SPOA
ECZNA KAMPANIA
STOP-MOBBING
Gorzów Wielkopolski
RAPORT Z BADAC

� 2006 Urząd Miasta Gorzowa Wlkp.
I. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA BADANIA
Badanie skali i form zjawiska mobbingu w zakładach pracy przeprowadził Referat Analiz
Społeczno-Gospodarczych UM Gorzów Wlkp. Zastosowano technikę ankiety zwrotnej,
starając się zapewnić respondentom maksymalną anonimowość i poczucie bezpieczeństwa.
Wzór kwestionariusza ankiety zawiera Załącznik 1.
Badaniem przeprowadzonym w dniach 8-20 września 2006 roku objęto 35 zakładów pracy
w Gorzowie Wlkp., łącznie zatrudniających 3080 pracowników. Wśród zakładów tych
znalazły się: Urząd Miasta, 24 instytucje edukacyjno-wychowawcze (11 szkół, 12 przedszkoli
i 1 \
łobek), 3 instytucje pomocy społecznej, 2 prywatne przedsiębiorstwa, 4 przedsiębiorstwa
usług komunalnych i jedno o charakterze sportowo-wypoczynkowym. Listę uczestniczących
w badaniu zakładów zawiera Załącznik 2.
Uzyskano 1164 zwroty ankiet, co oznacza, \
e w badaniu wzięło udział 37,8% pracowników
uczestniczących zakładów.
Nale\
y zauwa\
yć, \
e pewna ilość ankiet została zwrócona bez wypełnienia. Były one
kodowane jako  0 .
Ze względu na zastosowaną metodę wyników badania nie mo\
na traktować wprost jako
reprezentatywnych, ani dla wszystkich pracowników zakładów objętych badaniem, ani te\
dla
populacji pracowników w Gorzowie. Wysoki, blisko czterdziestoprocentowy poziom
zwrotów pozwala oceniać wyniki jako wiarygodne w skali uczestniczących zakładów.
Jeśli nie podano inaczej, w zestawieniu wyników szczegółowych nie uwzględnia się ankiet,
w których na dane pytanie nie udzielono odpowiedzi.
II. RESPONDENCI
Nale\
y zwrócić uwagę, \
e a\
21,2% respondentów nie podało swojej płci. Ma to swoje
uzasadnienie w charakterystyce udziału obu płci w populacji poszczególnych zakładów, gdzie
w wielu wypadkach określenie płci mogłoby ułatwić identyfikację respondenta, a tym samym
złamałoby zasadę anonimowości.
Charakterystyka uczestników badania, którzy podali informacje dotyczące płci i sta\
u pracy
kształtuje się następująco:
Tab. 1. Płeć respondentów
Respondenci w podziale na płeć (n=917)
Płeć [%]
Kobiety 72,6
Mę\
czyz
ni 27,4
Ł=100%
W gorzowskich bran\
ach, reprezentowanych przez zakłady biorące udział w badaniu, udział
kobiet wynosi 55,06% spośród wszystkich pracowników. Poniewa\
jednak większość
2
naszych respondentów jest zatrudnionych w silnie sfeminizowanych instytucjach
edukacyjnych, mo\
na przyjąć, \
e struktura próby odpowiada strukturze badanej populacji.
Tab. 2. Sta\
pracy respondentów
A
ączny sta\
pracy respondentów (n=876)
Sta\
[%]
do 5 lat 16,4
od 5 do 15 lat 24,4
powy\
ej 15 lat 59,1
Ł=100%
III. WYNIKI ANALIZ
Skala zjawiska
Uczestników zapytano, czy uwa\
ają siebie lub inne pracujące w tym samym zakładzie pracy
za ofiary mobbingu. Poni\
ej przedstawiamy rozkłady odpowiedzi na poszczególne pytania.
Tab. 3. Ocena siebie jako ofiary mobbingu
 Czy we własnej ocenie uwa\
a się Pan/i za osobę, wobec której stosowany jest
mobbing / terror w miejscu pracy? (n=1164)
Odpowiedz
[%]
Tak 17,6
Nie 82,4
Ł=100%
Uwaga: wyniki podano spośród wszystkich zwrotów; brak odpowiedzi kodowano jako  nie .
Tab. 4. Ocena innych jako ofiar mobbingu
 Czy, pomijając własny przypadek, wie Pan/i o innych osobach w swoim zakładzie
pracy, które są ofiarami mobbingu? (n=1164)
Odpowiedz
[%]
Tak 23,8
Nie 76,2
Ł=100%
Uwaga: wyniki podano spośród wszystkich zwrotów; brak odpowiedzi kodowano jako  nie .
Tab. 5. Sprawca mobbingu (wobec siebie i wobec innych)
 Kto jest sprawcą mobbingu? (n=223)
Odpowiedz
[%]
przeło\
ony / pracodawca 53,8
współpracownicy 17
zarówno przeło\
eni jak i
29,2
współpracownicy
Ł=100%
3
Tab. 6. Czas trwania mobbingu
 Jak długo trwa nieprzerwany proceder prześladowania? (n=244)
Odpowiedz
[%]
poni\
ej 3 miesięcy 5,7
od 3 do 6 miesięcy 7,8
od 6 do 12 miesięcy 11,5
powy\
ej 12 miesięcy 75
Ł=100%
Jeśli zjawisko mobbingu występuje, to na ogół trwa ono długo. Kryteria kodeksowe (czas
trwania powy\
ej 6 miesięcy) spełnia 86,5% osób będących ofiarą mobbingu.
Respondentów, którzy uwa\
ają się za ofiary mobbingu pytano te\
, czy zwracali się
w tej sprawie do kogoś o pomoc
Tab. 7. Wystąpienia o pomoc wśród ofiar mobbingu
 Czy zwracał/a się Pan/i o pomoc w tej sprawie? (n=182)
Odpowiedz
[%]
Tak 56,6
Nie 43,4
Ł=100%
Respondenci, którzy odpowiedzieli na to pytanie twierdząco, mogli wskazać, do kogo
zwrócili się z prośbą o pomoc.
Tab. 8. y
ródła pomocy dla ofiar mobbingu
y
ródła pomocy
Odpowiedz
[%]
przyjaciel lub członek rodziny 73,1
przeło\
ony lub pracodawca 36,13
psycholog 16,8
instytucja zewnętrzna (np. inspekcja
10,08
pracy, rzecznik praw itp.)
inne 1,68
Uwaga: procenty nie sumują się do 100, poniewa\
respondenci mogli wskazać więcej ni\
jedną odpowiedz
.
Zwraca uwagę, \
e \
aden z respondentów nie zwracał się o pomoc do sądu i zaledwie co trzeci
rozmawiał na temat mobbingu ze swoimi przeło\
onymi. Poniewa\
jednak  jak wskazano
wcześniej  zjawisko mobbingu charakteryzuje się w większości przypadków znaczną
długotrwałością, nale\
y poddać w wątpliwość skuteczność otrzymywanej z ró\
nych z
ródeł
pomocy.
4
Formy mobbingu
Celem badania było rozpoznanie zarówno skali zjawiska, jak i form, które ono przyjmuje.
Ankietowanym przedstawiono listę 34 zachowań, wskazywanych w literaturze przedmiotu
jako modelowe przykłady mobbingu1 z prośbą o wskazanie, które z nich dotykają respondenta
osobiście, a które  inne osoby pracujące w tym samym zakładzie.
Tab. 9. Formy mobbingu
Formy zachowań z którymi zetknął się respondent
Wobec Wobec
siebie innych
[%] [%]
ograniczenie mo\
liwości wyra\
ania własnego zdania 11,4 13,8
głośne upominanie, krzyczenie 10,9 14,6
krytyka pracy i \
ycia prywatnego 8,5 10,1
kwestionowanie kompetencji 6,9 8,1
ustne groz
by 6,8 6,0
wyrządzanie krzywd mających wpływ na efekt finansowy 6,6 5,4
kwestionowanie decyzji 6,3 6,7
rozgłaszanie plotek i pomówień 6,1 8,8
zlecanie zadań nie mających znaczenia 5,3 5,2
zmuszanie do wyczerpującej pracy 5,2 5,5
traktowanie ofiary  jak powietrze 5,1 6,4
wyśmiewanie 4,9 7,9
przesuwanie do prac obni\
ających samoocenę (za trudnych
4,7 5,1
lub zbyt łatwych)
zlecanie zadań skrajnie ró\
nych, nie powiązanych ze sobą 4,5 4,8
zlecanie zadań poni\
ej kwalifikacji 4,1 3,9
nieformalne wprowadzenie zakazu rozmów z ofiarą,
3,9 4,4
oczernianie za plecami
uniemo\
liwienie komunikacji z innymi 3,1 3,4
stosowanie niegroz
nych aktów agresji dla zastraszenia 2,9 3,2
odsunięcie od odpowiedzialnych i zło\
onych zadań 2,6 3,2
przemoc przez telefon 1,9 1,7
stosowanie obra\
ających przezwisk 1,6 3,4
wyśmiewanie poglądów politycznych i religijnych 1,4 2,7
odizolowanie miejsca pracy 1,3 1,7
traktowanie ofiary jako niepoczytalnej 1,3 3,5
pisemne groz
by 1,2 1,3
przedrzez
nianie, np. sposobu chodzenia, głosu itp. 1,1 2,0
stosowanie pogró\
ek dotyczących przemocy fizycznej 0,7 0,8
niszczenie dóbr materialnych w miejscu pracy i w domu 0,6 0,7
zmuszanie do badań psychiatrycznych 0,5 1,3
insynuacje seksualne 0,4 0,6
nadu\
ycia fizyczne 0,2 0,4
przemoc seksualna 0,2 0,4
Uwaga: procenty nie sumują się do 100, poniewa\
respondenci mogli wskazać więcej ni\
jedną odpowiedz
.
1
Zob. np. Kmiecik-Baran K., Rybicki J. (2004) Mobbing. Zagro\
enie współczesnego miejsca pracy. Gdańsk:
Pomorski Instytut Demokratyczny. Listę 45 przykładów mobbingu, zestawioną przez Heinza Leymanna
zredukowano do 34 poprzez łączenie i częściowe przeredagowanie pytań.
5
Tab. 10. Sylwetka ofiary
Charakterystyka osób uwa\
ających się za ofiarę
mobbingu
[%]
Kobieta 20,7
Płeć*
Mę\
czyzna 17,5
poni\
ej 5 lat 13,5
Sta\
pracy**
od 5 do 15 lat 36,8
powy\
ej 15 lat 49,7
* Spośród wszyskich uczestników badania (n=1164)
** Spośród osób, które uwa\
ają, \
e są ofiarą mobbingu i podały swój sta\
pracy (n=163)
W próbie znalazło się blisko 3 razy więcej kobiet ni\
mę\
czyzn, stąd te\
spośród osób, które
uwa\
ają się za ofiary mobbingu 75,8% to kobiety.
Wśród wszystkich badanych osób ofiarą mobbingu czuje się niemal co trzecia osoba,
której sta\
pracy wynosi od 5 do 15 lat (29%). Wśród pracowników z najkrótszym (poni\
ej
5 lat) i najdłu\
szym (powy\
ej 15 lat) sta\
em takie poczucie ma odpowiednio 15,3% i 16%
osób. Jeśli chodzi o płeć, to ofiarą mobbingu czuje się więcej ni\
co piąta kobieta (20,7%)
oraz 17,5% mę\
czyzn.
Tab. 11. Stosunek mobbingowanych kobiet do mę\
czyzn w zale\
ności od sta\
u
Stosunek ilości kobiet do mę\
czyzn wśród osób
mobbingowanych w zale\
ności od sta\
u
Sta\
K : M
poni\
ej 5 lat 1,5 : 1
od 5 do 15 lat 5,25 : 1
powy\
ej 15 lat 2,57 : 1
Kto zwraca się o pomoc?
Wśród wszystkich 119 osób, które z kimkolwiek podzieliły się problemem mobbingu, kobiety
stanowią 74,8%, co mniej więcej odpowiada udziałowi tej płci w badanej grupie.
Tab. 12. Płeć ofiar mobbingu zwracających się o pomoc
Odsetek ofiar mobbingu, które zwróciły
się o pomoc wśród kobiet i mę\
czyzn
Płeć [%] (liczba)
Kobiety 64,5 (n=89)
Mę\
czyz
ni 47,7 (n=21)
6
Gotowość poproszenia o pomoc wzrasta wraz z wiekiem i sta\
em pracownika. Wśród
najmłodszych mniej ni\
co piąta osoba zdecydowała się rozmawiać na ten temat, podczas gdy
pracownicy z najdłu\
szym sta\
em stanowili ponad połowę (55,6%) osób poszukujących
pomocy.
Tab. 13. Sta\
pracy ofiar mobbingu zwracających się o pomoc
Sta\
pracy a odsetek ofiar mobbingu zwracających
się o pomoc (n=99)
Sta\
[%]
poni\
ej 5 lat 17,2
od 5 do 15 lat 27,2
powy\
ej 15 lat 55,6
Ł = 100%
Rodzaj przemocy w miejscu pracy nie wpływa wyraz
nie na częstość decyzji o szukaniu
pomocy. W poszczególnych przypadkach poziom ten wynosi od 1/3 do
3 / 4 przypadków. Wyjątkiem są nadu\
ycia fizyczne, których ofiary nie szukały pomocy, oraz
przemoc seksualna, gdzie przeciwnie  wszystkie ofiary zwracały się o pomoc. Nale\
y jednak
zaznaczyć, \
e ka\
dy z tych przypadków dotyczy zaledwie 2 osób, trudno zatem wyciągać
z tych zale\
ności jakiekolwiek wnioski statystyczne.
Cechy ofiary a formy mobbingu
Ró\
ne formy i przejawy prześladowania w zró\
nicowanym stopniu dotykają kobiety
i mę\
czyzn. Poni\
sza tabela przedstawia wybrane zale\
ności:
Tab. 14. Wskazania form mobbingu a płeć ofiary
Przejawy prześladowania kobiet i mę\
czyzn
Wskazania kobiet Wskazania
Przejaw prześladowania
[%] mę\
czyzn [%]
zmuszanie do wyczerpującej pracy 77 23
wyrządzanie krzywd finansowych 74 26
głośne upominanie, krzyczenie, krytyka pracy
i \
ycia rodzinnego, ograniczenie mo\
liwości 73 27
wyra\
ania własnego zdania
kwestionowanie kompetencji i decyzji,
odsunięcie od odpowiedzialnych zadań, zlecanie
61-68 32-39
zadań poni\
ej kwalifikacji, pisemne groz
by,
traktowanie jako osoby niepoczytalnej
stosowanie obra\
ających przezwisk,
50 50
wyśmiewanie choroby
insynuacje seksualne 33 67
zmuszanie do badań psychiatrycznych,
25 75
niszczenie dóbr materialnych
7
IV. WNIOSKI
1. Nie ma takich form mobbingu, które nie pojawiłyby się w badanych zakładach, choć
natę\
enie ich bardzo ró\
ni się w zale\
ności od charakteru prześladowania.
2. Mobbing występuje we wszystkich bran\
ach i niemal wszystkich zakładach
reprezentowanych w badaniu.
3. Ofiarą mobbingu czuje się 17,6% uczestników badania. Niemal co czwarty
respondent (23,8%) wskazuje przy tym, \
e wie o innych ofiarach mobbingu w swoim
zakładzie pracy.
4. Jako sprawca mobbingu w ponad połowie przypadków (53,8%) wskazywany jest
przeło\
ony lub pracodawca. Niemal co trzeci respondent (29,2%) podaje, \
e
sprawcami mobbingu są zarówno szefowie, jak i współpracownicy.
5. W zdecydowanej większości wskazań mobbing trwa długo, w ośmiu przypadkach na
dziesięć powy\
ej 6 miesięcy.
6. Wśród osób ze średnim sta\
em pracy (od 5 do 15 lat) niemal co trzecia czuje się ofiarą
mobbingu. Poniewa\
jednak w próbie dominują osoby o najdłu\
szym sta\
u (które
stanowią niemal 60% respondentów), w badaniu w tej właśnie kategorii pojawiło się
najwięcej wskazań sytuacji mobbingowych.
7. W wielu przypadkach respondenci mają kłopoty z określeniem, czy sytuacja, w jakiej
się znajdują, mo\
e być uznana za mobbing. Stosunkowo często nie uznają się za
mobbingowanych, pomimo tego, \
e wskazują, i\
dotyczą ich niektóre spośród
przejawów prześladowania. Wytłumaczeniem nie jest tu krótki czas prześladowania,
lecz raczej jego niska dolegliwość. Dopiero subiektywne poczucie bycia ofiarą skłania
do definiowania sytuacji jako stanu mobbingu. Jest to więc kolejne wskazanie słabości
kodeksowego ujęcia mobbingu, skoncentrowanego na długotrwałych procesach.
8. Najczęściej wskazywane formy mobbingu wynikają raczej z osobowości sprawcy, ni\

są związane z pracą ofiary lub jej własnymi cechami. Na pierwszych miejscach
pojawiają się niezgodne z regułami zachowania, których celem jest wyegzekwowanie
posłuszeństwa lub podkreślenie przewagi sprawcy  krzyk, przerywanie wypowiedzi,
kwestionowanie kompetencji i decyzji ofiary, wyrządzanie krzywd finansowych.
Kiedy nie przynoszą one skutku, agresja przyjmuje postać drobnych lub powa\
nych
złośliwości, mających na celu dyskredytację ofiary  rozgłaszanie plotek i pomówień,
wyśmiewanie, oczernianie. Dalszym etapem jest celowe utrudnianie lub uprzykrzanie
pracy ofierze, poprzez izolację ofiary i jej miejsca pracy, zlecanie prac pozbawionych
sensu, niezgodnych z kwalifikacjami lub nadmiernie wyczerpujących. Na samym
końcu pojawiają się zachowania o charakterze przestępczym, związane z groz
bami
dotyczącymi przemocy fizycznej, niszczeniem dóbr ofiary oraz przemocą seksualną.
9. Generalnie, te same zachowania częściej klasyfikowane są jako mobbing wtedy, gdy
dotyczą innych osób. Największe ró\
nice we wskazaniach dotyczą głośnego
upominania i krzyczenia (10,9 i 14,6) oraz wyśmiewania (4,9 i 7,9).
10. Jest jednak kilka przypadków, kiedy za mobbing częściej uznawane są działania
wobec samego respondenta, ni\
wobec innych osób. Dotyczy to krzywd finansowych
(6,6 i 5,4), ustnych gróz
b (6,8 i 6) oraz, w znacznie mniejszym stopniu, tak\
e
przemocy przez telefon, zlecania zadań poni\
ej kwalifikacji (w obu przypadkach
ró\
nica 0,2%) oraz zlecania zadań nie mających znaczenia (0,1%). Nietrudno
zauwa\
yć, \
e w większości przypadków wyjaśnieniem tych zale\
ności mo\
e być fakt,
\
e ofiara jest znacznie lepiej zorientowana w działaniach podejmowanych wobec niej
samej, ni\
w odniesieniu do innych osób.
8
11. Zestawienie częstotliwości występowania poszczególnych form mobbingu wobec
 nas i wobec  innych wygląda bardzo podobnie. Tak\
e w tym przypadku
respondenci częściej odczuwają własną krzywdę finansową, zwracają natomiast
uwagę, \
e inne osoby częściej są przedmiotem plotek i pomówień oraz ofiarą
wyśmiewania.
12. W kategoriach statystycznych przejawy mobbingu związane z pracą, kwalifikacjami
i wynagrodzeniem dotyczą przede wszystkim kobiet, natomiast mę\
czyz
ni spotykają
się z prześladowaniem o charakterze bardziej personalnym, osobowościowym, w tym
tak\
e (w dwóch trzecich przypadków) z bezpośrednią agresją, niszczeniem dóbr
i przemocą seksualną (choć ta ostatnia dotyczy tylko 2 przypadków).
13. Ponad połowa (56,6%) mobbingowanych osób zwracała się ju\
do kogoś o pomoc
w tej sprawie, zwykle do przyjaciół i rodziny lub do przeło\
onego czy pracodawcy.
W badanej grupie nikt jednak nie wskazał sądu jako instytucji, od której oczekiwał
pomocy.
14. Wśród osób, które zwracały się o pomoc zdecydowanie dominują kobiety (74,8%).
15. Niemal 56% osób, które poprosily o pomoc, to pracownicy z najdłu\
szym sta\
em
(powy\
ej 15 lat).
9