GAZETA WARSZAWSKA
NUMER JUBILEUSZOWY 1774-1974
Londyn, 31 grudnia 1974, Str. 15
KS. JÓZEF WARSZAWSKI, T. J.
"MSZA ŻAA
OBNA ZA DUSZ
MARSZAA
KA"
ARTYKUA
NINIEJSZY NIE chce być żadną miarą artykułem o założeniach zasadniczo teologicznych.
A nawet na tym, tak bardzo już zacieśnionym odcinku zagadnień, które postać pierwszego Marszałka
wskrzeszonej Polski wciąż jeszcze narzuca badaczom jego życia, artykuł niniejszy nie chce stanowić pozycji
definitywnie zamkniętej, tzn. ferującej wnioski względnie wyniki ostatecznie już rozwiązane, lecz pragnie
stanowić artykuł w pełni otwarty, pozostawiający historykom a przede wszystkim teologom ramy i pola jak
najbardziej niezatarasowane, czy to dla dalszych poszukiwań z
ródłowych i doktrynalnych czy też dla mniej
lub więcej rozległej dyskusji na przedstawiony niżej materiał dokumentacyjny.
Przytaczanie niżej dokumenty nie są, przynajmniej dla pewnych kół badaczy, nowością. I o tyle artykuł
niniejszy nie wnosi niczego specyficznego do problematyki biograficznej Marszałka. Nowością natomiast
w nim jest zestawienie owych mniej znanych dokumentów z życia Marszałka z postulatami katolickiej
teologii. To właśnie zestawienie i wynikające z niego postulaty, jeśli by przez ogół uczonych przyjęte,
mogłyby stanowić novum zarówno w istniejącym kulcie Marszałka jak i w głębszym poznaniu jego wciąż
jeszcze nierozszyfrowanej sylwetki psychicznej.
Samo wszczęcie niniejszej problematyki nasunęła autorowi notatka zamieszczona w jednym z ostatnich
numerów londyńskich "Wiadomości", które w dziale "Kronika", ustami "Świadka", zawiadamiają swych
czytelników o tylokrotnie już ponawianym fakcie odprawienia mszy żałobnej za duszę Marszałka.
"6 sierpnia br. w 60-tą rocznicę wymarszu Pierwszej Kadrowej została odprawiona w Katedrze
na Wawelu msza żałobna za duszę Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego oraz poległych
żołnierzy".
("Wiadomości" 1940 (1974) 4)
Poddając co dopiero przytoczoną notatkę kronikarską analizie teologicznej abstrahujemy świadomie od
okoliczności, że za duszę śp. Marszałka została odprawiona msza św. nie w dniu rocznicy jego śmierci, jak się
zwykło czynić w Kościele Katolickim, zamawiając tzw. mszę św. in anniversario, ale w dniu "wymarszu
Pierwszej Kadrowej". Dzień wymarszu kadrówki jest przecież rocznicą o znamieniu wyłącznie politycznym.
Takiemu wydarzeniu mogą historycy względnie zawiśli od nich uczniowie w pełni przyklasnąć. Może nawet
cały Naród uznać je jako wydarzenie przełomowe w swych dziejach. Nie zmieni to jednak cechy istotnej tego
faktu, tj. jego piętna politycznego. Msze natomiast rocznicowe, tak jak je rozumie Kościół Katolicki,
posiadają podkład wyłącznie teologiczny. Według intencji Kościoła są odprawiane wyłącznie dla dobra
zaświatowego dusz, które odeszły z tego "padołu płaczu". Stąd też motywacja czysto polityczna, względnie
jak w naszym wypadku czysto, wojskowo-wojenna, nie powinna nigdy stać się wykładnią motywacji czysto
religijnej. Praktyką postępowania kościelnego pod tym względem było stałe dążenie do zastępowania
motywów czysto politycznych czy też sekretno-politycznych motywami wyłącznie teologicznymi. Tak np.
uroczystość 3-go Maja, która, politycznie rozważana, stanowiła i stanowi wspomnienie aktu przełomowego
w polityce naszego Narodu, Kościół usankcjonował teologicznie ustanawiając święto Matki Boskiej Królowej
Polski. Podobnie dzień 1-go Maja, który pewne ośrodki polityczne obrały sobie jako dzień wystąpień
antyreligijnych wśród warstw robotniczych, Kościół obrał jako święto pierwszego katolickiego gracownika
i "robotnika" i poświęcił go opiece św. Józefa.
Nie ta jednak okoliczność, natury czysto politycznej, stanowi, jak już zaznaczyliśmy, istotny problem
niniejszego artykułu. Dotyka on sprawy bardziej istotnej. Zapytuje mianowicie o słuszność i dozwoloność
samej zasady postulującej możliwość odprawiania mszy świętych za duszę Marszałka. Ujmując rzecz
w formie ściśle zacieśnionego problemu stawia pytanie: Czy wolno księdzu katolickiemu odprawiać nadal
praktykowane dotychczas publiczne msze święte za duszę Marszałka, względnie co ich odprawianiu mogłoby
stanąć na przeszkodzie. Przenosząc zaś punkt ciężkości zagadnienia na stanowisko przedstawicieli polskiego
laikatu zapytuję: Czy wolno katolikowi zamawiać publiczne msze święte za duszę Marszałka, jak to było
w dotychczasowej praktyce z okazji rożnych rocznic Marszałka, względnie co by też zakazywało podobnych
praktyk.
Tak postawione zagadnienie i tak sformułowane pytania mogą się czytelnikom niniejszego artykułu
wydawać w pierwszej chwili nie tylko czymś zgoła nieoczekiwanym, ale postępowaniem nie wiele mającym
wspólnego z głębszym zrozumieniem wszelkiej w ogóle postawy religijnej. Niezorientowany bowiem
czytelnik może pospiesznie wysunąć zarzut: Czyż spory polityczne mogą rozciągać się nawet na odcinek
zaświatowych potrzeb i postulatów? Względnie: czy otwarte albo ukryte zamierzenia polityczne mogą mieć
prawo i przywilej mącenia pokoju nawet duszom śp. zmarłych ?
Tego rodzaju pytania są, rozpatrywane czysto psychologicznie, swego rodzaju reakcją psychiczną
zrozumiałą nawet dla najbardziej nieuprzedzonych czytelników. Przywiązanie do umiłowanej postaci idzie
poza grób. I z punktu widzenia psychologicznego należy ów element głębinowy stale uwzględniać i ile
możności zadośćuczynić jego postulatom.
Niezależnie jednak od emocjonalnych treści, jakie powyższe postawienie problemu budzi
w zaangażowanym głównie politycznie czytelniku, istnieją motywy bardziej zasadniczej natury, z którymi
tenże nieuprzedzony czytelnik powinien przynajmniej zapoznać się, nim powez
mie jakiekolwiek stanowisko
w stosunku do wysuniętych wyżej pytań i zagadnień, Motywami tymi zaś jest postulat jedynozbawczej wiary
katolickiej i wynikająca z niego norma praktycznego postępowania Kościoła.
PRZEPISY PRAWNE
Otóż jest faktem znanym, iż Kościół Katolicki nie pozwala w niektórych okolicznościach na publiczne
odprawianie mszy świętych za duszę pewnej kategorii jednostek. Orzeczenia prawa kościelnego, które
normują owe ograniczenia, są -- mimo daleko posuniętej pobłażliwości nowego Kodeksu Prawa
Kanonicznego -- stosunkowo surowe na tym odcinku i mogą dla nieobeznanych z samym zagadnieniem
brzmieć w pierwszej chwili nie bardzo zrozumiale i budzić w psychikach bardziej uczuciowo rozumujących
swego rodzaju odruchy zdziwienia. Spokojne jednak zapoznanie się, zwłaszcza z tłem tych orzeczeń i z ich
praktycznymi następstwami, nie prowadzi do powzięcia podobnie negatywnych wystąpień, tylko przymusi do
rozróżnienia czysto efektownych reakcji naszej psychiki od uwarunkowań zaistniałych w konkrecie osobistej
postawy danej jednostki, o którą spór się toczy, względnie od uwarunkowań danego zespołu jednostek, które
tę postawę aprobują i sankcjonują.
Celem tedy właściwego ujęcia omawianego problemu należy koniecznie zapoznać się z odnośnymi
paragrafami Kodeksu Prawa Kanonicznego, które stanowisko Kościoła Katolickiego na odcinku "publicznie
zamawianych" czy "publicznie odprawianych mszy świętych" normują i regulują. Bez tego zaznajomienia się
bowiem wszelkie dyskusje na temat "mszy zamówionych za duszę Marszałka" nie wyjdą poza sferę sporów
czysto uczuciowych. Wertując znowu odnośne paragrafy Kodeksu Prawa Kanonicznego czy to w jego dziale
De sanctissima Eucharistia -- o Najświętszym Sakramencie -- czy też w dziale De sepultura ecclesiastica --
o pochówku kościelnym -- czy wreszcie De censuris in specie -- o cenzurach w szczególności -- dochodzimy
ostatecznie do wcale lapidarnego przepisu, który w swej formie łacińskiej mówi: sectae hereticae vel
schismaticae addictis... deneganda quoque sunt tum quaelibet Missa exequialis, `etiam anniversaria` tum alia
publica officia (Codex Iuris Canonici, can. 1240, par. 2; 1241); co w tłumaczeniu polskim można by oddać
słowami: "Należy nie odprawiać - (dosłownie: należy odmawiać postulatom odprawiania) -- jakiegokolwiek
rodzaju mszy egzekwialnych (tj. mszy świętej w dniu pogrzebu), w tym również rocznicowej, a nawet nie
należy odprawiać innych publicznych modłów... za jednostki przynależące do wyznań heretyckich względnie
schizmatyckich".
Postulat ten może wydawać się przy pierwszym pytaniu za surowy. Może nawet w pewnych
okolicznościach uchodzić jako nie bardzo pospolicie ludzki. Tak to przynajmniej odczuwało szereg
kapelanów wojskowych (nie wyjmując piszącego te słowa) -- gdy im w dniach walki przychodziło grzebać
ciała poległych współrodaków a nie przynależnych do Kościoła Katolickiego żołnierzy Rzeczypospolitej.
Powiedzieliśmy już wyżej, że tego rodzaju reakcje są psychologicznie w pełni zrozumiałe. Kto by się chciał
na nie oburzać, okazałby się nie tylko kiepskim psychologiem, lecz nadto niedostatecznie rozwiniętym
w rzeczach praktycznych człowiekiem.
Niemniej przeto -- żeby zacytować choć jeden z przykładów -- papież tego pokroju, co Grzegorz XVI, miał
napisać biskupowi, który za zmarłą a nie przynależną do Kościoła Katolickiego królowę zarządził msze
publiczne, list, w którym czytamy m. in.: "Trudno nam wyrazić słowami, jak wielki zadaliście nam ból,
kiedyśmy się dowiedzieli z wydanych przez was zarządzeń, iż nakazaliście odprawianie sufragiów, które
Kościół zastrzega sobie dla wiernych zmarłych w łonie jego własnej społeczności, również dla tejże królowej,
która jak całe swe życie spędziła na wyznawaniu wiary niekatolickiej, tak też i w tej postawie pomarła. I nic tu
nie poradzi domysł, iż mogła była, w ostatniej chwili życia, za przyczyną niezbadanych wyroków miłosierdzia
KS. JÓZEF WARSZAWSKI, T. J., "MSZA ŻAA
OBNA ZA DUSZ
MARSZAA
KA"
2
Bożego, nawrócić się ku pokucie. Albowiem owe ukryte tajemnice Bożych łask nie podlegają absolutnie
zewnętrznym zarządzeniom władzy kościelnej. Stąd też słusznie, zarówno w prawie dawnym, jak
i w współczesnym, zakazuje się gloryfikowania rytem katolickim jednostek zmarłych w postawie publicznego
wyznawania niekatolickiej wiary". (cyt. P. Palazzini, A. De Jorio: Casus conscientiae, II, 115).
Czytając raz i drugi powyższy fragment z listu papieskiego chciałoby się może niekiedy powtórzyć za
apostołami, wzbraniającymi się przyjąć nauki Chrystusowej o eucharystii, słowa: "Twarda to mowa -- któż jej
może słuchać" (Jan. 6. 61). Niepodobna jednak odmówić tej wypowiedzi właściwej postawy wynikającej
z przekonania o jedynozbawczej wierze i o praktycznych konsekwencjach płynących z tej postawy. Polakowi
bowiem -- sięgając dobrze znanego nam z ostatniej wojny porównania -- który by się stał Quislingiem,
niepodobna by było oddawać honorów Polaka. Podobnie i żołnierzowi Rzeczypospolitej, który by przeszedł
na stronę wroga, niepodobna by było oddawać honorów Rzeczypospolitej.
FAKTY I DOKUMENTY
Oto wstęp do niniejszego artykułu. Może wydawać się nieco przydługi. Zniecierpliwiony też czytelnik
mógłby zapytać nie bez pewnej dozy słuszności: Cóż to wszystko ma wspólnego z tytułem artykułu,
względnie do czego zmierzają owe wstępne rozważania teologiczno-prawnicze z odcinka Kodeksu
Kościelnego w wypadku Marszałka?
Odpowiedz
wypada stosunkowo prosta: Chcą przypomnieć właściwe zasady teologiczno-prawne, przy
pomocy których wolno jedynie rozpatrzeć wspomniane niżej fakty-dowody z życia Marszałka, którymi on
sam określił swój stosunek do wiary i do Kościoła Katolickiego. Opublikowane dotychczas z
ródła historyczne
wymieniają tych faktów-dowodów dwa. Przytaczamy je oba w kolejności ich ukazywania się.
Pierwszym z nich, to metryka pierwszego ślubu Piłsudskiego, odnaleziona przez znanego historyka
Władysława Pobóg-Malinowskiego i opublikowana w paryskiej "Ku1turze". Przytaczamy jej tekst za
czasopismem polsko-ewangelickim "Poseł Ewangelicki", wychodzącym w Londynie. Czynimy tak dlatego,
by zarówno podkreślić wagę samego dokumentu, jak też celem zaznajomienia ogółu czytelników
z nieznanymi okolicznościami stanowiącymi właściwe tło historyczne dla tak podstawowego w życiu
Marszałka faktu:
"60 lat potrzeba było czekać by wreszcie móc się oficjalnie dowiedzieć, że Marszałek Piłsudski -- przynajmniej przez
pewien okres swego życia -- należał do naszego, ewangelicko-augsburskiego Kościoła. Coś się o tym niekiedy szeptało
na ucho niby o jakiejś sprawie bardzo zdrożnej, podobno nawet niektóre pisma lewicowe robiły na ten temat wzmianki,
lecz w Wolnej Polsce wszystkie takie wiadomości brało się -- nieraz -- z wprost przesadną ostrożnością. Piłsudski bowiem
zakazał wszelkich dochodzeń i sądów w stosunku do inwektyw w odniesieniu do swojej osoby i nigdy się wobec tego nie
miało pewności, co jest wymysłem, co zaś rzetelną prawdą.
Prawda, o której tu mowa, przestała być tajemnicą przed 26 laty, ale tyko dla niewielu wtajemniczonych, a także dla
Władysława Pobóg-Malinowskiego oraz dla tych, którzy mu wyraz
nie zakazali podania faktu do publicznej wiadomości.
W majowym numerze paryskiej "Kultury" (1960) opowiada Pobóg-Malinowski dosyć dokładnie i przebieg swoich
poszukiwań i historię owych zakazów ogłaszania jej.
Gdy był w okresie pisania monografii Piłsudskiego absorbował go dokument ślubu Piłsudskiego z pierwszą żoną jego
Marią. W archiwach znalazł tylko niewyraz
ne wzmianki, że ślub się odbył gdzieś w okolicach Lomży czy Białegostoku.
Objechał wszystkie tamtejsze parafie katolickie i ani śladu nie znalazł. Wtedy dopiero wpadł na pomysł szukania
w parafiach ewangelickich. Dostał ich spis od ks. Prof. Edmunda Burschego i coś w piątej czy szóstej natrafił na to, czego
poszukiwał.
Prawy historyk, dla którego Prawda, a nie utylitaryzm, jest przewodnikiem w pracy, dokument ten umieścił w księdze,
przygotowanej już do druku. Poszły w świat ogłoszenia o niej, po czasopismach -- wyjątki. I oto nagle minister spraw
wewnętrznych Marian Zyndram-Kościałkowski wstrzymuje nakład i każe usunąć cały szereg szczegółów historycznych
o żyjącym wówczas jeszcze, choć już ciężko chorym Marszałku, szczegółów, co do których widocznie nie pragnął
zaznajamiania z nimi szerszego ogółu Polaków. Rozpoczynają się długie przetargi, bo autor stoi na gruncie naukowej
nieustępliwości. W sukurs przychodzi mu minister spraw zagranicznych Józef Beck. Wszystkie pozycje zostają
ostatecznie uratowane -- z wyjątkiem jednej, co do której i Beck nie przezwycięża trudności.
A pozycja ta, to akt spisany w języku rosyjskim przez ks. pastora K. Mikulskiego; tu zaś podany w dosłownym
przekładzie na polski, brzmi:
"Działo się to w Paproci Dużej 3/15 lipca 1899 roku o godzinie 10 rano. Ogłaszamy, że
w obecności świadków Adama Piłsudskiego, lat 29, pomocnika architekty, i Jana Piłsudskiego,
KS. JÓZEF WARSZAWSKI, T. J., "MSZA ŻAA
OBNA ZA DUSZ
MARSZAA
KA"
3
lat 23, pracownika bankowego, obu zamieszkałych w mieście Wilnie, zawarty został pod tą
datą religijny zwidzek małżeński między Józefem Klemensem Piłsudskim, kawalerem kupcem,
zamieszkałym w A
apach, urodzonym w majątku Zułowie, 31 lat, synem Józefa i zmarłej Marii
z domu Billewicz, matżonków Piłsudskich, wyznania, ewangelicko-augsburskiego, i Marią
Kazimierą Juszkiewicz z domu Koplewską, rozwiedzioną z winy męża, zamieszkałą w A
apach,
urodzoną w Wilnie, lat 33, córka zmarłego szlachcica Kontstantego i Ludmiły z Chomiczów
małżonków Koplewskich, wyznania ewangelicko-augsburskiego. Związek ten poprzedziły
trzykrotne zapowiedzi ogłoszone w tutejszym kościele ewangelicko-augsburskim 13/25
czerwca bieżącego roku i w dwie niedziele następne. Umowa ślubna nie została zawarta. Akt
ten nowożeńcom i obecnym świadkom przeczytany, przez nas i przez nich podpisany został".
Byłoby dużą dalszą zasługą w obliczu Prawdy historycznej, gdyby ktoś zdołał, jak to w powyższej sprawie uczynił
Pobóg-Malinowski, dotrzeć do odpowiednich autentycznych z
ródeł i podać do publicznej wiadomości wyciąg z aktu
powrotu Marszałka Piłsudskiego na łono Kościoła rzymsko-katolickiego.
Prawda i tylko Prawda musi przecie być naszym przewodnikiem w badaniu przeszłości i kryć jej pod korcem ani wolno
ani nie ma celu, bo się prędzej czy póz
niej na światło wydobędzie."
("Poseł Ewangelicki", 5/180 (1960) 3).
Tyle artykuł z "Posła Ewangelickiego".
Czytelnik, nie obeznany z zagadnieniem "Piłsudski ewangelik", musi uznać artykuł powyższy za
rewelacyjny. Przytacza bowiem dokument urzędowy, z którego niedwuznacznie wynika, iż Piłsudski nie był
katolikiem -- ("przynajmniej przez pewien okres swego życia") -- ale że należał do kościoła protestanckiego,
konkretnie do jego odłamu ewangelicko-augsburskiego. Nikomu kto był świadkiem, tak jak autor niniejszego
artykułu, uroczystości pogrzebowych, jakie mu się stały honorem, nie śniła się nawet możliwość podobnych
rewelacji. Tymczasem okazują się faktem. I to niezaprzeczalnym faktem historycznym. Autor artykułu
zastrzega się coprawda, iż fakt przynależności Piłsudskiego do kościoła protenstanckiego był faktem jedynie
"przynajmniej przez pewien okres jego życia". Niemniej przeto podstawowej prawdzie, zawartej w tej nawet
okresowej przynależności, nie można odtąd na żaden sposób zaprzeczyć. Taka okresowa przynależność,
przyznajmy to od razu, nie pociągałaby za sobą wzmiankowanych wyżej konsekwencji teologiczno-prawnych
w stosunku do osoby Piłsudskiego. Niemniej przeto mąciłaby w pewnym sensie oczywistość ich aplikacji
względnie ich nie zastosowania. I gdybyśmy niczego więcej nie znali z życia Piłsudskiego poza powyższym
faktem, można by, przy wielkiej wyrozumiałości, jaką normy Prawa Kanonicznego mimo swej zasadniczej
surowości wykazują, nie tyle przejść nad nim do porządku dziennego, ile próbować praktycznie
usprawiedliwić postawę religijną Marszałka, który przecież czcił, i to w szczególniejszy sposób Matkę Boską
z Ostrej Bramy i umiał "zamianować" katolickiego biskupa polowego, i co istotne, żywić serdeczne stosunki
z póz
niejszym papieżem Piusem XI, któremu się przypisuje słowa: "Póki Piłsudski przy sterze, w Polsce
Kościołowi Katolickiemu nic się nie stanie".
Niestety apologetom tego pokoju nieproszeni świadkowie nie ułatwiają ich arcyludzkich rozważań, tylko
stawiają przed rosnącymi coraz nowymi trudnościami i przed nie do rozwiązania problemami. W ślad bowiem
za dokumentem pierwszym ogłosił tenże londyński "Poseł Ewangelicki" w cztery lata póz
niej nową metrykę
tym razem dokumentującą przejście Piłsudskiego z katolicyzmu na protestantyzm. Dokument zaś tego rodzaju
obciąża z punktu widzenia katolickiego o wiele bardziej postawę religijną odnośnej jednostki, aniżeli
analogiczną postawę osoby urodzonej w podobnej wierze niekatolickiej. Przytaczamy ową metrykę, po równi
jak i metrykę ślubu Piłsudskiego, wraz z całym obramowaniem historycznych wyjaśnień i okoliczności, jakie
redakcja, "Posła Ewange1ickiego" uważała za niezbędne do zrozumienia i samej prawdy historycznej tego
dokumentu, jak też i wagi jego wymowy w życiu osobistym Piłsudskiego. Tytuł nadany opublikowanej
metryce brzmi raczej niepozornie, głosi bowiem: "Mało komu znany szczegół z życia J. Piłsudskiego",
niemniej przeto stanowi cenne odkrycie i podaje zupełnie nieprzeczuwane przez ogół polski prawdy
zasadnicze o religijnym życiu Piłsudskiego. Oto istotny fragment z tego artykułu:
"Jako pismo wyznaniowe, na którym przecie nie ciąży obowiązek utrzymywania w tajemnicy nazwisk swych
wyznawców, któremu wolno jest przecie chlubić się tymi spośród nich, co się w swym życiu ziemskim szlachetnymi
czynami wsławili, podaliśmy ongiś w "Pośle Ewangelickim" w przekładzie polskim tekst ślubu Piłsudskiego z pierwszą
żoną, Marią, z którego to aktu wynikało, że Piłsudski był członkiem naszego Kościoła. Uczyniliśmy to w oparciu o tekst
rosyjski, cytowany przez wyjątkowo dociekliwego i bezkompromisowego badacza, śp. Władysława Pobóg-Malinowskiego,
Żałujemy ogromnie, że nie doczekał tej chwili, kiedy można podać w odbitce fotograficznej oryginału i w przekładzie
polskim sam akt przejścia Józefa Piłsudskiego z katolicyzmu na nasze wyznanie. Stało się to w okresie największego
natężenia politycznej jego tajnej działalności, w momencie najintensywniejszej jego pracy nad "Robotnikiem" i kolporterką
"bibuły", na rok zaledwie przed aresztowaniem go w A
odzi.
KS. JÓZEF WARSZAWSKI, T. J., "MSZA ŻAA
OBNA ZA DUSZ
MARSZAA
KA"
4
Widać, że w kraju pod względem "chowania prawdy pod korcem" niewiele się dotąd zmieniło. Akt przejścia Józefa
Piłsudskiego na ewangelicyzm przetrwał w odbitce fotograficznej w prywatnych zbiorach czasy wolnej Polski, okupację
niemiecką i okres współczesny, w którym również, jak widać, nie wszelką prawdę daje się ogłaszać, skoro do ogłoszenia
przekazano ją nam.
Wypełniamy dzisiaj to życzenie. Jesteśmy pewni, że Prawdę o sobie nie on polecił ukrywać.
W przekładzie polskim akt brzmi:
1899
Nr 4 (52)
A
apy.
Działo się w mieście A
omży dwunastego (dwudziestego czwartego) maja tysiąc osiemset
dziewięćdziesiątego dziewiątego roku o godzinie dziesiątej ramo. Ogłaszamy, że w obecności
świadków Tytusa Mikulskiego, dwudziestu jeden lat, technika, i Fryderyka Szymańskiego, lat
trzydziestu sześciu, zakrystianina, obu przebywających w A
omży, po dostatecznym
przygotowaniu i pełnym wewnętrznym przekonaniu przeszedł z wyznania Rzymsko-
katolickiego na wyznanie Ewarngelicko-Augsburskie w tutejszym Ewangelicko-augsburskim
kościele Józef Klemens Piłsudski (w nawiasacch powtórzono po polsku) lat trzydzieści jeden,
kawaler, zamieszkujący w A
apach, urodzony w majątku Zułowie, syn dworzanina (szlachcica)
Józefa i zmarłej Marii z domu Billewicz małżonków Piłsudskich. Przy tym uzupełnia się, że
Józef Klemens Piłsudski tejże daty był konfirmowany, odbył spowiedz
i przyjął Komunię
Świętą. Akt ten ogłaszanemu i świadkom przeczytany przez nich i przez nas podpisany został.
(Podpisy)
Józef Klemens Piłsudski (po polsku)
Tytus Mikulski (po polsku)
Fridrich Szimanski (po rosyjsku)
Pastor G. Mikulski (po rosyjsku).
"Poseł Ewangelicki" 9 (1964).
Dokument powyższy prawie że szokuje przeciętnego czytelnika katolickiego. Mówi mu bowiem, iż
Piłsudski nie przeszedł z katolicyzmu na protestantyzm jako nieletni chłopak, ani też że dokonał tak
przełomowego pociągnięcia z czystej zachcianki zawarcia ślubu religijnego, ale że uczynił to, jak wynika
bardziej jeszcze z rewelacji podpisanego inicjałami "K. S." autora, w wieku w pełni męskim i po dłuższym
rozważaniu samego zagadnienia, ukrywając się na plebanii protestanckiej obsługiwanej przez protestanckiego
księdza Kacpra Mikulskiego w powiecie łomżyńskim (por. "Poseł Ewangelicki" 1 (1965) 3). Dokument ten
świadczyłby wobec powyższego dodatkowo o świadomie powziętej decyzji i postawie Piłsudskiego
i o przejętych na siebie konsekwencjach płynących z tak powziętej decyzji. Obydwa znowu dokumenty, to jest
wyżej wymienione metryki, rozpatrywane łącznie, potwierdzają nie tylko zupełną już oczywistość
historycznego faktu o Piłsudskim -- protestancie, lecz ukazują nadto właściwe oblicze Piłsudskiego jako
zagadkowego odstępcy od wiary katolickiej, a bardziej jeszcze jako zdumiewającego wyznawcę wyznania
antykatolickiego.
Nikogo przeto nie dziwi, że w odpowiedzi na podobne do powyższych rewelacje i na ich nie do
zaprzeczenia autentyczność, poczęły ukazywać się w prasie krajowej sporadyczne może, ale zato rzetelne
wypowiedzi, których istotnym celem miało być niezaprzeczalne rewindykowanie osoby Piłsudskiego dla
korpusu katolickiej Polski.
Bardzo wymownie pod tym względem prezentuje się krótka raczej, ale za to wcale treściwa notatka, jaką
zamieścił krakowski "Tygodnik Powszechny" w 1971 r. Przytaczamy i tę wypowiedz
w całości, nie tylko
dla zaznajomienia naszych czytelników z tłem historycznym dalszych pociągnięć religijno-wyznaniowych
Piłsudskiego, lecz by ogółowi Polaków uświadomić siłę, względnie kruchość podstaw, na których opiera się
nasze przekonanie o Piłsudskim-katoliku. Oto notatka podpisana imieniem i nazwiskiem autora i zaopatrzona
tytułem: "W sprawie wyznania Marszałka Piłsudskiego".
"W nrze 7--8 "Więzi" z br. ukazały się nieznane szerszemu ogółowi informacje o wyznaniu Józefa Piłsudskiego.
Wymagają one dopełnienia, zawierają bowiem niedomówienia dziś już chyba niepotrzebne. Czas na wyjaśnienie całej
prawdy. Jest faktem, że Piłsudski jako kawaler zmienił wyznanie, przeszedł na luteranizm. W kilka tygodni potem, w lipcu
1899 r. poślubił rozwódkę, Marię z Kaplewskich Juszkiewiczową (pseudonim konspiracyjny "Piękna Pani"), która także
musiała zmienić wyznanie. Śladem Piłsudskiego wielu potem, już w Polsce niepodległej, zmieniło wyznanie celem
zawarcia nowego małżeństwa. Osobliwością jest okoliczność, że gdy wszyscy inni obierali w tym wypadku z reguły
wyznanie ewangelicko-reformowane (kalwińskie) i czynili ten krok w Wilnie, to Piłsudski przyjął wyznanie ewangelicko-
augsburskie (luterańskie) u zaprzyjaz
nionego pastora Mikulskiego pod A
omżą, dokąd przybył z Wilna.
KS. JÓZEF WARSZAWSKI, T. J., "MSZA ŻAA
OBNA ZA DUSZ
MARSZAA
KA"
5
Już przed pierwszą wojną światową zbliżył się Piłsudski do znacznie młodszej działaczki Frakcji Rewolucyjnej PPS
Aleksandry Szczerbińskiej (pseudonim "Ola"). Od wybuchu wojny żył w separacji z żoną. Owocem wolnego związku ze
Szczerbińską były córki: Wanda, urodzona w lutym 1918 r. i Jadwiga, urodzona w 1920 r. We "Wspomnieniach"
Aleksandry Piłsudskiej (Londyn 1960, str. 137) czytamy: "Pierwsza żona nie chciała dać mu rozwodu. Dopiero po jej
śmierci mogliśmy wziąć ślub w kaplicy łazienkowskiej. Udzielił nam ślubu ks. prałat Tokarzewski".
Maria Piłsudska umarła w nocy z 16 na 17 sierpnia 1921 r. w Krakowie i została pochowana w Wilnie 22 sierpnia,
pogrzeb prowadził biskup Bandurski. Ślub Piłsudskiego z Aleksandrą Szczerbińską odbył się cicho 25 paz
dziernika 1921
r. Odtąd Piłsudski był więc katolikiem.
Ostatniego namaszczenia olejami św. dokonał ks. Korniłowicz na nieprzytomnym marszałku w dniu jego śmierci".
Czesław Lechicki
(Kraków)
"Tygodnik Powszechny" 41(1971) 3).
Notatka powyższa stanowi pomimo swej szczupłości prawdziwą perłę apologetyczną odnośnie do
zagadnienia katolickości Piłsudskiego. Na jej udowodnienie przytacza autor trzy fundamentalne pociągnięcia
religijne Piłsudskiego, które, rozpatrywane w świetle normalnych okoliczności, zdają się u podstaw
przekreślić stanowisko filoprotestanckie, a już na pewno protestancko wyznawcze Marszałka. Ślub katolicki
w kaplicy A
azienkowskiej! Pogrzeb katolicki pierwszej żony, prowadzony przez biskupa katolickiego!
Ostatnie olejem namaszczenie dokonane na Marszałku przez Ks. Korniłowicza! Jakież istotniejsze dowody
mogłyby definitywniej zadokumentować trwającą w rzekomo protestanckiej duszy Marszałka postawę
świadomie katolicką?
A jednak największy chyba apologeta protestantyzmu Piłsudskiego, ks. Bronisław Kubisz, podejmuje się
tego właśnie, zdawałoby się niemożliwego zadania, i to w odpowiedzi na przytoczone przez Lechickiego
dowody katolickości Piłsudskiego. Wsłuchajmy się bacznie w jego dowodzenia wysłane do tejże redakcji
"Tygodnika Powszechnego" i zamieszczone na jego łamach w tymże samym 1971 r.:
"Z powodu notatki w 41 numerze "TP" z dnia 10 bm. poczuwam się do obowiązku podania wiadomych mi faktów"
W sprawie wyznania marszałka Piłsudskiego".
W 1925 roku ks. Kacper Mikulski opowiadał nam, studentom teologii ewangelickiej w Warszawie o Józefie Piłsudskim,
którego poznał w 1899 r., gdy zjawił się na plebanii ewangelicko-augsburskiej w Paproci Dużej w sprawie ślubu. Ciekawa
i barwna była to pogadanka. Od tamtej pory datowała się szczera przyjaz
ń obu mężów i po ćwierćwieczu nic nie straciła
ze swej świeżości. Oczywiste było, że Marszałek jest członkiem Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.
Fakt ten był znany nie tylko naszej parafii stołecznej, lecz także wielu pastorom w Polsce. Traktowano jednak tę
sprawę normalnie, bez zbytecznego szumu. W 1932 r. widziałem u pp. Burschów duże gabinetowe zdjęcie Marszałka
z dedykacją, świadczącą wyraz
nie, że uważa ks. biskupa Juliusza Burschego za swego duszpasterza. Potwierdził to ks.
Edward Szendel, zaufany pracownik biskupa i jego współwięzień w jesieni 1939 r. Opowiadał mi o wieczornych wizytach
Marszałka u biskupa i ich serdecznych poufnych rozmowach. Nieraz w cztery oczy.
Ślub Naczelnika Państwa w kaplicy łazienkowskiej 1921 r. nie stanowi dowodu jego powrotu do Kościoła Rzymsko-
Katolickiego, przeciwnie, owe ciche zaślubiny otoczone są taką samą dyskrecją, jak osobiste życie Marszałka.
W społeczeństwie ewangelickim panowało i panuje przekonanie, że ewangelikiem pozostał do końca życia. Nie
znaleziono dotąd również żadnego dokumentu, stwierdzającego konwersję.
W uroczystościach pogrzebowych w Warszawie uczestniczyło zwarta grupą duchowieństwo ewangelickie. W Krakowie
natomiast wycofało się z konduktu, na znak protestu przeciwko wyznaczeniu mu miejsca między drugorzędnymi
delegacjami na końcu orszaku.
Wdowa po Marszałku, p. Aleksandra Piłsudska, utrzymywała do końca życia kontakty, pełne szacunku i przyjaz
ni,
z Polskim Kościołem Ewangelicko-Augsburskim na obczyz
nie w Londynie i ks. biskupem drem Władysławem Fierlą
aczkolwiek sama była katoliczką. Wniosek nasuwa się sam.
K. Karol Kubisz (Kraków)
"Tygodnik Powszechny" 45 (1971) 3)
Tyle notatka apologety protestantyzmu Piłsudskiego, która, jak dotychczas, zamyka cykl wypowiedzi
postulujących, względnie kwestionujących protestantyzm Piłsudskiego. Trudno, zwłaszcza w połączeniu
z wyznaniem protestanckiego biskupa Wantuły, opublikowanym przez ks. H. Weryńskiego w krajowej
"Więzi" (7/8 (1971) 186-192), kwestionować czy to autentyczność danych przytoczonych przez ks. Kubisza,
czy, co istotniejsze, ich postulat domagający się uznania Piłsudskiego jako konsekwentnego do ostatnich
chwil życia wyznawcy nie katolicyzmu, tylko protestantyzmu.
KS. JÓZEF WARSZAWSKI, T. J., "MSZA ŻAA
OBNA ZA DUSZ
MARSZAA
KA"
6
REASUMPCJE FINALIZUJ
CE
Po przeczytaniu wyznań podobnej treści, co wywody ks. Kubisza, chyba i najwytrawniejszy apologeta
katolicki załamuje ręce i daje za wygraną. Wynika bowiem z nich, iż Piłsudski był nie tylko "przez pewien
okres swego życia" członkiem kościoła protestanckiego, ale że był nim przez cały okres swego świadomego,
męskiego okresu życia.
Dla przekonanego o jedynozbawczości swej wiary katolika stwierdzenie tego rodzaju wywołuje reakcję
niezaprzeczalnego smutku i odczucia bolesnego. Nie zmieni to jednakże w niczym wymowy samego faktu.
Może większości katolickiej Polski być przykre, że panował jej Marszałek-protestant; fakt sam jednakże
pozostanie faktem. Może przygodnemu obserwatorowi tego zjawiska historycznego być niezrozumiałe, że
przez tyle lat nikt o nim nie wiedział. Nie przeinaczy to jednakże tryumfu protestantyzmu w duszy Marszałka
nad pokonanym w nim katolicyzmem. Może poniektórego dewotę i czciciela, zwłaszcza Matki Boskiej
Ostrobramskiej, oburzać okoliczność, że w pewnym sensie ukrywano przed nim fakt o tak doniosłej treści
religijnej, względnie że o tyle go łudzono i pozorowano mu Piłsudskiego-katolika, kiedy tenże nim nie był.
Ale nawet rozrywanie szat nie odmieni udowodnionej postawy wewnętrznej Marszałka i nie umniejszy
w niczym jej konsekwencyj teologiczno-prawnych. Te zaś wydają się na podstawie wyżej powiedzianego
wcale jasne. Można by je zaś streścić praktycznie w następującym trójczłonie sylogistycznym:
Piłsudski świadomie opuścił Kościół Katolicki -- i równie świadomie przeszedł do Kościoła
protestanckiego.
Przepisy wiary katolickiej nie pozwalają na oddawanie podobnym jednostkom rytu modłów publicznych
zastrzeżonych wyłącznie dla wyznawców wiary katolickiej.
A więc: Nie wolno Piłsudskiemu oddawać rytu modłów publicznych ze strony czy to kleru czy też laikatu
katolickiego.
Surowy to zapewne sylogizm. Aż bierze chęć, by go ochrzcić używanym współcześnie mianem
"antyhumanistycznego". Względnie dokumentu pisanego w duchu najzupełniej nie "posoborowym". A jeszcze
bardziej określić go jako w pełni niezrozumiały dla psychiki "współczesnego człowieka" czy dla wymogów
"współczesnego świata".
Wszystkie te jednak i im podobne określenia nie zmieniają w niczym ani podstawowego faktu z życia
religijnego Piłsudskiego, który stanowi właściwy fundament pod ich ferowanie, ani też istoty wiary katolickiej
i jej wymagań teologiczno-prawnych, które stanowią zwyczajną aplikację przepisów, jaką wspomniane wyżej
a niezaprzeczalne fakty z życia religijnego Piłsudskiego po prostu postulują.
Cóż nad wymowę logiki powyższego argumentu, który apodyktycznie potępia publiczne "msze żałobne za
duszę Marszałka", może powiedzieć apologeta, chcący bronić praktykowanego dotychczas wyrazu czci i jak
najbardziej ludzkiego podejścia do osoby i "duszy" Marszałka? Jak może wybronić czystość naszej wiary
i obowiązek jej wyznawania z postulatami naszego tak bardzo tragicznego i tak posplątanego życia
politycznego? Jak może usiłować pogodzić te dwa, zdawałoby się diametralnie sobie przeciwstawne wymogi
i żądania, tj. owej arcyludzkiej, ściśle osobistej i wewnętrznej postawy do Boga, suponowanej w duszy
Marszałka, z literami kanonów i z wymową rzekomo martwych przepisów?
Próbowaliśmy tej sztuki - i nie udawała się nam. Wymowa nieznanych dotąd faktów z odcinku
wyznaniowego Marszałka zbulwersowała niemal doszczętnie teologiczny stosunek szacunku do osoby
i pozycji pierwszego Marszałka Polski. Nie wynika z tego oczywiście, że innym apologetom. lepiej
obeznanym z odnośnymi faktami religijnymi a także z wywodami teologii praktycznej, nie uda się dokonać
tego niemożliwego, zdawałoby się, pojednania i pogodzenia pseudo-sekretnego wyznawania z publiczno-
konfesyjnym wyznawaniem względnie wybitnie subiektywnej wiary z postulatami jej życiowego
uzewnętrzania. Czekać tedy będziemy ich wypowiedzi, jak przede wszystkim ich dowodów. Bo gdyby miało
zabraknąć tych ostatnich, tedy postulat nie odprawiania publicznych mszy żałobnych za duszę Marszałka
musiałby począć obowiązywać chyba w całej rozciągłości swego tenoru.
KS. JÓZEF WARSZAWSKI, T. J.
RZYM
KS. JÓZEF WARSZAWSKI, T. J., "MSZA ŻAA
OBNA ZA DUSZ
MARSZAA
KA"
7