plik


Leszek HoDdo DOM PRZEDPOGRZEBOWY PRZY {YDOWSKIM NOWYM CMENTARZU W KRAKOWIE universitas N CMEN W PRZY PRZEDPOGRZEBOWY {YDOWSKIM OWYM TARZU KRAKOWIE DOM HoDdo Leszek DOM PRZEDPOGRZEBOWY PRZY {YDOWSKIM NOWYM CMENTARZU W KRAKOWIE Leszek HoDdo DOM PRZEDPOGRZEBOWY PRZY {YDOWSKIM NOWYM CMENTARZU W KRAKOWIE Krakw Publikacja dofinansowana przez Katedr Judaistyki Uniwersytetu JagielloDskiego Copyright by Leszek HoDdo and Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2011 ISBN 97883 242 1575 1 TAiWPN UNIVERSITAS Opracowanie redakcyjne Wanda Lohman Projekt okB i stron tytuB adki owych Sepielak Na okB adce zdjcie Andrzeja Nowakowskiego www.universitas.com.pl SPIS TREZCI 1. WSTP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 2. {YDOWSKI DOM PRZEDPOGRZEBOWY I JEGO FUNKCJE 11 3. PRZYGOTOWANIA DO POGRZEBU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Powinno[ mycia i ubierania ciaBa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 ZBo|enie do grobu  przygotowanie trumny . . . . . . . . . . . . . . 20 4. POGRZEB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Przepisy i obrzdy dotyczce pogrzebu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Modlitwy na cmentarzu w czasie pogrzebu . . . . . . . . . . . . . . 31 BBogosBawieDstwo na cmentarzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Sprawiedliwy sd (Ciduk ha-Din) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Kadisz po pogrzebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Modlitwa za pochowanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 FormuBa pocieszenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Mechila (Przebaczenie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 El male rachmaim (Bo|e peBen miBosierdzia) . . . . . . . . . . . 54 Zmiany w zwyczajach pogrzebowych na przeBomie XIX i XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Uroczysto[ci pogrzebowe na krakowskim cmentarzu . . . . . . . 62 5. HISTORIA KRAKOWSKIEGO DOMU PRZEDPOGRZEBOWEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Powstanie domu przedpogrzebowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Projekt budowy krematorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 WspBczesny opis budowli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 5 6. INSKRYPCJE NA ZCIANACH DOMU PRZEDPOGRZEBOWEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Ciduk ha-Din . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Tahara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 PozostaBe inskrypcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 7. ANEKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Instrukcja sBu|bowa dla dozorcy cmentarza izraelickiego w Krakowie z 17 XII 1873 r. (projekt zboru izraelickiego) . . 117 Instrukcja sBu|bowa dozorcy cmentarza izraelickiego na Kazimierzu z 30 XII 1873 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Odpis instrukcji przypominajcej o zasadach przewo|enia zwBok z 24 IV 1879 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 List krakowskiego magistratu w sprawie przestrzegania zakazu otwierania trumien z 12 XI 1887 r. . . . . . . . . . . . . 120 Rota przysigi dozorcy cmentarza izraelickiego z 27 VII 1888 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Decyzja magistratu o przygotowaniu planw i rozpoczciu budowy domu przedpogrzebowego z 30 I 1893 r. . . . . . . . . 122 ProtokB z 24 czerwca 1902 r. komisji policyjno-budowniczej, ktra odbyBa si na podstawie planw przedBo|onych do zatwierdzenia na budow domu przedpogrzebowego . . . . . 123 Zatwierdzenie planw budowy domu przedpogrzebowego z 3 VII 1902 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 SAOWNIK TERMINW HEBRAJSKICH I JIDYSZOWYCH . . . . 131 SPIS ILUSTRACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 INDEKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 6 1. WSTP Ju| w pierwszej poBowie XIX wieku widoczny jest w Krakowie proces emancypacji. Wraz z nim pojawiB si ruch szerzcy nowoczesn kul- tur europejsk w[rd {ydw i propagujcy ich odrodzenie kultural- ne i spoBeczne przez rozwj nauki, reform szkolnictwa i zbli|enie do dominujcej kultury polskiej, po[rd ktrej |yli. Modernizacja spoBeczno[ci |ydowskiej objBa z jednej strony przeobra|enia de- mograficzne i ekonomiczno-spoBeczne, z drugiej sfer duchow, a w niej przemiany religijne i kulturowe. Motorem przemian w[rd {ydw byli {ydzi postpowi. Ju| w la- tach czterdziestych XIX wieku utworzone zostaBo |ydowskie Stowa- rzyszenie religijno-cywilizacyjne, ktrego celem byBo dzwignicie moralne i materialne {ydw i wyswobodzenie ich spod despotyzmu ortodoksw. Jego symbolem staBa si synagoga postpowa, zwana Tempel1, wybudowana w latach 1860 1862. Walka o rwnouprawnienie {ydw spowodowaBa koniec do- tychczasowej ich izolacji i przystosowanie si do sytuacji, w ktrej najpierw byli obywatelami  drugiej kategorii , a pzniej obywatela- mi o rwnych prawach z innymi. To z kolei spowodowaBo, |e obo- wizywaBy ich prawa i obowizki obywatelskie, ktre obligowaBy ich do akceptacji zasad postpowania, czsto odmiennych od tra- dycyjnie |ydowskich. Nierzadko stawiaBy {ydw przed problemem 1 Tempel (niem. Tempel  [witynia, synagoga)  synagoga reformowana zwo- lennikw emancypacji i asymilacji, w ktrej unowocze[niono form kultu. Kazania wygBaszane byBy po niemiecku, pzniej po polsku, a chrowi wykonujcemu pie[ni religijne akompaniowaBy organy. 7 wyboru midzy lojalno[ci wobec paDstwa2 a wBasn tradycj. ByBy one widoczne w |yciu codziennym, midzy innymi w zwyczajach dotyczcych [mierci i pochwku, edukacji dzieci, zawierania maB- |eDstw i dobroczynno[ci, przestrzegania [wit, a tak|e zachowania wobec praw i obowizkw obywatelskich (w[rd nich sBu|ba woj- skowa, dziaBalno[ polityczna i samorzdowa, posBugiwanie si na- zwiskiem i imieniem zgodnym z metryk). Wybudowanie na pocztku XX wieku w Krakowie przy ulicy Miodowej nowego domu przedpogrzebowego3, oddanego do u|ytku 12 VI 1903 roku, wpisuje si w powszechn tendencj w Europie Zrodkowo-Wschodniej, gdzie wielkie gminy |ydowskie starajc si zadba o mo|liwo[ pochwku licznych swych czBonkw nabywaBy grunty znajdujce si w du|ej odlegBo[ci od miejsc zamieszkanych4. ZakBadanie cmentarzy poza terenem zamieszkanym byBo wymu- szone czsto przepisami porzdkowo-sanitarnymi. Liczne i bogate gminy zaczBy wyposa|a swoje cmentarze w pikne domy przed- pogrzebowe o odpowiedniej architekturze, w ktrych odbywaBa si ceremonia |aBobna. Zamiast bowiem odbywa j pod goBym niebem (deszcz i [nieg padajce na zwBoki powszechnie uwa|ane byBy za uwBaczajce zmarBemu) wykorzystywano budynek cmentarny jako miejsce regularnego odmawiania obowizkowej mowy pogrzebowej i z dawien dawna praktykowanej liturgii. Rezygnowano wic z do- tychczasowych domw |aBoby, czyli domw, w ktrych miaB miej- sce zgon i w ktrych czsto byBa odmawiana liturgia. Z kolei inne pomieszczenie domu przedpogrzebowego wykorzystywane byBo do przygotowania zmarBego do pogrzebu, czyli mycia i ubierania. Tak- |e wybudowany w Krakowie nowy dom posiada oba pomieszczenia. Z drugiej strony jego nowoczesny charakter [wiadczyB o akcepta- 2 Z wszelkimi konsekwencjami paDstwa austriackiego, cho w cieniu walk Polakw o niepodlegBo[. 3 Nie wiemy, jak wygldaB i kiedy zostaB wybudowany stary dom przedpogrze- bowy. Nie speBniaB wymagaD porzdkowych i sanitarnych. 4 Ju| 17 X 1799 r. zamknito w Krakowie wskutek zarzdzeD administracyj- nych stary cmentarz |ydowski przy synagodze Remu i zakupiono 29 XI 1800 roku nowy grunt kilkaset metrw od granic Kazimierza w zakolu  starej WisBy. Wskutek sporw z zakonem augustianw o wielko[ gruntu przeznaczonego pod cmentarz, od ktrego kupiBa teren gmina |ydowska, dopiero od 1804 roku teren byB wykorzy- stywany jako cmentarz. 8 cji przemian cywilizacyjnych i dostosowaniu si do obowizujce- go prawa paDstwowego. ZnalazB si w nim bowiem odrbny pokj do przeprowadzania sekcji zwBok, cho tradycja przeciwko niej wystpowaBa. Umieszczona zostaBa tak|e wozownia, cho jeszcze w latach siedemdziesitych XIX wieku krakowski rabin  Szymon Schreiber  oficjalnie odrzucaB u|ycie koni do transportu zwBok. Wzniesiony dom, nie bez r|norodnych perypetii, staB si po- twierdzeniem, |e zostaBy zaakceptowane przez krakowskich {ydw ju| nie tylko przez stosunkowo nieliczn grup liberaBw, jak to byBo w czasach budowy Tempel, ale prawie caB spoBeczno[5, pewne prze- pisy sanitarne i porzdkowe, wpBywajce na zmian dotychczaso- wych zwyczajw. Jedne z nich miaBy trwaBy charakter (przewo|enie zwBok), inne tylko tymczasowy (wprowadzenie trumien i przeno- szenie w nich zwBok). Z kolei inne mimo prb wpBynicia przez wBadze administracyjne na pewne zwyczaje, nie przyniosBy oczeki- wanych zmian (przestrzeganie okre[lonego czasu od momentu zgo- nu do pogrzebu). Powstanie domu zbiegBo si tak|e z przemianami akulturacyjnymi i asymilacyjnymi spoBeczno[ci |ydowskiej, w wy- niku ktrych [wiadomie czy nie[wiadomie przejmowano niektre zwyczaje od innych. Bez wtpienia, skBadanie kwiatw na grobach byBo zapo|yczeniem z kultury chrze[cijaDskiej. W ostatnim czasie widoczne jest zainteresowanie nie tylko sa- mymi |ydowskimi cmentarzami, ale tak|e budowlami znajdujcy- mi si na nich6. W Polsce zachowaBo si do naszych czasw niewiele |ydowskich domw przedpogrzebowych. Nie ma tak|e ich szczeg- Bowych opisw. Krakowski dom przedstawiony jest w Katalogu Za- bytkw Sztuki w Polsce. Jednak jest to jedynie krtka wzmianka7. W tym samym czasie ukazaBa si ksi|ka Andrzeja Nowakowskiego, 5 Oczywi[cie i tutaj byBy wyjtki. Dla przykBadu, zwolennicy  Bundu wyst- powali przeciwko tradycji |ydowskiej, m.in. manifestujc swoj odrbno[ i [pie- wajc pie[ni rewolucyjne na cmentarzu w trakcie pogrzebu swych czBonkw. 6 H. Knzl, Jdische Grabkunst. Von der Antike bis heute, Darmstadt 1999, s. 198 202. 7 I. Rejduch-Samek, J. Samek (red.), Katalog Zabytkw Sztuki w Polsce, t. IV: Miasto Krakw; cz. VI: Kazimierz i Stradom. Judaica: b|nice, budowle publiczne i cmentarze, Warszawa 1995, s. 73 oraz il. 91-95. 9 w ktrej znalazBy si zdjcia jemu po[wicone8. Z kolei w Przewod- niku ukazaBa si jedynie krtka historia oraz tBumaczenie dwch tablic znajdujcych si w jego wntrzu9. Przedstawiona publikacja jest prb szerszego opisu. SkBada si dwch zasadniczych cz[ci. W pierwszej omwiona zostaBa funkcja domu przedpogrzebowego oraz przygotowania do pogrzebu. Przed- stawiony zostaB rwnie| sam pogrzeb (przepisy i obrzdy) wraz z li- turgi. Przypomniane zostaBy tak|e dylematy krakowskich {ydw dotyczce pochwku na przeBomie XIX i XX wieku z przedstawie- niem kilku opisw uroczysto[ci pogrzebowych z czasw istnienia domu. Drug cz[ stanowi historia domu przedpogrzebowego oraz szczegBowy jego opis. 8 A. Nowakowski, Powikszenie. Nowy Cmentarz {ydowski w Krakowie, Krakw 2006. 9 L. HoDdo, Nowy Cmentarz {ydowski w Krakowie. Przewodnik cz. 1, Kra- kw 2006, s. 69 73. 10 2. {YDOWSKI DOM PRZEDPOGRZEBOWY I JEGO FUNKCJE W tradycji |ydowskiej pomieszczenie, gdzie przygotowywano zmar- Bego do pogrzebu nazywane byBo tahara1. Jego pocztkowe miejsce nie byBo [ci[le okre[lone. MogBo znajdowa si w pomieszczeniu do tego przeznaczonym na cmentarzu, wewntrz budynkw synagogi lub domu zmarBego2. Krtko przed pogrzebem odmawiana byBa liturgia, ktra w isto- cie zawiera uznanie sprawiedliwego boskiego sdu nad zmarBym. MogBa by odmawiana pod goBym niebem, w domu |aBoby i na cmentarzu w odrbnym pomieszczeniu, nazywanym Ciduk ha-Din3. Przechowywano w nim te| narzdzia do przygotowywania grobu i trumny, rzeczy do mycia ciaBa, a tak|e mita4. W nim odmawiana byBa nie tylko stosowna liturgia, a tak|e hesped (mowa pogrzebo- wa)5, ktra byBa rozszerzana o psalmy. Zwykle byBy to psalmy: 16, 49 i 91. Z kolei przy liberalnym pochwku psalm 266. W tym po- 1 Tahara (hrhu)  oczyszczenie  rytualne mycie i ubranie zmarBego. 2 E. Roth, Zur Halachah des jdischen Friedhofs,  Udim. Zeitschrift der Rab- binerkonferenz in der Bundesrepublik Deutschland , 1973, t. IV, s. 105. 3 Ciduk ha-Din (]ydh qdj)  sprawiedliwy sd  nazwa pochodzi od modli- twy, wypowiadanej w nim a uznajcej sprawiedliwy boski wyrok. 4 Mita (hum)  B|ko  mary do przenoszenia zwBok. 5 Hesped (dpch)  mowa pogrzebowa  mowa po [mierci wybitnej osoby. Od zwykBego przemwienia nad grobem r|niBa si tym, |e nie byBa przeznaczona dla wszystkich, lecz tylko dla uczonych i to nie tylko podczas pogrzebu w miejscu ich [mierci, ale tak|e w odlegBych gminach, do ktrych dotarBa wiadomo[ o ich [mier- ci. Czasami byBa przeznaczona tak|e dla osb, ktre odznaczaBy si dobroczynno- [ci czy te| innymi zasBugami. 6 J.J. Petuchowski, Gottesdienst des Herzens, Freiburg, Basel, Wien 1981, s. 134. 11 mieszczeniu odbywaBo si czuwanie przy zmarBym7 do momentu pogrzebu, ktre podobnie do mycia ciaBa byBo religijn powinno- [ci. Kohenom (m|czyzni z pokolenia kapBaDskiego) nie wolno byBo dotyka zwBok czy nawet jego cz[ci, gdy| to powodowaBo ich zanie- czyszczenie trwajce siedem dni (por. Lb 19, 11; 19, 14-15). WedBug przepisw zestawionych przez Solomona Ganzfrieda8, przebywanie w mniejszej odlegBo[ci ni| 4 Bokcie9 od zwBok powodowaBo zanie- czyszczenie10. Wolno im byBo jedynie wej[ na cmentarz i uczest- niczy w pogrzebie ojca, matki, syna, crki, brata i niezam|nej siostry (KpB 21, 1-3). Z kolei Traktat Semachot11 wspomina jesz- cze o maB|once oraz powinno[ci pochowania zmarBego hvjm tm, o ktrego zwBoki nikt si nie troszczy12. Z tego powodu koheni po- siadali na wielu cmentarzach osobne kwatery13. Le|aBy one w po- bli|u wej[cia albo przy niskim ogrodzeniu, aby bez wchodzenia na cmentarz mogli oni widzie groby. Na niektrych cmentarzach po- zostawiono w murze otwory, aby mogli przez nie patrze na gro- by. Groby osb z pokolenia kapBanw umieszczano rwnie| wzdBu| szerokiej alei, zwanej ,ynhk ;rd  drog kapBanw , ktra pozwa- laBa im  bez bezpo[redniego zetknicia si z grobami  na odwie- dzanie cmentarza. Tak|e w specjalny sposb przygotowywano dom przedpogrze- bowy, aby koheni nie przebywali pod jednym dachem ze zmarBym. IstniaBy dwa rozwizania tego problemu14: 7 Szemira (hrym>)  czuwanie  powinno[ czuwania przy zmarBym. 8 Solomon Ganzfried (1804-1886). UrodziB si w Ungvar na Wgrzech. W la- tach 1830-1849 byB nauczycielem w Brezewiczu i rabinem w Ungvar. Kicur Szul- chan Aruch (Skrt Szulchan Aruch) ukazaB si w 1864 r. Zawiera przepisy dotyczce |ycia codziennego (czsto bez ich uzasadnienia), uznawane przez wszystkich {y- dw aszkenazyjskich. 9 Miara dBugo[ci ama (hma)  Bokie = 44,6 52,1 cm. 10 dyrpjnag hml> (Szlomo Ganzfried), ;vri ]xl> rvjyq, Tel Awiw 1973, rozdz. 202, par. 8. 11 Semachot (tvxm>)  rado[ci  eufemistyczne okre[lenie traktatu (ytbr lba) Ewel Rabati (wielki traktat pt.  {aBoba ) nale|cy do tak zwanych  maBych trakta- tw talmudycznych , ktry traktuje o |aBobie nad zmarBym. 12 M. Klotz, Der talmudische Tractat Ebel rabbati oder S machoth, Berlin 1890, rozdz. IV, par. 24. 13 Zwyczaj, aby kapBani chowani byli w odrbnej cz[ci cmentarza w najbli|- szej odlegBo[ci do wej[cia, znany byB ju| w XIV wieku w Hiszpanii. 14 E. Roth, Zur Halachah des jdischen Friedhofs, s. 107. 12 GBwna hala, w ktrej wystawione byBy zwBoki, ssiadowaBa z oddzielnym pomieszczeniem dla kohenw, posiadajcym odrb- ny dach15. Takie rozwizanie miaBo swoj zB stron, gdy| w przy- padku, gdy rabin gminy byB kohenem, to nie mgB wej[ do gBwnej hali. ZwBoki znajduj si w pomieszczeniu obok, a |aBobnicy, w tym rabin, ktry mo|e by kohenem czy te| inni koheni, pozostaj w gBwnej hali. Takie rozwizanie ma zalet, poniewa| |aBobnicy nie s rozdzieleni. Jest jednak niebezpieczeDstwo, |e kohen nie- [wiadomie mo|e wyj[ z hali razem z pozostaBymi |aBobnikami. Rozwizanie problemu kohenw miaBo miejsce w budynkach do- mw przedpogrzebowych na cmentarzach midzy innymi w GdaD- sku i Monachium16. Czsto konsekwencj oddzielenia kohenw od zwBok byBo podj- cie decyzji o usytuowaniu domu przedpogrzebowego. ZnajdowaB si on poza obszarem cmentarza, czsto sBu|c jako brama na cmen- tarz. Nale|aBo wic wej[ najpierw do budynku, a dopiero pzniej na cmentarz. Kohen zatrzymywaB si w przygotowanym dla niego pomieszczeniu i unikaB wej[cia na cmentarz. W wieku XIX pojawiaj si nowoczesne rozwizania, gdzie w jednym budynku przy cmentarzu znajduj si pomieszczenia do mycia ciaBa, modlitwy i czuwania nad ciaBem. W caBym kompleksie znajdowaBy si tam rwnie| pomieszczenia administracyjne czy te| mieszkanie dla str|a17. 15 CaBy rozdziaB Kicur Szulchan Aruch po[wicony jest czysto[ci kohenw, por. dyrpjnag hml>, ;vri ]xl>, rvjyq, Tel Awiw 1973, rozdz. 202, par. 1 16. 16 S. Bernfeld, Friedhofshallen,  Ost und West , 1909, s. 688. 17 H. Knzl, Jdische Grabkunst. Von der Antike bis heute, Darmstadt 1999, s. 199 202. 13

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
ZAPOMNIANE cmentarze krakowskie
Analiza numeryczna zabezpieczenia wykopu przy budowie hotelu Sheraton w Krakowie
Wypadki przy pracy w najnowszym orzecznictwie ebook demo
Skarga do sądu administracyjnego droga odwoławcza od decyzji podatkowych ebook demo
Dialogi z tradycją ebook demo
Czas na czasownik ebook demo
Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę ebook demo
Kodeks księgowego „Ustawa o VAT” ebook demo
Biznes nowych możliwości Czterolistna koniczyna nowy paradygmat biznesu ebook demo
Działania pionu HR po ocenach okresowych ebook demo
Budowa biogazowni aspekty finansowe i praktyczne ebook demo
Kodeks postępowania administracyjnego i inne akty prawne Przepisy ebook demo
Networking ebook demo
Informator płacowy Wskaźniki i stawki aktualne od 1 marca 2015 r ebook demo

więcej podobnych podstron