ZAPOMNIANE
CMENTARZE KRAKOWSKIE
IZABELLA WRÓBLEWSKA
A grobami tylko ziemia pod gwiazdami krąży,
To, co po niej się błąka, do swych grobów dąży
Tu czas, jakby na tronie siedzi na mogile,
A przed nim szybko życia ulatują chwile.
Kazimierz Brodziński
Przechadzając się po Krakowie, często nie zdajemy sobie sprawy, że nasza droga
prowadzi przez dawne cmentarze. Czyż bowiem skwer, jakiś piekny zaułek, fragment
ulicy, albo alejka na Plantach mogą kojarzyć się z cmentarzem? A jednak są to niekiedy
miejsca, gdzie dawne pochówki wciąż jeszcze kryją się pod asfaltem, czy brukiem ulic. Są
to miejsca, w których przed wiekami ludzie stawali się sobie równi, znajdowali wieczny
spoczynek.
Rozrastające się miasto zatarło dosyć dokładnie ich ślady. Poszły w zapomnienie
najstarsze cmentarze przykościelne, przyszpitalne, ponure w swej sławie cmentarze ofiar
czarnej śmierci, dżumy i cholery. Na jednym z nich na przykład, koło kościółka Św.
Małgorzaty na Salwatorze, w czasie zarazy 1707-1708, przywleczonej do Krakowa przez
żołnierzy podczas wojny polsko-saskiej, czterech grabarzy dzień i noc grzebało ofiary
epidemii.
Na Salwatorze, obok kościoła Św. Salwatora istnieje do dzisiaj stary Cmentarz Salwatorski
pięknie położony na wzgórzu - wschodnim cyplu zrębu Sowińca.
 O niektórych dawnych cmentarzach wiadomo, gdzie się znajdowały. Obok kościoła OO.
Dominikanów istniał cmentarz przysypany w latach 1830-tych. Wytyczono na nim wąską ul.
Dominikańską, po której do dzisiaj jeżdżą tramwaje. Na Kazimierzu zlikwidowano w tamtych
latach cmentarz obok kościoła Bożego Ciała. W 1963 roku odsłonięto czść dawnego
cmentarza parafialnego na Placu Mariackim (zamkniętego ostatecznie dopiero w roku 1802),
obok kościoła Najświętszej Marii Panny. Rzędy kości i czaszek ludzkich ujrzały światlo
dzienne po kilkuset latach.
Po innych cmentarzach zachowały się tylko nikłe ślady w postaci strzępów starych
dokumentów. Czasem odsłania się je przypadkowo przy okazji wykonywania różnych prac
ziemnych.
W ostatnich latach odkryto pozostałości dawnych cmentarzy przykościelnych m. in. przy
Placu Wszystkich Świętych, przy Placu Szczepańskim, przy ulicach Sarego, A
obzowskiej i
Smoleńsk.
Po ewangelickim cmentarzu koło kościola Św. Mikołaja pozostała jedynie notatka w
dokumentach. Niewiele więcej wiadomo o lokalizacji cmentarza żydowskiego, który w XVI
wieku znajdował się "za furtką Św. Anny", czyli w okolicy dzisiejszej ul. Studenckiej. Idąc
Plantami z ul. Åšw. Sebastiana w kierunku ul. Siennej napotykamy miejsce, gdzie jeszcze w
początkach XIX wieku na "nie poświęconej ziemi", wśród bagien i łąk, chowano ludzi,
których życie zakończyl katowski miecz.
W 1406 roku ścięty został (za sprzeniewierzenia pieniędzy miejskich) na krakowskim
Rynku i na tamtym miejscu pochowany rajca miejski ze słynnej rodziny Wierzynków. W 20
lat póz
niej jego syn Mikołaj wzniósł tam kościółek pod wezwaniem Św. Gertrudy. I tak od
tamtej pory, skazańcy leżeli w "ziemi poświęconej". (Ambroży Grabowski wyszukał np. że w
roku 1546 za pogrzebanie ściętego miasto zapłaciło katu (Mistrzowi) groszy 6.) Kiedy w
latach 1818-25 burzono mury miejskie i zakładano Planty (od "plantowania" drzew),
kościółek rozebrano, a cmentarzyk zniknął pod trawnikiem.
Przepełnione cmentarze były zagrożeniem dla zdrowia mieszkańcow miasta. W 1801 roku
władze austriackie zakazały pochówków w mieście - na cmentarzach przykościelnych i w
kościołach. W przyległej do Krakowa wsi Rakowice wykupiono od karmelitów bosych grunta
ich folwarku pod cmentarz miejski. Pierwszy pogrzeb odbył się na nim w styczniu 1803 roku.
W Rakowickiej nekropolii chowano od samego początku nie tylko ludzi sławnych i
zasłużonych, ale także zwykłych świadków i skromnych uczestników wielkich historycznych
wydarzeń.
Z początkiem XIX wieku zniknęło z powierzchni ulic i placów Starego Krakowa,
Kleparza, Kazimierza, Stradomia i Piasku ponad 20 kosciołów. Zostały one rozebrane bądz
w
wyniku decyzji władz austriackich, bądz
dlatego, że nie było pieniędzy na ich remonty. Przy
Placu Szczepańskim rozebrano np. dwa: parafialny Św. Szczepana i mały kościołek Św.
Mateusza. Pozostało po nich puste miejsce, na którym potem był plac targowy, a dzisiaj jest
parking. Od czasu do czasu, przy okazji prac różnego rodzaju, robotnicy natrafiają na ślady
cmentarza.
Zapomniane cmentarze niekiedy wyraz
nie rysujÄ… siÄ™ na planach i w zabudowie miasta.
Dyrektor Biblioteki PAN, Karolina Grodziska, podaje przykłady takich cmentarzy przy
kościołach Św. Floriana, Św. Mikołaja i Bożego Ciała. Inne, jak np. cmentarz przy kościółku
Św. Piotra na Garbarach (również rozebranym na początku XIX wieku), dawno uległy
zapomnieniu. Cmentarze "ludzi w powietrze zmarłych i ubogich, sumptu na pogrzeb nie
mających" znajdowały się przy kościołach Bożego Miłosierdzia i Św. Wawrzyńca, gdzie
chowano ubogich mieszkańców Kazimierza i topielców. Niezwykły musiał to być cmentarz,
na którym rolę dzwonnicy pełnił ogromny, prastary dąb, z zawieszonymi nań dwoma
poświęconymi dzwonami.
W roku 1865 odbył się powtórny pogrzeb Króla Kazimierza Wielkiego w Katedrze
Wawelskiej. Wówczas to, 32-letni Michał Bałucki napisał w jednym z felietonów:
"Każdy naród i każde miasto ma swoje posłannictwo dziejowe.
Opatrzność i poeci skazali Kraków na miasto grobów, na urnę pamiątek i
popiołów."
Pisząc te słowa, Bałucki nie mógł przewidzieć, że jeszcze za jego życia owo
posłannictwo dziejowe Krakowa znajdzie dodatkowe spełnienie się i na Wawelu powstanie
Krypta Wieszczów, zaś w klasztorze OO. Paulinów na Skałce - narodowy panteon w
Krypcie Zasłużonych.
Non omnis moriar.
Autorka jest specjalistką od mechaniki budowli, w szczególności budowli zabytkowych. Oprócz pracy
dydaktycznej na Politechnice Krakowskiej pracuje przy rewaloryzacji zabytków Krakowa od strony
konstrukcyjno - wytrzymalościowej (np. projektowała zabezpieczenie odrestaurowanego gotyckiego sklepienia
Kamienicy Hetmańskiej w Rynku). Zaprojektowała także fundament i konstrukcje wytrzymałościową Pomnika
Polski Walczącej Bronisława Chromego, który stoi pomiędzy Mostem Dębnickim a Wawelem. Zajmuje się
również publicystyką kulturalną. (AMK)
Copyright © 1997-1999 Zwoje