najczęś- i więcej  8%.
10 11
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Mniej więcej w tym samym wieku 53%
Starszy nie więcej niż 10 lat 29%
18%
Trudno powiedzieć
Młodszy 13%
Starszy o 10 lat lub więcej 8%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%
Wykres 6. Molestowanie werbalne  wiek sprawcy (N = 107)
Znaczący odsetek badanych (12%) do- rze przypadków sprawca był mniej więcej
świadczył w ciągu roku przed badaniem w wieku respondenta (42%) lub starszy nie
bezpośredniej formy wykorzystywania  do- więcej niż o 10 lat (34%). Co piąty respon-
tykania intymnych części ciała wbrew woli dent wskazał na osobę starszą od siebie
badanego lub zmuszanie go/jej do dotyku o 10 lat i więcej (20%), prawie co dziesiąty
genitaliów sprawcy. 3% było zmuszanych na osobę młodszą (9%). Ponad połowa re-
do niechcianego dotyku kilka, a 1%  wiele spondentów (56%) wskazała, że sprawca
razy. był pod wpływem alkoholu lub narkoty-
Jako sprawcę złego dotyku badani wska- ków. Do doświadczenia związanego z do-
zywali przede wszystkim osoby sobie tykaniem miejsc intymnych przyznało się
znajome (76%), w dalszej kolejności zaś komuś 46% respondentów; pozostałe 56%
nieznajome (25%). W przeważającej mie- milczy nadal.
Mniej więcej w tym samym wieku
42%
Starszy nie więcej niż 10 lat 34%
Starszy o 10 lat lub więcej
20%
Trudno powiedzieć 12%
Młodszy 9%
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45%
Wykres 7. Dotykanie intymnych części ciała  wiek sprawcy (N = 59)
Nie 54%
Tak, ale dopiero po jakimś czasie 24%
22%
Tak, zaraz po tym, co się zdarzyło
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%
Wykres 8. Dotykanie intymnych części ciała  ujawnienie faktu (N = 59)
12
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Blisko co dziesiąty respondent do- badanych. Odsetek wskazań na sprawcę
świadczył obnażania intymnych części jest tu taki sam dla sprawcy znajomego
ciała w jego obecności i bez jego zgody i nieznajomego respondentowi (po 50%).
(11%). W przypadkach ekshibicjonizmu Ekshibicjonistą była zazwyczaj osoba
wobec wychowanków charakterystyka starsza od respondenta o 10 lat i więcej
sprawców okazuje się odmienna niż w po- (23%) oraz nie więcej niż o 10 lat (21%).
zostałych, diagnozowanych w badaniu W nieco dalszej kolejności wskazywano
formach wykorzystywania: sprawcami na sprawcę w wieku ofiary (19%) lub
częściej są nieznajomi, znacząco starsi od młodszą (10%).
Trudno powiedzieć 31%
23%
Starszy o 10 lat lub więcej
Starszy nie więcej niż 10 lat 21%
Mniej więcej w tym samym wieku 19%
Młodszy 10%
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%
Wykres 9. Ekshibicjonizm  wiek sprawcy (N = 52)
Prawie co dziesiąty z badanych stał się znajome osoby. Spośród ofiar 43% wskaza-
ofiarą zjawiska werbowania w Internecie ło, że sprawca był mniej więcej w ich wieku.
w celach wykorzystania seksualnego (9%), Na starszych nie więcej niż o 10 lat sprawców
a 3% badanych miało takie doświadczenie wskazało 29% ofiar, a co dziesiąta wskazała
wielokrotnie. na sprawcę starszego od siebie o 10 i więcej
Gwałtu i współżycia pod przymusem lat.
doświadczyło w ostatnim roku 8% bada- Wśród sprawców gwałtu znalazły się
nych, 3% więcej niż raz. Zdecydowana też osoby młodsze od ofiar (17%). W bli-
większość ofiar wskazała, iż sprawcą tej sko połowie przypadków sprawca był pod
formy wiktymizacji była osoba im znajoma wpływem alkoholu lub narkotyków (48%).
(79%). Co czwarty wychowanek, który miał Blisko 2/3 ofiar (62%) nie przyznało się do
takie doświadczenie (24%), wskazał na nie- tego, że zostały zgwałcone.
Mniej więcej w tym samym wieku
43%
Starszy nie więcej niż 10 lat
29%
Trudno powiedzieć 17%
Młodszy 17%
Starszy o 10 lat lub więcej
10%
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%
Wykres 10. Współżycie seksualne pod przymusem, gwałt  wiek sprawcy (N = 42)
12 13
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Nie 43%
Tak, ale dopiero po jakimś czasie 29%
Tak, zaraz po tym, co się zdarzyło 17%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%
Wykres 11. Współżycie seksualne pod przymusem, gwałt  ujawnienie faktu (N = 42)
Co dziesiąty badany (11%) był w ostat- alnego, nawet jeśli doświadczenia takie są
nim roku świadkiem przemocy seksualnej zgodne z wolą dziecka. Respondentami
lub gwałtu, 4% miało takie doświadczenia prezentowanych badań byli młodzi ludzie,
więcej niż raz. Na definicje wykorzystywa- który ukończyli już 15 lat, tak więc zgodnie
nia seksualnego dzieci, precyzujące rodza- z literą prawa nie są już w takich sytuacjach
je doświadczeń o charakterze seksualnym uznawani za ofiary wykorzystywania. Jed-
uznawane za krzywdzące dla dziecka, czę- nak nawet bierne uczestniczenie w sytua-
sto składają się również pośrednie formy cji, gdy gwałcona jest inna osoba, może być
wykorzystywania  bycie świadkiem obna- dla każdego dużym urazem i potencjalnie
żania, masturbacji czy też stosunku seksu- skutkować negatywnymi konsekwencjami.
Doświadczenia wykorzystywania seksualnego do 15. roku życia
Innym niż doświadczenia ostatniego prawo karne, a których sprawcami były
roku aspektem wykorzystywania seksual- osoby dorosłe:
nego wychowanków są zdarzenia o charak-  dotykanie intymnych części ciała,
terze seksualnym, w których uczestniczyli  współżycie seksualne,
oni przed ukończeniem 15. roku życia. Ba-  wykorzystywanie do produkcji mate-
dani pytani byli o trzy rodzaje takich zda- riałów pornograficznych.
rzeń, które są penalizowane przez polskie
Tabela 7. Wykorzystywanie seksualne  doświadczenia własne wychowanków do 15. roku życia,
w % (N = 495)
Zdarzyło mi się
Doświadczenia do 15. roku życia Nie zdarzyło mi się
raz kilka razy wiele razy
Dotykanie intymnych części ciała 84 11 4 1
Współżycie seksualne 90 7 2 1
Pornografia dziecięca 97 2 1 0
Największy odsetek wśród badanych jome (77%) Biorąc pod uwagę wiek ofiar,
stanowią ofiary złego dotyku w dzieciń- 1/3 z nich doświadczyła dotykania intym-
stwie (16% respondentów  80 osób). 11% nych części ciała pomiędzy 7. a 13. rokiem
badanych miało takie doświadczenie raz, życia, co czwarta ofiara była wtedy w wie-
pozostali kilkakrotnie. Sprawcami złego ku 13 15 lat (25%), a co piąta (21%) miała
dotyku były przede wszystkim osoby zna- mniej niż 7 lat. Do doświadczenia złego
14
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
dotyku wcześniej czy póz
niej przyznało się Udział w produkcji pornografii dziecię-
50% ofiar. cej  filmowaniu lub fotografowaniu nagiego
Współżycie seksualne z osobą doro- dziecka do 15. roku życia deklaruje 3% bada-
słą do 15. roku życia deklaruje co dzie- nych (17 osób). Najczęściej sprawcą okazy-
siąty badany (49 osób), dla 7% było to do- wała się osoba obca (59%), na osoby znajome
świadczenie jednokrotne. Najwięcej, bo wskazało 41% ofiar. Większość spośród ofiar
prawie 3/4 osób, miało stosunki seksu- pornografii dziecięcej deklarowała, że do-
alne z dorosłymi w wieku pomiędzy 13 świadczyła tego typu zdarzenia w wieku po-
15 lat (74%), co piąty wychowanek był między 13. a 15. rokiem życia (59%). Prawie
wtedy w wieku 7-13 lat (20%), a 12% było co czwarta ofiara była w wieku 7 13 lat (23%),
w wieku poniżej 7 lat. 51% ofiar deklaru- a 18%  poniżej 7 lat. Do doświadczenia por-
je, że bezpośrednio po współżyciu bądz
nografii dziecięcej przyznała się co trzecia
po pewnym czasie ujawniły fakt, że mia- ofiara (35%), a 65% spośród nich nigdy nie
ło ono miejsce. powiedziało nikomu o tym, co się zdarzyło.
Dotykanie
Współżycie seksualne
Pornografia dziecięca
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
Znajomy / znajoma Nieznajomy / nieznajoma
Wykres 12. Sprawcy wykorzystywania seksualnego wychowanków do 15. roku życia (dotykanie
N = 80; współżycie seksualne N = 49; pornografia dziecięca N = 17)
Dotykanie
Współżycie seksualne
Pornografia dziecięca
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%
Mniej niż 7 lat 7 13 lat więcej niż 13, a mniej niż 15 lat Nie pamiętam / TP
Wykres 13. Wykorzystywanie seksualne wychowanków do 15. roku życia  wiek ofiary (dotykanie
N = 80; współżycie seksualne N = 49; pornografia dziecięca N = 17)
14 15
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Dotykanie
Współżycie seksualne
Pornografia dziecięca
0% 0,1% 0,2% 0,3% 0,4% 0,5% 0,6% 0,7%
Tak, ale dopiero po jakimś czasie Tak, zaraz po tym, co się zdarzyło Nie
Wykres 14. Wykorzystywanie seksualne wychowanków do 15. roku życia  ujawnienie faktu (do-
tykanie N = 80; współżycie seksualne N = 49; pornografia dziecięca N = 17)
Wykorzystywanie seksualne to kolejna kategoria wiktymizacji, dotykającej wycho-
wanków domów dziecka w znacznie większej mierze niż ich rówieśników spoza pla-
cówki. Ścisłe porównania dostępnych danych badawczych nie są wprawdzie, jak już
wspominano, uprawnione. Prowadzone w Polsce badania dotyczące tego problemu
miały różną metodologię, w różny sposób konceptualizowana była również kategoria
 wykorzystywanie seksualne . Wszystkie dostępne ustalenia badawcze wskazują jed-
nak na znacząco niższy wśród dzieci i młodzieży spoza placówek odsetek osób doświad-
czających w dzieciństwie kontaktów seksualnych. W retrospektywnych badaniach osób
dorosłych Zbigniewa Izdebskiego (Izdebski 2000), które pytane były o doświadczenia
przemocy seksualnej do 15. roku życia ze strony dorosłych, jedynie 3,6% deklarowało,
że zdarzyły im się takie sytuacje. W badaniach Grażyny Fluderskiej i Moniki Sajkowskiej
na podobnej próbie dorosłych Polaków jedynie 3,8% respondentów deklarowało, że były
przed ukończeniem 15 lat ofiarami złego dotyku (którego, przypomnijmy, doświadczyło
do 15. roku życia 16% wychowanków!), a 1,3% wymuszonego stosunku seksualnego
(10% wychowanków!).
W badaniach Ostrowskiej i Surzykiewicza 2% uczniów gimnazjów i szkół ponadgim-
nazjalnych deklarowało, iż byli w ostatnim roku przymuszani do zachowań seksualnych
w szkole, a 3% miało takie doświadczenia poza szkołą (Ostrowska, Surzykiewicz 2005).
Przypomnijmy, że wśród wychowanków doświadczenia seksualnego dotyku wbrew ich
woli miało w ostatnim roku 12% z nich, a wymuszonego stosunku seksualnego  8%!
Tak więc zarówno dane na temat aktualnych doświadczeń, jak i doświadczeń całego dzie-
ciństwa pokazują, że sytuacja życiowa wychowanków wiąże się z wyjątkowym zagrożeniem
wykorzystywaniem seksualnym. Na podstawie danych badawczych trudno ocenić, czy wynika
to z zaniedbania, braku kontroli i niezaspokojonych potrzeb emocjonalnych, czy też z przeby-
wania w środowisku, gdzie nie są przestrzegane normy zakazujące traktowania dziecka jako
obiektu seksualnego. Pamiętając o trudnych biografiach wychowanków, można domniemywać,
że wszystkie te czynniki mają wpływ na to, iż są oni szczególną grupą ryzyka tej formy wikty-
mizacji.
16
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Możliwości uzyskania przez wychowanków pomocy
w sytuacjach przemocy i wykorzystywania
Wychowankowie proszeni byli o ocenę se na uzyskanie pomocy mają kolejno
możliwości uzyskania pomocy i wspar- w sytuacji: choroby, przemocy rówieśni-
cia w wybranych sytuacjach opisanych czej, przemocy o podłożu seksualnym,
w kwestionariuszu. Odpowiadając na to w sytuacji osamotnienia, problemów
pytanie, niektórzy z nich mogli odwołać z używkami, problemów związanych
się do swoich doświadczeń. W przypad- z interakcją z najbliższym otoczeniem,
ku tych, którzy takich doświadczeń nie a na końcu w sytuacji przemocy ze stro-
mieli, ocena odnosiła się zapewne do ny dorosłych  rodziny i wychowaw-
przewidywanych, potencjalnych zaso- ców. Obawa, że zostanie się osamotnio-
bów pomocy oraz do doświadczeń ró- nym w sytuacji, gdy najbliższe osoby
wieśników, związanych ze wsparciem, powołane do opieki i wsparcia staną się
jakie uzyskali w trudnych dla nich sy- agresorami i sprawcami krzywdy wy-
tuacjach. daje się zrozumiała i zasadna.
Ze względu na hipotetyczny charak- Warto również zauważyć, iż w każdej
ter prezentowanych sytuacji, zrozu- zaprezentowanej wychowankom sytua-
miały jest wysoki odsetek odpowiedzi cji kilkanaście procent deklarowało, iż
 trudno powiedzieć w tym bloku py- pozostaliby sami ze swoim problemem.
tań. W niemal każdej opisanej sytuacji Opinie na temat możliwości znalezie-
kilkanaście procent badanych udzielało nia pomocy w sytuacjach przemocy ze
takiej odpowiedzi. strony kolegów i koleżanek z placów-
Swoje opinie na temat możliwości ki, wychowawców i nauczycieli oraz
uzyskania pomocy w różnych sytua- w sytuacji przemocy w rodzinie respon-
cjach respondenci wyrażali za pomocą denta pozostają w korelacji z placówką
skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczało   na wychowawczą, w której przebywają
pewno znalazł(a)bym pomoc , 4   na wychowankowie. Stwierdzono znaczą-
pewno nie znalazł(a)bym pomocy , ce zróżnicowanie opinii wychowanków
a 5   trudno powiedzieć czy znalazł(a) w placówkach, co można interpretować
bym pomoc . jako zróżnicowanie klimatu wycho-
Odsetki wskazań na kategorie  na wawczego, relacji pomiędzy wycho-
pewno znalazł(a)bym pomoc i  raczej wawcami, dyrekcją a wychowankami
znalazł(a)bym pomoc świadczą o tym, w badanych domach dziecka.
że w każdej z przedstawionych sytuacji Interpretację tę potwierdza obserwa-
większość wychowanków optymistycz- cja, iż w przypadku każdej z analizo-
nie ocenia możliwość uzyskania pomo- wanych zmiennych zależnych (pomoc
cy. w sytuacjach przemocy rówieśniczej
Należy zwrócić szczególną uwagę na w palcówce, pomoc w przypadku prze-
średnie wartości, które pozwalają na mocy ze strony wychowawców, pomoc
uszeregowanie poszczególnych sytua- w sytuacjach przemocy domowej) wy-
cji w sposób obrazujący średnią ocenę chowankowie zawsze tych samych pal-
możliwości uzyskania pomocy w każ- cówek najczęściej deklarowali, iż nie
dym prezentowanym przypadku. Widać uzyskaliby pomocy, jeśli spotkałyby ich
wtedy wyraz
nie, że w odczuciu bada- kłopoty związane z doświadczaną prze-
nych respondentów największe szan- mocą.
16 17
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Tabela 8. Możliwości uzyskania pomocy w trudnych sytuacjach w ocenie wychowanków, w % (N = 495)
Na pewno
znalazł(a)bym 61 54 49 50 56 59 57 56 63 46 45 52
pomoc
Raczej
znalazł(a)bym 18 24 13 16 14 14 12 15 18 24 25 16
pomoc
Raczej nie
znalazł(a)bym 5 5 9 7 6 6 6 7 5 9 6 7
pomocy
Na pewno nie
znalazł(a)bym 4 6 11 10 8 7 10 9 5 7 7 6
pomocy
Trudno powiedzieć 12 11 18 17 16 14 15 13 9 14 17 19
Średnia 1,89 1,96 2,34 2,28 2,15 2,05 2,14 2,08 1,78 2,20 2,25 2,23
Wiktymizacja wychowanków domów dziecka
 relacje i postawy personelu placówek
Respondenci
W badaniach personelu domów dziecka z zapleczem pomocy dostępnym wycho-
stawiano sobie dwa generalne cele: pozna- wankom, którzy doświadczyli wykorzy-
nie ich wiedzy na temat doświadczeń wik- stywania seksualnego i innych traumatycz-
tymizacji wychowanków z ich palcówki nych doświadczeń. Porównanie deklaracji
oraz poznanie postaw i ocen związanych profesjonalistów z deklaracjami wycho-
18
Koleżanka/i lub kolega/dzy ze szkoły stosują wobec
Ciebie przemoc
Koleżanka/i lub kolega/dzy z domu dziecka stosują
wobec Ciebie przemoc
Wychowawca lub nauczyciel stosuje wobec Ciebie
przemoc
Ktoś z rodziny stosuje wobec Ciebie przemoc
Koleżanka/i lub kolega/dzy ze szkoły zmuszają Cię do
rzeczy związanych z seksem
Koleżanka/i lub kolega/dzy z domu dziecka zmuszają
Cię do rzeczy związanych z seksem
Wychowawca lub nauczyciel zmusza Cię do rzeczy
związanych z seksem
Znajoma dorosła osoba zmusza Cię do rzeczy
związanych z seksem
Jesteś chory i wymagasz pomocy lekarskiej i opieki
Czujesz, że nie radzisz sobie, masz problemy, czujesz
się zagubiony, osamotniony
Nie umiesz ułożyć sobie stosunków z najbliższymi:
rodziną, dziewczyną
Masz kłopoty z alkoholem lub narkotykami
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
wanków dotyczącymi tych samych kwestii Wśród respondentów 82% stanowiły
miało pomóc w odpowiedzi na pytanie, czy kobiety, 16% mężczyz
ni, a 2% z nich nie
osoby, które przejmują odpowiedzialność udzieliło informacji na temat płci. Przewa-
za swoich podopiecznych i które są powo- żały osoby w wieku 36 45 lat (43%), zna-
łane do im udzielania pomocy i wsparcia, czącą grupę stanowili ich młodsi koledzy
trafnie diagnozują ich problemy. w wieku 25 35 lat (29%), tylko nieco mniej
W badaniach personelu domów dziecka liczną  osoby 46 55-letnie (26%).
wzięło udział 179 profesjonalistów pracują- Najliczniejszą grupą ze względu na sta-
cych w 39 placówkach objętych badaniem. nowisko pełnione w placówce byli wycho-
Ponieważ placówki te były zróżnicowane ze wawcy (41%). Niemal równoliczne były
względu na liczbę wychowanków, a tym sa- wśród respondentów grupy pedagogów
mym liczbę personelu, liczebność responden- i dyrektorów oraz ich zastępców  odpo-
tów w poszczególnych domach dziecka była wiednio 17% i 16%. Psycholodzy placówko-
różna. W badaniu wzięło udział w zależności wi stanowili 12% badanej grupy. Pozostali
od placówki od 3 do 7 członków personelu; respondenci (12%) zakwalifikowali siebie
wyjątkiem był duży dom dziecka w Gostyni- do kategorii  inne ; byli to m.in. pracowni-
nie, gdzie do badania przystąpiło aż 11 osób. cy socjalni, pielęgniarki.
Doświadczenia wiktymizacji wychowanków w ocenie profesjonalistów
Profesjonaliści biorący udział w badaniu 46% podejrzewa, że kradzieże własności
byli pytani o doświadczenia wiktymiza- wychowanków miały miejsce.
cji ich podopiecznych w ciągu ostatniego Blisko połowa respondentów (48%) wie
roku. Tabela 9 ilustruje ocenę doświadczeń o przypadkach wandalizmu  niszczenia
wychowanków w tym zakresie. rzeczy wychowanków. Taka diagnoza jest
Analiza odpowiedzi  trudno powie- zbieżna z deklaracjami wychowanków.
dzieć w odniesieniu do takiej oceny po- Przypomnijmy, że 47% z nich zniszczono
kazuje, iż członkowie personelu placówek w ostatnim roku jakąś osobistą rzecz.
są świadomi ograniczonej kontroli nad nie- Relatywnie rzadziej respondenci iden-
którymi sferami życia wychowanków i wy- tyfikowali przypadki pozostałych prze-
biórczej wiedzy na ich temat. Relatywnie stępstw konwencjonalnych  35% z nich
największa pewność w ocenie doświadczeń było pewnych, że wychowankowie ich
wychowanków dotyczy krzywdzących placówki nie doświadczyli rozboju  od-
kontaktów rówieśniczych oraz kradzieży, bierania siłą ich własności. Jednocześnie co
napadów i aktów wandalizmu. Najwyższe czwarty respondent przyznawał, że może
odsetki odpowiedzi  trudno powiedzieć nie wiedzieć o takich zdarzeniach ( trudno
związane są z oceną doświadczeń wyko- powiedzieć ), a blisko co trzeci był pewny,
rzystywania seksualnego, przemocy na że niektórzy wychowankowie ich doświad-
randce oraz przemocy domowej. czyli. Napadu nie zdiagnozowało 64% ba-
Deklaracje wychowanków wskazały, że danego personelu, a 21% znało wychowan-
najczęstszym z katalogu krzywdzących do- ków, na których napadnięto.
świadczeń ostatniego roku było doświad- Jak już wspomniano, respondenci mają
czenie kradzieży. Wiedzę o powszechności dystans do swojej wiedzy na temat przemo-
kradzieży podzielają profesjonaliści pra- cy w relacjach rodzinnych wychowanków.
cujący w placówkach  jedynie 5% z nich Blisko jedna trzecia z nich nie potrafi oce-
uznaje, iż żadnemu z ich podopiecznych nić, czy wychowankowie byli w ostatnim
nic nie ukradziono. 76% ma pewność, że roku bici przez rodziców lub opiekunów
okradziono konkretnych wychowanków, bądz
czy byli świadkami przemocy domo-
18 19
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
wej. Jednocześnie jednak co trzeci zna wy- na wnioskować z relatywnie niskich odse-
chowanków, którzy doświadczyli przemo- tek odpowiedzi  trudno powiedzieć .
cy ze strony bliskich dorosłych (31%) lub Wiedzę o doświadczeniach fizycznej
byli świadkami przemocy pomiędzy nimi i psychicznej przemocy ze strony rówieś-
(32%). Największy odsetek badanych (40%) ników ma najwyższy, po wiedzy na temat
wie o przypadkach przemocy psychicznej kradzieży, odsetek respondentów. 65%
 poniżania, ubliżania, jakiej doświadczyli z nich zna wychowanków, którzy zostali
ze strony członków rodziny wychowanko- w ciągu ostatniego roku pobici przez ko-
wie z ich placówki. legów lub koleżanki, połowa identyfikuje
Oprócz przemocy na randce, która z oczy- wśród swoich podopiecznych ofiary znę-
wistych względów uznawana jest przez re- cania się. Najmniej powszechna jest wiedza
spondentów za trudną do zdiagnozowania, o zbiorowych napaściach  45% responden-
obszar konfliktów rówieśniczych lub złego tów jest pewnych, że nie doświadczyli ich
traktowania przez kolegów profesjonaliści wychowankowie, 35% zna ofiary przemocy
uznają za najbardziej rozpoznany, co moż- zbiorowej w swojej placówce.
Tabela 9. Doświadczenia wiktymizacji wychowanków w ocenie profesjonalistów, w % (N = 179)
Nikomu to się Wiem na pewno, Podejrzewam, Trudno
Forma wiktymizacji
nie zdarzyło że się zdarzyło że się zdarzyło powiedzieć
Przestępstwa konwencjonalne
Kradzież 5 76 46 5
Rozbój 35 31 21 25
Zniszczenie rzeczy 21 48 36 16
Napad 64 21 13 9
Przemoc domowa
Przemoc fizyczna  dorosły 26 31 19 32
Przemoc psychiczna
15 40 36 22
 dorosły
Świadek przemocy
8 32 39 33
domowej
Przemoc rówieśnicza
Przemoc rówieśnicza
9 65 40 9
fizyczna
Przemoc rówieśnicza
45 35 15 12
zbiorowa
Znęcanie się/przemoc
15 50 33 17
psychiczna rówieśnicza
Przemoc na randce 41 7 5 46
Wykorzystywanie seksualne
Ekshibicjonizm 46 13 9 33
Dotykanie intymnych części
36 17 9 41
ciała
Molestowanie werbalne 36 7 9 48
Współżycie seksualne/
63 5 3 29
gwałt
Werbowanie w Internecie 68 2 2 27
20
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Największą trudność sprawiła respon- nia w Internecie w celu nawiązania kon-
dentom ocena doświadczeń wykorzy- taktów o charakterze seksualnym (68%).
stywania seksualnego wychowanków. Znaczna część profesjonalistów deklaruje
Ich wątpliwości, skutkujące wycofaniem pewność, iż młodzieży z domów dziecka
się z odpowiedzi na to pytanie, wydają nie dotknęły również pozostałe zdarzenia
się zrozumiałe. Bardziej dziwi względnie uznane za formy wykorzystywania seksu-
wysoki odsetek, tych, którzy są pewni, że alnego. Wobec deklaracji wychowanków
ich podopieczni nie mieli wyróżnionych wskazujących na wyjątkowo duże zagro-
w kwestionariuszu doświadczeń. Jak ilu- żenie wykorzystywaniem, budzi się oba-
struje tabela 9, takie przeświadczenie ma wa, że taka pewność personelu placówek
blisko dwie trzecie profesjonalistów w sto- może w większej mierze wynikać z braku
sunku do doświadczeń wymuszonego wyczulenia niż realnego bezpieczeństwa
współżycia seksualnego (63%) i werbowa- wychowanków.
Interwencje podejmowane w placówkach
w przypadkach wiktymizacji wychowanków
Zdecydowana większość członków per- Tabela 11 prezentuje uporządkowane
sonelu placówek, którzy spotkali się z okre- wypowiedzi respondentów na temat osób
ślonymi formami wiktymizacji wychowan- lub służb podejmujących działania w róż-
ków, deklaruje, iż zawsze, gdy podejrzewają nych przypadkach zagrożenia wychowan-
lub są poinformowani o krzywdzie swoich ków. Jak można zauważyć, niezależnie od
podopiecznych, podejmują interwencje rodzaju wiktymizacji, najczęstsze dekla-
w tych sprawach. Jak pokazuje tabela 10, racje wskazują na członków personelu
największe odstępstwa od deklaracji bez- placówki. Respondenci wymieniają osoby
warunkowego interweniowania dotyczą pełniące różne funkcje w placówce bądz

przemocy na randce (jedynie 60% odpo- określają interweniujących jako podmiot
wiedzi  tak ) i molestowania werbalnego zbiorowy:  personel domu dziecka . Prze-
(56%), co może wynikać z uznania takich de wszystkim interweniuje wychowawca,
doświadczeń za sprawy błahe lub prywat- którego działania odnotowują responden-
ne. ci szczególnie w przypadkach zniszczeń
Relatywnie częściej zaniechanie podjęcia (93%) i kradzieży własności wychowanków
interwencji dotyczy przemocy domowej (92%) oraz konfliktów rówieśniczych (znę-
wobec wychowanków. Natomiast przy- canie się  82%, przemoc fizyczna  76%).
padki przestępstw wobec wychowanków, Większość respondentów dostrzega rów-
poważnych form wykorzystywania seksu- nież rolę wychowawców w wyjaśnianiu
alnego i przemocy rówieśniczej niemal za- przypadków przemocy domowej wobec
wsze, według respondentów, powodują wychowanków oraz niektórych form wy-
podjęcie jakiś działań. korzystywania seksualnego.
Respondentom, którzy deklarowali, iż Znaczna część badanych profesjonali-
w przypadkach krzywdzenia ich pod- stów wskazuje na pedagoga z domu dzie-
opiecznych podejmowane są interwencje, cka jako osobę interweniującą we wszyst-
zadawano otwarte pytania o to, kto je po- kich niemal wyróżnionych sytuacjach,
dejmuje i jakiego rodzaju są to działania. szczególnie przemocy rówieśniczej i wy-
Jak można było oczekiwać, zarówno pod- korzystywania seksualnego, ale również
miot interweniujący, jak i charakter reakcji kradzieży, rozboju i wandalizmu. Takie
zależały w pewnej mierze od rodzaju wik- zdarzenia często mają miejsce na terenie
tymizacji wychowanków. placówki, często uwikłani są w nie inni wy-
20 21
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Tabela 10. Podejmowanie interwencji w zidentyfikowanych przypadkach wiktymizacji wycho-
wanków w opinii personelu placówek, w %
Czasami tak, Trudno Brak
Forma wiktymizacji Tak Nie
czasami nie powiedzieć danych
Kradzież (N = 156) 87 2 10  1
Rozbój (N = 70) 89 7  1 3
Zniszczenie rzeczy (N = 113) 86 1 10 2 1
Napad (N = 44) 64 2 7  7
Przemoc fizyczna/dorosły (N = 72) 72 8 13 6 1
Przemoc psychiczna/dorosły (N = 110) 64 6 26 4 
Świadek przemocy w rodzinie (N = 104) 63 5 13 13 6
Przemoc fizyczna/rówieśnicy (N = 146) 91  7  2
Przemoc fizyczna zbiorowa (N = 74) 77 11 5 4 3
Przemoc na randce (N = 20) 60 20 5 10 5
Ekshibicjonizm (N = 36) 91  6 3 
Dotykanie intymnych części ciała (N = 39) 82  13  5
Molestowanie werbalne (N = 27) 56 7 7 11 19
Współżycie seksualne/gwałt (N=13) 100    
Werbowanie w Internecie (N = 7) 86    14
chowankowie, również w roli sprawców, ne przez respondentów rodzaje interwencji
stąd znacząca rola pedagoga. można skategoryzować jako:
Profil interwencji podejmowanych przez 1) działania adresowane pośrednio lub
psychologa z placówki to głównie spra- bezpośrednio do sprawców  ustalanie
wy przemocy rodzinnej. Psycholog jest też sprawcy, rozmowy ze sprawcą, jego rodzi-
osobą funkcyjną w placówce, na którą naj- cami, kolegami, ukaranie sprawcy, dopro-
częściej po wychowawcy wskazują respon- wadzenie do tego, by zadośćuczynił krzyw-
denci, jako interweniującą w przypadkach dzie, którą spowodował, terapia sprawcy;
wykorzystywania seksualnego dzieci. 2) działania adresowane pośrednio lub
W przypadkach krzywdzących zacho- bezpośrednio do ofiar  rozmowy z ofiara-
wań wobec wychowanków, które bezwa- mi, członkami ich rodzin, obdukcja, pomoc
runkowo penalizuje polski Kodeks karny terapeutyczna;
 kradzieży, rozboju, napadu czy wyko- 3) interwencje prawne, na które skła-
rzystywania seksualnego, obok wymienio- dają się również działania adresowane do
nych wyżej profesjonalistów, jako osoba sprawców i ofiar, mają one jednak swoją
interweniująca pojawia się w deklaracjach specyfikę związaną z przebiegiem inter-
respondentów dyrektor placówki oraz wencji poza placówką, z udziałem policji
przedstawiciele policji, rzadziej sądu. i pracowników instytucji wymiaru spra-
Odpowiedzi na otwarte pytanie o rodzaj wiedliwości.
interwencji podejmowanych w diagnozo- Głównym rodzajem interwencji wska-
wanych sprawach przemocy i wykorzysty- zywanym przez respondentów są rozmo-
wania wychowanków mają swoją specyfikę wy. Mają wariant zbiorowy i indywidual-
w zależności od przyczyny podejmowa- ny, prowadzone są z ofiarami, sprawcami,
nych działań interwencyjnych. Wymienia- członkami rodzin, kolegami i koleżankami
22
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Tabela 11. Osoby podejmujące interwencje w zidentyfikowanych przypadkach wiktymizacji wy-
chowanków, w %
Forma wiktymizacji
Kradzież (N = 156) 3 52 92 16  34 6 1   22 1
Rozbój (N = 70) 13 32 50 8 7 44 2 5  3 23 7
Zniszczenie rzeczy
2 39 93 6 1 32 6 6 1 0 2 2
(N = 113)
Napad (N = 44) 17 39 70 4  17 4   0 22 4
Przemoc fizyczna/dorosły
10 34 59 30 5 23  5 3 5 8 15
(N = 72)
Przemoc psychiczna/
3 27 65 31 6 42  1 2 2  11
dorosły (N = 110)
Świadek przemocy
14 30 42 10 5 28 1 1 8 5 19 18
w rodzinie (N = 104)
Przemoc fizyczna/rówieśnicy
13 22 76 13 4 35  15 1 4 16 4
(N = 146)
Przemoc fizyczna zbiorowa
 46 44 26 2 36  7    8
(N = 74)
Przemoc na randce (N = 20) 8 15 77 38  46   8  8 8
Znęcanie się/rówieśnicy
5 43 82 37 7 52  6 2  5 
(N = 121)
Ekshibicjonizm (N = 36) 6 40 63 49 3 43     17 
Dotykanie intymnych
 22 54 70  46 3  3 8 14 14
części ciała (N = 39)
Molestowanie werbalne
 6 41 41  30 6    6 12
(N = 27)
Współżycie seksualne/
8 39 39 23  15    8 31 31
gwałt (N = 13)
Werbowanie w Internecie
 17 67 50  33      0,0
(N = 7)
sprawców i ofiar. Pełnią różne funkcje  są ważnych przestępstw konwencjonalnych
elementem procesu interwencji, prowadząc  rozboju i napadu. W pozostałych spra-
np. do zidentyfikowania sprawcy; są też in- wach interwencja przeprowadzana jest
terwencją samą w sobie  służą wsparciu głównie w placówce. Co ciekawe, ani jeden
ofiary, wyjaśnieniu sprawy, zażegnaniu z respondentów nie zadeklarował podjęcia
konfliktu. interwencji prawnej w przypadku kradzie-
Dane prezentowane w tabeli 12 pozwa- ży. Są one, jak wskazują wychowankowie
lają ustalić, iż interwencje prawne podej- i wychowawcy, codziennością placówko-
mowane są najczęściej w przypadkach wego życia i podejmuje się w ich przypad-
wykorzystywania seksualnego oraz po- ku jedynie interwencje wewnętrzne.
22 23
Personel domu
dziecka
Dyrektor
Wychowawca
Psycholog
Pedagog
szkolny
Pedagog z
domu dziecka
Wychowanek
Nauczyciele
Świadkowie
Sąd
Policja
Inne
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
W zdiagnozowanych w placówkach to w takich przypadkach najczęściej iden-
przypadkach wiktymizacji wychowanków tyfikuje się go, prowadzi rozmowy, karze,
działania interwencyjne adresowane do skłania do zadośćuczynienia. Takie rodzaje
sprawców podejmuje się głównie w przy- interwencji w placówce wobec sprawców
padkach kradzieży, wandalizmu i rozboju, niemal nie występują w przypadkach prze-
oraz przemocy rówieśniczej. Jeśli sprawcą stępstw seksualnych  tu interweniują po-
jest kolega/koleżanka ofiary z placówki, wołane do tego służby.
Tabela 12. Rodzaje interwencji podejmowanych w zidentyfikowanych przypadkach wiktymizacji
wychowanków, w %
Rodzaj interwencji
Kradzież (N = 156) 15 4 8 3 41 43 7 14  -    
Rozbój (N = 70) 3 16 3 8 23 19 8 10  3  71  8
Zniszczenie rzeczy (N = 113) 11 2 17 4 39 26 13 37    6 4 9
Napad (N = 44) 9 4 22 13 35    4 4 17 48  9
Przemoc fizyczna/dorosły
 15 26 38 23 2   3 3  34 10 7
(N = 72)
Przemoc psychiczna/dorosły
1 17 16 49 26 1   1   8 7 6
(N = 110)
Świadek przemocy
3 9 6 28 17 3 4  1 5  19  29
w rodzinie (N = 104)
Przemoc fizyczna/rówieśnicy
12 8 15 5 48 9 12 2 4  1 25 4 10
(N = 146)
Przemoc fizyczna zbiorowa
10 3 2  39 10 3   2  7 3 12
(N = 74)
Przemoc na randce (N = 20)  39 46  31       23  
Przemoc psychiczna/znęcanie
8 6 17 5 55 4 18 7 7 4  19 8 6
się (N = 121)
Ekshibicjonizm (N = 36) 6 11 6 3 46 9   3 17  46 6 6
Dotykanie intymnych części
3 14 11 5 30 14 3  14 27  43 16 5
ciała (N = 39)
Molestowanie werbalne
12 18 6  29 12    6  18 6 24
(N = 27)
Współżycie seksualne/gwałt
    8     23  69  
(N = 13)
Werbowanie w Internecie
 33   33 17      33  
(N = 7)
24
Rozmowy grupowe
Rozmowy indywidualne z ofiarą
Rozmowy indywidualne ze
sprawcą
Rozmowy z rodzicami,
członkami rodziny
Rozmowy bez określenia z kim
Ustalenie sprawcy
Ukaranie sprawcy
Doprowadzenie do
zadośćuczynienia
Pomoc terapeutyczna sprawcy
Pomoc terapeutyczna ofiary
Obdukcja
Interwencja prawna
Pomoc terapeutyczna bez
określenia komu
Inne
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Możliwości uzyskania przez wychowanków pomocy
w trudnych sytuacjach w ocenie profesjonalistów
Dane ilustrujące opinie profesjonalistów pokazuje tabela 13, respondenci są niemal jed-
na temat zaplecza pomocy, na którą mogą nomyślni w opinii, że niezależnie od rodzaju
liczyć wychowankowie w trudnych sytu- kłopotów wychowankowie mogą liczyć na
acjach życiowych, wydają się świadczyć pomoc i wsparcie. Średnia kierunku wszyst-
o dużym utożsamieniu się badanych z rolą kich odpowiedzi w tym bloku pytań jest bli-
zawodową i pewnym bezkrytycyzmie. Jak ska 1  co oznaczałoby stan idealnej zgody.
Tabela 13. Możliwości uzyskania pomocy przez wychowanków w trudnych sytuacjach w ocenie
profesjonalistów, w % (N = 179)
Na pewno
86 92 82 73 86 91 93 89 99 85 74 86
znalazł(a)by pomoc
Raczej znalazł(a)by
13 8 15 25 11 7 5 7 1 14 22 12
pomoc
Raczej nie
1  1     2  1 2 1
znalazł(a)by pomocy
Na pewno nie
      1     
znalazł(a)by pomocy
Trudno powiedzieć   2 2 3 3 1 2   2 1
Średnia 1,14 1,07 1,23 1,29 1,20 1,11 1,11 1,19 1,01 1,15 1,34 1,17
Chociaż analogiczne oceny samych wycho- w placówce. To również kwestia kompetencji
wanków są również optymistyczne, to wydaje tych specjalistów, zaufania, jakim darzy ich
się, iż w swoim zróżnicowaniu bliższe są re- młodzież, uwarunkowań problemów wycho-
alnej sytuacji podopiecznych domów dziecka. wanków, które trudno zmienić. Wydaje się,
Rzeczywista możliwość uzyskania pomocy że profesjonaliści często zrozumieli zawarte
nie wynika bowiem jedynie z zagwaranto- w pytaniu pojęcie  pomoc jako  jakąkolwiek
wania młodzieży dostępu do specjalistów pomoc , nie zaś  realną pomoc .
24 25
Koleżanka/i lub kolega/dzy ze szkoły stosują wobec
niej/niego przemoc
Koleżanka/i lub kolega/dzy z domu dziecka stosują
wobec niej/niego przemoc
Wychowawca lub nauczyciel stosuje wobec niej/
niego przemoc
Ktoś z rodziny stosuje wobec niej/niego przemoc
Koleżanka/i lub kolega/dzy ze szkoły zmuszają go/ją
do rzeczy związanych z seksem
Koleżanka/i lub kolega/dzy z domu dziecka
zmuszają go/ją do rzeczy związanych z seksem
Wychowawca lub nauczyciel zmusza go/ją do rzeczy
związanych z seksem
Znajoma dorosła osoba zmusza go/ją do rzeczy
związanych z seksem
Jest chora/y i wymaga pomocy lekarskiej i opieki
Czuje, że nie radzi sobie, ma problemy, czuje się
zagubiony/a, osamotniony/a
Nie umie ułożyć sobie stosunków z najbliższymi:
rodziną, dziewczyną
Ma kłopoty z alkoholem lub narkotykami
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
Podsumowanie
1. Najczęściej doświadczane przez sa- przypadków sprawca był pod wpływem
mych wychowanków formy wiktymiza- alkoholu lub narkotyków. 2/3 ofiar nie
cji wiązały się z naruszeniem ich prawa przyznało się nikomu do tego, że zostały
własności  w ciągu ostatniego roku 70% zgwałcone.
respondentów ukradziono jakąś rzecz, któ- 6. Współżycie seksualne z osobą dorosłą
rej już nigdy nie odzyskali, a blisko połowa do 15. roku życia deklaruje co dziesiąty bada-
nich doświadczyła celowego zepsucia bądz
ny. 12% z nich miało wtedy mniej niż 7 lat.
zniszczenia rzeczy, która do nich należała. 7. Większość wychowanków optymi-
Doświadczenia takie były znacząco częst- stycznie ocenia możliwość uzyskania po-
sze wśród wychowanków niż wśród ich mocy w trudnych sytuacjach życiowych,
rówieśników spoza placówki. jednak w każdej zaprezentowanej im sy-
2. Częste były przypadki przemocy ze tuacji kilkanaście procent deklarowało, iż
strony osób dorosłych wobec wychowan- pozostaliby sami ze swoim problemem.
ków  ponad połowa doznała w ciągu Deklaracje takie najczęściej dotyczyły prze-
ostatniego roku przemocy werbalnej, po- mocy ze strony dorosłych  rodziny i wy-
niżania, a prawie 1/3 padła ofiarą przemo- chowawców
cy fizycznej. Sprawcą najczęściej był ktoś 8. Członkowie personelu placówek są
z rodziny. Kary fizyczne stosują również świadomi ograniczonej kontroli nad nie-
wychowawcy w placówce  niemal co trze- którymi sferami życia wychowanków.
cia ofiara przemocy fizycznej została pobita Świadczą o tym wysokie odsetki odpowie-
przez wychowawców z domu dziecka. dzi  trudno powiedzieć w pytaniach o do-
3. Blisko 1/3 badanych padła ofiarą fi- świadczenia wiktymizacji wychowanków
zycznej przemocy ze strony rówieśników, ich placówki  najwyższe w przypadku oce-
a 20% doświadczyło z ich strony różnych ny doświadczeń wykorzystywania seksu-
form znęcania. Tyle samo zostało napad- alnego.
niętych przez młodych ludzi działających 9. Najczęściej rozpoznawane przez per-
w grupie. Sprawcami przemocy są niemal sonel formy wiktymizacji wychowanków
równie często koledzy i koleżanki ze szko- w ostatnim roku to kradzieże i niszczenie
ły, jak i z placówki. Odsetek wychowan- ich własności oraz różne formy przemocy
ków, którzy zostali pobici przez kolegów i złego traktowania wychowanków przez
w ciągu ostatniego roku, jest ponad trzy- kolegów i koleżanki.
krotnie wyższy niż wśród ich rówieśników 10. Znaczna część profesjonalistów de-
spoza placówki. klaruje pewność, iż ich wychowankowie
4. Mniej więcej co dziesiąty wychowanek nie doświadczyli w ostatnim roku żadnych
doświadczył w ostatnim roku jakiejś formy form wykorzystywania seksualnego. Wo-
wykorzystywania seksualnego  dotykania bec deklaracji wychowanków wskazują-
i obnażania intymnych części ciała, werbo- cych na wyjątkowo duże zagrożenie wy-
wania do celów seksualnych w Internecie, korzystywaniem, budzi się obawa, że taka
w końcu wymuszonego współżycia seksu- pewność personelu może w większej mie-
alnego. rze wynikać z braku wyczulenia niż realne-
5. Gwałtu lub współżycia pod przymu- go bezpieczeństwa wychowanków.
sem doświadczyło w ciągu ostatniego roku 11. Zdecydowana większość członków
8% badanych, 3% więcej niż raz. Zdecydo- personelu placówek deklaruje, iż zawsze,
wana większość ofiar wskazała, iż sprawcą gdy podejrzewają lub są poinformowani
tej formy wiktymizacji była osoba znajoma, o krzywdzie swoich podopiecznych podej-
mniej więcej w ich wieku. W blisko połowie mują interwencje w tych sprawach.
26
MONIKA SAJKOWSKA " wiktymizacja wychowanków domów dziecka  rapot z badań
12. Interwencje prawne podejmowane 13. Profesjonaliści są niemal jednomyślni
są najczęściej w przypadkach wykorzy- w opinii, że niezależnie od rodzaju trud-
stywania seksualnego oraz poważnych nych sytuacji życiowych wychowankowie
przestępstw wobec wychowanków  roz- mogą otrzymać pomoc i wsparcie, co wo-
boju i napadu. W pozostałych sprawach bec odmiennych deklaracji samych wycho-
interwencja przeprowadzana jest głównie wanków wydaje się idealistyczne i bezkry-
w placówce, a osobą interweniująca jest tyczne.
wychowawca.
The problem of victimization of children in institutions has never been systematically diagnosed
in Poland. The research findings presented in this report have helped to assess the scale of insti-
tutionalized children s traumatic experience and the scope of assistance they have been offered in
such cases. The studies have also made it possible to evaluate institutional staff s knowledge about
victimization of children under their care.
Literatura
Brzezińska A., Hornowska E., red. (2004), Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy, Wy-
dawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Finkelhor D., Ormrod R.K., Turner H.A., & Hamby S.L. (2005), The victimization of children
and youth: A comprehensive, national survey,  Child Maltreatment , vol. 10(1).
Fluderska G., Sajkowska M. (2001), Problem krzywdzenia dzieci w Polsce. Postawy i doświad-
czenia dorosłych Polaków, FDN, Warszawa.
Izdebski Z. (2000), Wiedza i przekonania o HIV/AIDS w społeczeństwie polskim. Zachowania
seksualne, PWN, Warszawa.
Izdebski Z., Ostrowska A. (2003), Seks po polsku. Zachowania seksualne jako element stylu
życia Polaków, Muza, Warszawa.
Ostrowska K., Surzykiewicz J. (2005), Zachowania agresywne w szkole. Badania porównawcze
1997 i 2003, CMPPP, Warszawa.
26 27