1859.1914 - PRZEBUDZENIE NARODOWE
PRZEBUDZENIE NARODOWE ŻYDÓW
W 1859 r. w Ameryce powstało Board Delegates of American
Israelites.
W 1860 r. powstała we Francji organizacja Powszechne
Przymierze Izraelickie (Alliance Israelite Universelle), o programie
społeczno-żydowskim. Początkowo propagowała ona żydowskie
osadnictwo w Palestynie, lecz bardzo szybko opowiedziała się za
asymilacją we Francji i zaciekle zwalczała syjonizm.
W 1861 r. założono pierwsze żydowskie osiedle poza murami miasta Jerozolima -
Miszkenot Szaananim.
W 1861 r. w Polsce, w demonstracjach patriotycznych obok
Polaków brali udział Żydzi pod przywództwem rabina Meiselsa.
W latach 60-tych XIX wieku ludność żydowska A
odzi liczyła
około 30 tys. osób. W rękach żydowskich przemysłowców
znajdowało się przeszło 1/3 fabryk. W tym czasie zaczęły się
rodzić wielkie fabrykanckie fortuny.
W 1862 r. Mojżesz Hess (1812-1875) wydał swoje słynne dzieło
"Rzym i Jerozolima, ostatnia kwestia narodowościowa". Był on
pionierem idei świeckiego osadnictwa żydowskiego w Palestynie
i wierzył, że Francja zwróci Żydom ich ojczyznę i wówczas
nastąpi narodowe wyzwolenie. Był zwolennikiem idei
socjalistycznych Lassallea, ale jednocześnie propagował
syjonizm.
W 1863 r. Jechil Bril rozpoczął w Jerozolimie wydawać pierwsze hebrajskie
czasopismo "Halewanon".
W 1863 r. w Warszawie, Zelig Słonimski rozpoczął wydawać
periodyk literacki "Hacefira". Propagował on idee Haskali w
środowisku żydowskim. Póz
niej stał się on najlepszym i
najpoczytniejszym czasopismem hebrajskim.
W 1863 r. wielu Żydów wzięło udział w Powstaniu
Styczniowym Polaków. Rabin Warszawy Dow Ber Meisels trafił
do Cytadeli. Henryk Wohl i Leopold Kronenberg byli doradcami
finansowymi Rządu Narodowego.
Po niepowodzeniu narodowowyzwoleńczego powstania,
Polacy zapragnęli uzyskać "wewnętrzną niezależność" dzięki
ekonomicznemu rozwojowi. Rodząca się polska burżuazja
postrzegała Żydów jako obcych, którzy zamykali jej dostęp do
najlepszych stanowisk. W Polsce antysemityzm stał się "sprawą
narodową". Żydów postrzegano na równi z Niemcami, i
podejrzewano ich o współprace z rosyjskimi władzami. Nastroje
antysemityzmu wzrastały na widok żydowskich bankierów i
bogatych przedsiębiorców.
W 1864 r. rabbi Zevi Hirsh Kalisher (1795-1874) założył w
Berlinie pierwsze stowarzyszenie syjonistyczne Centralny Komitet
dla Żydowskiej Kolonizacji Palestyny. Jest on uważany za
pierwszego syjonistę. Skupił on wokół siebie grupę
ortodoksyjnych działaczy i rabinów, takich jak: Israel
Hildesheimer, Goldschmit, dr Rulf (póz
niejszy współpracownik
Herzla) oraz rabin Elijahu Gutmoechor. Grupa ta sformułowała
narodowy pogląd na sprawę żydowską. Rabbi Kalisher wydał
kilka książek, w tym "Denszat Cijon" ("Poszukiwanie Syjonu").
Określił w niej praktyczny schemat powrotu rozproszonych po
całym świecie Żydów do swojej ojczyzny. Usiłował on zdobyć
poparcie niezbędne do zaszczepienia tej idei.
W 1867 r. w monarchii austro-węgierskiej zatwierdzono
powszechne równouprawnienie Żydów. Równouprawnienie w
sferze wyznania nastąpiło w 1895r.
W 1868 r. na polskich ziemiach istniało 29 odrębnych
elementarnych szkół żydowskich.
Od 1869 r. w Wiedniu zaczęto wydawać żydowskie czasopismo
"Haszachar" ("Przedświt"). Jego głównym redaktorem był Perec
Smolenskij (1842-1885), który przez odnowienie języka i kultury
hebrajskiej chciał zespolić Żydów z kulturą europejską i
postępem ludzkości. Stopniowo skłaniał się do koncepcji oparcia
narodu na ojczyz
nie w Palestynie. Zgromadził on wokół siebie
grupę najlepszych ówczesnych pisarzy: Brandstaettera, J.L.
Goroona, L.L. Pereca, Fryszmana, Jehalaala i innych.
W 1869 r. otworzono Kanał Sueski. Budowę prowadził przez 10
lat Ferdynand de Lessepse. Była to najkrótsza morska droga z
Europy do wschodniego wybrzeża Afryki, Dalekiego Wschodu i
Australii. Od tego momentu widzimy większe zaangażowanie się
Brytyjczyków na Bliskim Wschodzie. Kanał Sueski stwarzał im
możliwość połączenia z sobą daleko rozrzuconych posiadłości.
W 1870 r. Żydzi z francuskiej organizacji Alliance Israelite Universelle wykupili w
Palestynie mały obszar ziemi, na którym założyli szkołę rolniczą. Dyrektorem szkoły
został Charles Nettner. Francuski magnat, baron Edmond de Rothschild (z
żydowskiego rodu bankierów) finansował osadnictwo rolnicze. Tę wysepkę w
morzu arabskim nazwano Mikwat Israel. Tutaj przybywali Żydzi z Europy
Środkowej i Wschodniej, zwłaszcza z terenów Rosji. Było to ukoronowaniem marzeń
rabina Kalishera.
W tym czasie w Jerozolimie mieszkało już około 14 tys. Żydów i wkrótce stali się
większością w mieście.
W 1871 r. w Rumunii i Galicji wybuchły okrutne
prześladowania Żydów. 270 tys. Żydów rumuńskich żyło bez
ochrony prawnej, gdyż konstytucja określała ich jako "element
obcy". Podczas pogromów nikt i nic ich nie chroniło.
W 1871 r. w Odessie przez 3 dni trwały pogromy ludności
żydowskiej.
W 1871 r. Anglia przyznała prawa obywatelskie Żydom. W
Niemczech konstytucja wprowadziła zasadę swobody wyznania.
W 1874 r. Szwajcaria przyznała prawa obywatelskie Żydom.
W 1874 r. w Rosji objęto Żydów powszechnym obowiązkiem
pełnienia służby wojskowej.
W 1875 r. Wielka Brytania nabyła prawie 50% udziałów w
Kanale Sueskim od kedywa (wicekróla) Egiptu za 4 mln funtów.
Pieniądze były pożyczone od barona Rothschilda. Od tego
momentu Wielka Brytania sprawowała nad Kanałem kontrolę i
miała pewną dominację na Bliskim Wschodzie.
Za twórcę żydowskiego socjalizmu uważa się Arona Szmula
Libermana, który w 1877 r. rozpoczął w Wiedniu wydawać w
języku hebrajskim czasopismo socjalistyczne "Haemat" ("Prawda").
1878 r. był kulminacyjnym momentem w dyskusji nad
równouprawnieniem Żydów. Odbył się wtedy Kongres w
Berlinie. Delegacji angielskiej przewodniczył premier Wielkiej
Brytanii, Disraeli Benjamin (Żyd). 13 czerwca 1878 r. na
Berlińskiej Konferencji Narodów wydano proklamację pociechy
dla Żydów. Chrześcijańskie narody Europy ułaskawiły Żydów
do pewnych przywilejów względem Palestyny.
Od tego momentu Bóg posyłał "rybitwów", ażeby przez
przynętę Syjonizmu przyprowadzili Izraelitów do Palestyny, im
obiecanej ziemi. Od tego czasu Bóg stopniowo usuwał
zaślepienie Izraela. W tym samym momencie dr Delitzsch wydał
i zaczął rozpowszechniać w języku hebrajskim Nowy Testament,
który zaczął usuwać ich niewiarę, ignorancję i zaślepienie
względem Mesjasza.
W 1879 r. w Europie pojawił się nowy antysemityzm,
odwołujący się do domniemanej biologicznej niższości Żydów,
których przedstawiano jako obcy i szkodliwy czynnik
chorobotwórczy w organizmie Europy.
W 1879 r. Żydzi z francuskiej organizacji Alliance Israelite Universelle wykupili w
Palestynie, koło Jaffy mały obszar ziemi, na którym założyli kolonię Petach Tikvah
(pol. Drzwi nadziei). Próba się nie udała.
W 1880 r. na świecie żyło około 7 milionów 700 tysięcy Żydów,
z czego 90% z nich żyło w Europie, głównie we wschodniej jej
części. W samym mieście Warszawa żyło więcej Żydów niż w
całej Wielkiej Brytanii lub Francji. Poza Europą największe
skupiska Żydów znajdowały się w świecie muzułmańskim, w
Persji, Maroku i Jemenie. Społeczności żydowskie na pozostałych
kontynentach były znacznie rozproszone, za wyjątkiem Nowego
Jorku, gdzie mieszkało 80 tysięcy Żydów.
W 1880 r. do Palestyny przybyła pierwsza fala żydowskich imigrantów z Jemenu.
W 1880 r. w Palestynie żyło 40 tysięcy Żydów obok 500 tysięcy muzułmanów.
W Europie Wschodniej żydowski poeta Jehuda Lejb Gordon
(1830-1892) pisał opowiadania drastycznie eksponujące arogancję
i korupcję rabinów i niesprawiedliwości prawa rabinicznego.
Wywołało to poważne konflikty pomiędzy rabinami i
zsekularyzowanymi rzecznikami Haskali. Dewizą Gordona było:
"bądz
człowiekiem na ulicy, a Żydem w domu". Był przeciwnikiem
osiedlania się w Palestynie, a ratunek dla Żydów rosyjskich
widział w osiedlaniu się w Europie zachodniej. Uważał, że
wybawienie może nadejść tylko po wyzwoleniu duchowym. Pod
wpływem tych prądów oświeceniowych, liczni Żydzi
asymilowali się i przechodzili na chrześcijaństwo.
W odpowiedzi na proces emancypacji Żydzi zaczęli poszukiwać
nowych form wyrażenia religijności odpowiadających potrzebom
nowej epoki. Reformy były zapoczątkowywane w małych
kongregacjach, czasem wspieranych przez władze świeckie.
Nowe idee pojawiły się początkowo w reformie liturgii, niż w
teologii lub prawie. Na początku XIX wieku toczono dysputy i
spory nad zagadnieniem języka modlitwy, wprowadzeniem
kazań i muzyki, skróceniem nabożeństw i modyfikacją
obyczajów wiernych. Dopiero póz
niej reforma wkroczyła na
grunt teologii i tradycji. W tej nowo zaistniałej sytuacji
tradycjonaliści pozostali w mniejszości. Dawne wzory
postępowania przestały pociągać młode żydowskie pokolenie,
które zapragnęło zostać zwykłymi Europejczykami. Nowe idee
formułowały się w różnych prądach, od skrajnie
konserwatywnych po skrajnie liberalne. Po stronie skrajnego
konserwatyzmu teologicznego stał rabin Samson Raphael Hirsch
(1808-1888). Wyznaniem wiary Hirsha było przekonanie o
natchnionym i autorytatywnym charakterze Biblii, Talmudu i
prawa rabinicznego. Odstąpienie od niego choćby na krok
oznaczało otwarcie drzwi przed całkowitą przemianą judaizmu.
Uważał, że reformy potrzebują Żydzi, a nie judaizm. Po stronie
skrajnego liberalizmu stali rabin Samuel Holdheim (1806-1860) oraz
rabin Abraham Geiger (1810-1874). Holdheim uważał, że zmiana
okoliczności narzuca konieczność wprowadzenia zmian w
zakresie prawa rabinicznego. W swoich reformach posunął się on
tak daleko, że przesunął nabożeństwa szabatowe w Berlinie na
niedzielę. Zrezygnował z obchodzenia niektórych świąt i
akceptował małżeństwa mieszane. Liczyła się dla niego wiara i
etyka judaizmu, nie zaś obrządki i tradycja. Podobnie uważał
Abraham Geiger, dla którego wiele obrządków (np. obrzezanie)
było obcych dla współczesnej wrażliwości i życia. Ważna była
dla niego etyczna sfera wiary, nie zaś rytuały tradycji
judaistycznej. Po stronie arcykonserwatywnego modernizmu stał
Zechariasz Frankl (1801-1875). Był on zaciekłym wrogiem tego,
co określał jako "negatywną reformę prowadzącą do całkowitego
rozmycia judaizmu". Można go uznać za przysłowiowego "ojca"
judaizmu konserwatywnego. Ta nowa postać tradycjonalizmu
otrzymała bardzo szybko nazwę "ortodoksji".
W celu rozpowszechnienia reformy organizowano specjalne
konferencje rabinów. Zakładano również nowego typu uczelnie
rabiniczne nawiązujące do osiągnięć współczesnych badań nad
judaizmem. Po okresie konfliktów wewnętrznych i niepewności co
do kierunku rozwoju, nowe ruchy religijne Żydów przybrały
postać trzech głównych ugrupowań: liberalną (reformowany,
czyli radykalnie reformatorski), konserwatywną ("judaizm
historyzujący", umiarkowanie reformatorski) oraz ortodoksyjną
(radykalnie konserwatywny).
Reformy zapoczątkowane w Europie znalazły żyzny grunt w
Ameryce, gdzie nie istniały ograniczenia hamujące ich rozwój.
Około 1880 roku w Ameryce dominował wśród Żydów judaizm
reformowany. Póz
niejsze fale imigracji z Europy wzmocniły
pozycję tradycjonalistów i doprowadziły do powstania
specyficznego amerykańskiego judaizmu konserwatywnego
(wywodził się on z europejskiego "judaizmu historyzującego").
Od 1880 r. rozpoczęło się przymusowe osiedlenie Żydów
rosyjskich na ziemiach polskich, a w jego wyniku wzrost
nastrojów nieprzychylnych wobec Żydów - to wszystko
spowodowało rozpoczęcie masowej emigracji do Stanów
Zjednoczonych, która trwała aż do końca I wojny światowej.
W latach 1881-1884 doszło do serii pogromów Żydów w Rosji.
Pretekstem był udział Żydówki Hesi Helfman w zamachu na
cara Aleksandra II (13 marca 1881 r.). Agitacja wmówiła
chłopstwu i mieszczaństwu rosyjskiemu, że za zamachem kryją
się Żydzi. Całą Rosję zalała fala pogromów żydowskich. W
ponad 100 miejscowościach doszło do mordowania, gwałtów i
rabunków na Żydach. Póz
niej, oskarżono samych Żydów, że byli
sprawcami tych pogromów przez swój "religijny fanatyzm" i
przebiegły lichwiarski wyzysk ludności.
Wprowadzono wtedy ograniczenia prawne w zawieraniu
małżeństw i osiedlaniu się w Rosji Żydów, musieli płacić większe
podatki niż inne narodowości i objęci zostali obowiązkiem służby
wojskowej, od której mogli się wykupić jedynie bardzo bogaci.
Przy równoczesnym upadku manufaktur rzemieślniczych,
wprowadzeniu ograniczeń w handlu wódką, wobec
monopolizacji przez państwo produkcji spirytusu, oraz przy
względnie dużym przyroście naturalnym - społeczność
żydowska bardzo zbiedniała, o biedocie żydowskiej mówiono, że
"żyje powietrzem".
W latach 80-tych XIX wieku na polskie ziemie napłynęła ze
wschodu fala Żydów rosyjskich. Było to związane z porgomami
w Okręgu Moskiewskim.
W 1881 r. doszło do pogromu Żydów w Warszawie. Podczas
mszy w katolickie święto Bożego Narodzenia, doszło do
zamieszania i wybuchu paniki wśród ludzi (zginęło 20 osób).
Oskarżono o to jednego z Żydów i cała nienawiść została
wyładowana w przeciągu następnych trzech dni. Policja
interweniowała dopiero trzeciego dnia zamieszek.
W latach 1881-1914 przeszło 2,75 miliona Żydów opuściło
Europę, większość z nich kierowała się do Ameryki. 85%
emigrantów udało się do USA, tworząc tam jedną z
najliczniejszych społeczności imigracyjnych. Ich napływ zbiegł
się z rozwojem przemysłu, co sprawiło, że przybysze osiedlali się
w wielkich miastach, pracując na ogół w fabrykach.
Część z nich przybyła do Palestyny. Była to tzw. pierwsza aliya (dosłownie:
"wstąpienie" - tak Żydzi mówią o powrocie do ojczyzny swoich ojców). Od roku 1881
baron Lionel de Rothschild (Żyd, od 1858 r. członek brytyjskiego parlamentu)
poprzez anonimową firmę "Znanego dobroczyńcy" popierał materialnie nowo
tworzone żydowskie kolonie w Palestynie.
W latach 1881-1903 trwała pierwsza aliya, w której około 25 tys. Żydów z całego
świata osiedliło się w Palestynie. Byli to głównie uciekinierzy przed rosyjskimi
pogromami. Uzyskiwali oni dużą pomoc ze strony bogatych Żydów z zachodniej
Europy oraz z Ameryki, którzy wykupywali ziemię i dawali środki na jej
zagospodarowanie.
Po 1881 r. zaczęły powstawać niewielkie grupy "Miłośników
Syjonu" (hebr. "Chowewe Cijon"). Stopniowo jednoczyły się one w
jeden ruch "Miłość Syjonu" (hebr. "Chibat Cijon"). Pierwsza
studencka organizacja "Biluim" podjęła nawet próbę emigracji do
Erec Israel.
W ruchu "Miłość Syjonu" (hebr. "Chibat Cijon") doszło jednak do
wewnętrznych sporów pomiędzy świeckimi i religijnymi
członkami. W wyniku tego, żydowskie osiedla w Palestynie
znalazły się w trudnej sytuacji. Aszer Ginzberg (1856-1927)
objechał Palestynę nauczając, że na razie nie można utworzyć
państwa żydowskiego. Był on zwolennikiem rozwijania kilku
osad i uczynienia z Palestyny duchowego centrum judaizmu,
skąd miałoby nadejść odrodzenie narodu żydowskiego w
diasporze. Założył on tzw. "kulturowy syjonizm", który stał się
alternatywą dla "syjonizmu politycznego". Syjonizm kulturowy
podkreślał pojęcie "żydowskości" i łączył świadomość własnej
kultury z akceptacją innych kultur.
W maju 1882 r. w Rosji ogłoszono tzw. prawa Majowe, które
prześladowały i wypędzały Żydów z domów w Rosji, Polsce,
Rumunii i Galicji. W Rosji wybuchły inspirowane przez policję
pogromy Żydów. W ten sposób carat zręcznie odwrócił uwagę
publiczną od problemów wewnętrznych.
W następnych latach zakazano w Rosji Żydom nabywać
ziemię, uczyć się w gimnazjach i na uniwersytetach, oraz
wprowadzono strefę osiadłości, poza którą nie wolno im było
mieszkać, a w tej strefie ograniczono specjalnie zarobki.
Nastąpiło silne ograniczenie praw dla Żydów. Zawód prawnika
stał się dla Żydów niedostępny. Odebrano im prawa wyborcze
do samorządów miejskich i ziemskich. W latach 90-tych
wysiedlono wszystkich żydowskich kupców, rzemieślników, a
nawet żołnierzy z guberni moskiewskiej.
W 1882 r. powstał w Charkowie i Odessie studencki ruch
Młodzież Syjonu, który głosił program narodowego
oswobodzenia Żydów przez utworzenie żydowskiego państwa
w Palestynie.
W 1882 r. w Niemczech odbył się pierwszy międzynarodowy
kongres antysemicki w Drez
nie. Antysemicką Chrześcijańską Partię
Socjalistyczną założył protestancki pastor Adolf Stocker.
Antysemici znalez
li się w niemieckim parlamencie. Publikowane
antysemickie książki rozprowadzano po innych krajach.
W 1882 r. na Węgrzech oskarżono Żydów o popełnianie
mordów rytualnych.
Pod koniec XIX wieku wielu Żydów, przeważnie skutkiem
prześladowań, emigrowało z ziem polskich do Wiednia, Berlina,
Francji i Ameryki. Ci, którzy nie mogli opłacić podróży
zamorskiej, sprzedawali się agentom i odbywali bezpłatnie
podróż w zamian za wieloletnią niewolniczą pracę w Ameryce.
Tracili oni swoją jedność i łączność wspólnot kahalnych, i skupiali
się teraz wokół ruchów, które zrodziły się wcześniej, a teraz
zyskiwały nowych licznych zwolenników. Jednym z takich
ruchów był chasydyzm, który mocno rozwijał się w Ameryce.
Wpływ haskali powodował, że pisano w jidysz a nie w
hebrajskim. Dzięki temu drukowane książki mogły być czytane
przez większość Żydów. Język jidysz był powszechnie znany,
natomiast hebrajski pozostawał językiem świętym,
przeznaczonym do liturgii w synagodze. Wynikiem tego był
rozkwit literatury żydowskiej w języku jidysz w drugiej połowie
XIX wieku. Punktem szczytowym było pisarstwo Szolema
Alejchema (1859-1916), Mendele Mojchera Sforima (1836-1917),
Izaaka Lejba Pereca (1852-1915) i Szaloma Asza (1881-1957).
Publikowano zbiory żydowskich pieśni, anegdot i dowcipów.
W 1882 r. Leon Pinsker (1812-1891) zaczął głosić pociechę
pomiędzy Żydami. Opublikował on artykuł pod tytułem
"Autoemancypacja" ("Auto-Emancipation"). Opisał on sytuację
Żydów ze Wschodu, którzy doszli do przekonania, że
emancypacja nie przyjdzie "z zewnątrz", a czekanie w nadziei, że
otrzyma się ją w darze, było dla nich upokarzające i pozbawione
godności. Była to jego odpowiedz
na pogromy z 1881r., a
zarazem radykalna odmowa asymilacji Żydów w europejskich
narodach. Rodzący się ruch syjonistyczny stanowił odpowiedz

na odmowę akceptacji Żydów wyrażającą się w antysemityzmie.
Pinsker (Judah Lejb) odegrał czołową rolę w ruchu "Miłość
Syjonu" (hebr. "Chibat Cijon"). Szybko do Pinskera przyłączyli się
Lilienblum, Levanda, Ruelf i inni.
W 1882 r. do Paryża przyjechał Samuel Mohylewer, najpierw
rabin w Radomiu, póz
niej w Białymstoku. Zdołał on namówić
barona Edmunda Rotschilda, aby zgodził się sfinansować
pierwszy plan żydowskiej kolonizacji w Palestynie.
W 1882 r. w Palestynie powstały żydowskie kolonie: Żydzi rumuńscy osiedlili się
obok Safadu (Rosz Pina) i obok Hajfy (Zichron Jaakow), natomiast Żydzi rosyjscy z
Charkowa założyli Rishon Le-Zion. Ci żydowscy pionierzy byli zjednoczeni przez
wspólne hasło: "Domie Jakuba powstań, a pójdziemy" (po hebrajsku: Beit Jaakow, lechu
wenelech). Od początkowych liter tego hasła powstał skrót "Bilu", który stał się nazwą
ruchu osadników.
Osadnicy z ruchu Bilu napotykali na liczne trudności i musieli walczyć z malarią,
napadami Beduinów i wrogością innych żydowskich osadników, którzy do tej pory
żyli głównie z tzw. "chałłuki", czyli datków od światowego żydowstwa. Nie podobał
się im ruch Bilu, w którym powstały osady rolnicze, mające na celu osiągnąć pełną
samowystarczalność w Palestynie. Z drwiną przezywano ich "bejły". Nowe osady
przetrwały tylko dzięki interwencji finansowej Barona Edmonda de Rothschilda.
Baronowi podobało się podejście pionierów z Bilu, dla których bardzo ważnymi były
osiągane wyniki gospodarcze. W ten sposób żydowscy osadnicy zbierali
doświadczenie, które miało zaowocować po latach. Baron Rotschild równocześnie
finansował osady powstające pod jego patronatem. Te ostatnie jednak najbardziej
liczyły na datki z jego strony, niż na własne wyniki gospodarcze. Na tym podłożu
powstawały konflikty między ortodoksami a pionierami.
W 1883 r. M.L.Lilienblum (1843-1910) wydał broszurę
"Odrodzenie narodu żydowskiego w świętym kraju swych ojców". Był
on zwolennikiem Haskali, a jednocześnie propagatorem
syjonizmu.
W 1883 r. we Lwowie powstała pierwsza żydowska organizacja
nacjonalistyczna. Uważali oni, że konflikty pomiędzy Żydami a
nie-Żydami skończą się dopiero wtedy, gdy większość narodu
żydowskiego zamieszka we własnym państwie w Palestynie.
Działali w kierunku przesiedlenia najbiedniejszej części ludności
żydowskiej do Palestyny. Była to w przeważającej części ludność
wiejska, co w przyszłości ułatwiło jej asymilację w warunkach
życia w Palestynie.
W 1885 r. w Palestynie powstała kolonia Gedara. Została ona założona dzięki
wsparciu materialnemu i duchowemu mieszkającego już w Palestynie Żyda,
Jechwela Michaela Pinesa.
Od 1885 r. Nathan Birnbaum (1864-1937) zaczął wydawać
własną gazetę "Selbst-Emancipation". Nawoływał on do
odnalezienia własnej żydowskiej tożsamości.
W 1890 r. ukuł pojęcie "syjonizmu", aby w ten sposób odróżnić
nowy ruch od ogólnych żydowskich dążeń i filantropijnych
zabiegów.
18 lutego 1887 r. w Płońsku na ziemiach polskich (woj.
warszawskie) urodził się Dawid Josef Gryń (Dawid Ben Gurion).
W 1889 r. Asher Ginsberg (1856-1927) założył elitarne
żydowskie stowarzyszenie Bnei Mosze (Synowie Mojżesza). Jego
działacze dbali o wysoki poziom moralności narodu
żydowskiego i starali się być kapłanami, wodzami Żydów.
Założyli w Rosji i w Palestynie liczne szkoły, w tym szkołę dla
dziewcząt w Jaffie. Założyli także kolonię żydowską Rechowot w
Palestynie. Stowarzyszenie rozwiązało się w 1896 r.
Już w 1889 r. w koloniach żydowskich w Palestynie mieszkało około 4 tysiące
Żydów. Oprócz tego mieszkali tam wcześniejsi Żydzi, w liczbie 45 tysięcy. Stanowili
razem 8% ogółu ludności Palestyny.
W 1891 roku ks. William E.Blackstone przedstawił
prezydentowi Stanów Zjednoczonych, Benjaminowi Harrisowi,
petycję nawołującą do międzynarodowej konferencji "w celu
rozważenia roszczeń Izraelitów do Palestyny jako ich starożytnej
ojczyzny". Między innym czytamy w niej: "Dlaczego ponownie nie
oddać im Palestyny? Według Boskiego rozmieszczenia narodów jest to
ich dom - nieprzenośna własność, z której zostali wypędzeni siłą..."
Petycja została podpisana przez wiele wpływowych osobistości,
łącznie z Johnem D.Rockefellerem.
W 1891 r. władce carskie w Rosji przymusowo przesiedliły
Żydów z Petersburga i okolic Moskwy do kilku guberni
zachodnich i południowych (między innymi na ziemie polskie).
Carat próbował się posłużyć rosyjskimi Żydami w celu
rusyfikacji ziem polskich. Zabroniono przy tym Żydom nabywać
ziemię i ograniczono dostęp do szkół. Nakazy i zakazy
stopniowo tworzyły getto ekonomiczno-polityczne.
W 1892 r. na terenach polskich powstała Polska Partia
Socjalistyczna. Potem większe znaczenie zaczęła odgrywać
Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL, lata 1893-
1900) i Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (SDPRR, 1898r.).
Środowiska socjalistyczne głosiły idee rewolucji światowej,
obiecując nie tylko zniesienie różnic klasowych, ale także
zakończenie konfliktów o charakterze narodowościowym.
Niektórzy Żydzi zaangażowali się w tą działalność w ruchu
robotniczym - Róża Luksemburg (1871-1919), Jan Tyszka (Leon
Jogiches, 1867-1919), Paweł Akselrod (1850-1928) i Lejb
Bronsztejn (Lew Trocki, 1879-1940).
W 1892 r. władze carskie na ziemiach polskich podjudziły
strajkujących robotników w A
odzi, i przemieniły strajk w
zamieszki antyżydowskie. Do A
odzi przybywali okoliczni polscy
chłopi, aby ukarać Żydów za działania wrogie Kościołowi
Katolickiemu.
Zajścia ta położyły kres nadziejom Żydów na asymilację w
polskim społeczeństwie. Coraz większą popularnością cieszyły
się organizacje syjonistyczne i socjalistyczne.
W 1893 r. w Galicji (polskie ziemie pod zaborem austriackim)
wzrosły nastroje antyżydowskie. Żydzi zostali potraktowani jako
"kozioł ofiarny" na wszystkich liniach napięć społecznych - w
konfliktach narodowych i religijnych pomiędzy Polakami,
Rusinami i Austriakami, katolikami, prawosławnymi i unitami.
W tych warunkach obradował w 1893 r. kongres katolicki,
który skutecznie podgrzał antyżydowskie nastroje w Galicji.
Twierdzono, że Żydzi rozpijają polskich chłopów, a żydowscy
lichwiarze doprowadzają ich do bankructwa. Rzekomo Żydzi
czynili to współdziałając z austriackimi władzami. W ten sposób
walkę narodowościowo-polityczną skupiono na Żydach, których
poświęcono.
W 1893 r. w Krakowie (ziemie polskie, zabór austriacki)
powstała nacjonalistyczna Ogólnoaustriacka Żydowska Partia
Narodowa. Wraz z innymi grupami nacjonalistów żydowskich
dążyli do uzyskania równouprawnienia z innymi narodami w
Galicji i w całym cesarstwie Habsburgów. Dodatkowo zadali
narodowej autonomii.
W latach 1894-1898 liczba potrzebujących wsparcia w zaborze
rosyjskim wzrosła prawie o jedną trzecią. Działalność
dobroczynna gmin bardzo prędko osiągnęła granice swoich
możliwości. Biedni Żydzi dostawali zapomogi na religijne święta,
aby mogli je obchodzić w odpowiedni sposób. Niezamożne
panny dostawały posag. Dodatkową pomoc udzielano podczas
srogich zim, lub w przypadku chorób i wypadków. System
pomocy nie był jednak wystarczający. Nawet zaangażowanie się
pojedynczych bogatych Żydów niewiele pomagało. Z czasem,
stopniowo zaczęły powstawać chewry chasydzkiego proletariatu
(towarzystwa, spółdzielnie i stowarzyszenia), które
organizowały wzajemną pomoc i samopomoc. Ważną rolę
odgrywały kasy pożyczkowe spółdzielni rzemieślniczych i
drobnych kupców. Najważniejszą organizacją było Towarzystwo
Wspierania Rzemiosła i Rolnictwa wśród Żydów w Rosji (od
1921 r. nazwane "Obszczerstwo Razprostranienija Truda" - ORT).
W latach 1894-1906 wybuchła tzw. "sprawa Dreyfusa". Alfred
Dreyfus (Żyd) był kapitanem w Ministerstwie Wojny armii
francuskiej. W 1894r. oskarżono go o szpiegostwo na rzecz
Niemiec, a po wyroku sądu wojennego zesłano go do francuskiej
kolonii karnej na wyspie Diabła, w Gujanie Francuskiej. Gdy
póz
niej wyszło, że był niewinny, fakt ten został zatajony przez
wyższe władze wojskowe Francji. Dreyfus został ostatecznie
oczyszczony z zarzutów i w 1906 r. przywrócony do swego
stopnia oficerskiego. Był to jednak wyraz
ny znak dla Żydów, że
nigdy nie zdołają się zasymilować z chrześcijanami, i zawsze
będą odrębni narodowo od nich.
W 1895 r. zawiązał się w Bukareszcie, stolicy Rumunii, Sojusz
Antysemicki. Wstąpiło do niego wielu wpływowych Rumunów,
w tym członkowie rządu. Celem tej tajnej organizacji było
wyparcie Żydów z życia gospodarczego i przyspieszenie ich
emigracji. Posługiwano się w tym celu bezwzględną agitacją
religijną, podjudzając antagonizmy wyznaniowe i
narodowościowe.
Po wstrząsie wywołanym przez proces Dreyfusa, w 1896 r.
wiedeński pisarz i publicysta Theodor Herzl (1860-1904)
opublikował artykuł pod tytułem "Państwo żydowskie" ("Der
Judenstaat"). Bez głębszej znajomości wcześniejszego ruchu
syjonistycznego, przekonał on wszystkich, że właśnie znaleziono
rozwiązanie "kwestii żydowskiej", co doprowadziło do narodzenia
się ruchu politycznego Syjonizmu, zachęcającego Izraelitów do
powrotu do Palestyny. Herzl widział rozwiązanie problemu
żydowskiego tylko poprzez utworzenie odrębnego państwa
żydowskiego na Ziemi Izraela. Przedstawił on plan
autonomicznego państwa żydowskiego pod feudalnym
zwierzchnictwem państwa tureckiego.
Idea syjonizmu znalazła wielki oddz
więk w żydowskich
masach emigrantów uciekających przed pogromami z Rosji.
Będący między nimi socjaliści, widzieli w tej idei szansę
stworzenia państwa żydowskiego wolnego od dominacji religii,
eksploatacji ekonomicznej i przekleństwa antysemityzmu.
Natomiast w zachodniej Europie, Syjonizm nie znajdywał
większego posłuchu. Program Herzla odrzucili żydowscy
filantropi, baron Maurice de Hirsch i Rotszyldowie.
W sierpniu 1897 r. odbył się pierwszy międzynarodowy Kongres
Syjonistyczny w Bazylei, z udziałem 200 delegatów. Skupił on
wielu zwolenników poglądów Teodora Herzla. Powstała
Światowa Organizacja Syjonistyczna w celu prowadzenia akcji
osiedleńczej w Palestynie. Podczas I Kongresu Syjonistów
uchwalono "Program Bazylejski". Obiecano narodowi
żydowskiemu utworzenie ojczyzny w Palestynie. Dokonano
wyboru flagi i hymnu państwowego w celu prowadzenia akcji
osiedleńczej w ojczyz
nie Żydów w Palestynie. Od tego momentu
delegacje gmin żydowskich z całego świata rozpoczęły
praktyczne działania, pobudzające masy żydowskie do emigracji.
Poczyniono także starania, które miały na celu przekonać
mocarstwa europejskie, by poparły ideę stworzenia państwa
żydowskiego na Ziemi Izraela, która wówczas znajdowała się
pod panowaniem tureckim. Rozszerzono również pomoc dla
istniejących w tym kraju żydowskich osad rolniczych, co stało się
zachętą do dalszej imigracji.
 Tak więc w miejsce dotychczasowego biernego oczekiwania na
nadejście Mesjasza, który miałby ponownie zaprowadzić naród
żydowski do legendarnej Ziemi Obiecanej - kraju dobrobytu i
wiecznej szczęśliwości - część elit żydowskich wzięła sprawy
zorganizowania swego narodowego państwa we własne ręce.
W 1897 r. w Wilnie powstał Ogólnożydowski Związek Robotniczy
Litwy, Polski i Rosji ("Algemajner jidiszer Arbeterbund"), zwany w
skrócie Bund. W ten sposób Wilno stało się centrum żydowskiego
ruchu socjalistycznego. Z tutejszego seminarium rabinackiego,
popularyzującego idee oświecenia (Haskali), wyszli między
innymi socjaliści Aron Samuel Libermann i Aaron Zundelewicz.
Do żydowskiego środowiska robotniczego przemawiano w
jidysz. Stopniowo Bund przekształcił się w masową żydowską
organizację o charakterze robotniczym.
Nie przypadkiem organizacja syjonistyczna i Bund powstały w
tym samym roku. Obie wyciągnęły radykalne wnioski z XIX-
wiecznego kryzysu żydowskiej tożsamości, i doszły do
przekonania, że jedynym wyjściem jest aktywne działanie w celu
osiągnięcia zbawienia. Socjalizm i syjonizm były żydowską
odpowiedzią na brak nadejścia Mesjasza. Mimo wszelkich różnic
celów i dróg, wspólny punkt wyjścia ("żydowska nędza")
umożliwiał skrajnym orientacjom współpracę w różnych
kwestiach.
Bardzo szybko pojawiły się różnice poglądów w ruchu
syjonistycznym. Zachodnioeuropejscy syjoniści z Herzlem na
czele uważali za najważniejszą pracę polityczną, dyplomatyczne
rokowania i zabezpieczenie przez międzynarodowe prawo
istnienia żydowskiego państwa, leżącego niekoniecznie w
Palestynie. Natomiast Żydzi ze wschodniej Europy za
najważniejszą uważali szybką i praktyczną pomoc dla biednej i
zagrożonej żydowskiej ludności, która mieszkała oraz
przybywała do Palestyny. To zasiedlanie ziemi palestyńskiej
miało się przerodzić w przyszły ustrój sprawiedliwości
społecznej. Centrum ruchu osiedlania Żydów mógł być dla nich
wyłącznie Erec Israel. Zwracali przy tym uwagę, na konieczność
niesienie pomocy ludności żydowskiej mieszkającej we
wschodniej Europie.
Pod koniec XIX w. w państwie carskim mieszkała połowa
światowej populacji Żydów. Według spisu ludności z 1897 r., w
Imperium Rosyjskim żyło 5,2 miliona Żydów, z czego w strefach
osiedlenia 4,9 miliona. W samym tylko Królestwie Kongresowym
mieszkało 1,3 miliona Żydów, czyli 14 % ludności. Pod koniec
XIX wieku liczba ludności żydowskiej w A
odzi zbliżyła się do 100
tys. osób. Na ziemiach polskich liczba ludności żydowskiej
wzrosła od początku stulecia ośmiokrotnie, wzrost ten byłby
jeszcze większy gdyby nie nasilająca się od 1881 r. emigracja
zamorska. Handel stawał się wówczas najważniejszym z
ródłem
dochodów Żydów, podczas gdy jeszcze sto lat wcześniej
wyprzedzało go rzemiosło. Szczególnie mocno kontrolowali
handel zbożem, futrami i skora. Zaczynali przy tym dominować
nieliczni wielcy przedsiębiorcy handlowi. Duże znaczenie mieli
bankierzy, skupieni głownie w Warszawie. W mniejszych
miastach funkcjonowali liczni właściciele kantorów i
kredytodawcy, którzy byli jednak ubodzy i nie mieli większych
wpływów. Rzemieślnicy cierpieli niedostatek. Miasto A
ódz

zaczęło odgrywać coraz większą rolę gospodarczą i finansową.
Żydzi zatrudniali w tutejszych zakładach głownie Żydów.
Przedsiębiorcy żydowscy ściśle powiązali się z żydowskim
kapitałem bankowym i handlowym, dzięki czemu mogli pokryć
olbrzymie zapotrzebowanie na pieniądz, którego brakowało
większości Żydów w dobie uprzemysłowienia. Największym
żydowskim przedsiębiorcą w A
odzi był Poznański, który działał
w przemyśle tekstylnym. W przemyśle cukrowniczym działali
Epstein, Kronenberg i inne rody z Warszawy. W transporcie
kolejowym działali Polakow i Bloch. Pomimo tego, ubożenie
żydowskich mas postępowało w zastraszającym tempie. Pod
koniec stulecia ponad 50 % ludności żydowskiej pozostawało bez
stałego zatrudnienia.
Największemu powiększeniu uległa gmina warszawska.
Stolica była centrum ruchu asymilatorskiego. Współcześni
doskonale orientowali się, że Warszawa jest miastem wielkich
kontrastów, Obok potężnej, mieszkającej w pałacach finansjery,
w strasznej ciasnocie gniez
dziły się rzesze chasydów.
Utrzymywali oni około 200 własnych domów modlitwy,
prowadzonych przez wyznawców wszystkich możliwych
dynastii chasydzkich. Najbardziej wpływowy był Gerer Rebe,
Icchak Majer Alter z Góry Kalwarii, rezydujący przy ulicy
Chmielnej. Licznych zwolenników miały też inne dwory, m.in.
pochodzące od Icchaka z Warki, Izraela z Kozienic, Icchaka z
Przysuchy i Mendla z Kocka. Warszawskim rabinatem kierowali
jednak misnagedzi, chętnie zawierający kompromisy z
wpływowymi cały czas w Dozorze Bóżniczym postępowcami.
Żydowskie społeczeństwo Warszawy było mocno zróżnicowane
pod względem majątkowym, większość z nich pracowało w
handlu oraz rzemiośle.
W sierpniu 1898 r. odbył się w Bazylei drugi międzynarodowy
Kongres Syjonistyczny.
Pod koniec XIX wieku jedynie Rosja i Rumunia odmawiały w
Europie równych praw Żydom.
W 1898 r. w 33 różnych miejscowościach Galicji Zachodniej
wybuchły rozruchy antyżydowskie spowodowane przez agitację
Stronnictwa Ludowego, kierowanego przez księdza Stanisława
Stojałowskiego.
W 1899 r. w Czechach oskarżono Żyda, Leopolda Hilsnera, o
mord rytualny, żeby wykorzystać krew podczas święta Pesach.
Sąd skazał Hilsnera na śmierć. Wyrok następnie zamieniono na
karę dożywotniego pozbawienia wolności. W 1918 r. Hilsnera
ostatecznie ułaskawiono. (W 1961 r. brat zamordowanej
dziewczyny przyznał się do morderstwa, gdyż nie chciał płacić
na jej posag)
W latach 1867-1914 w monarchii austro-węgierskiej odbyło się
dwanaście procesów o mord rytualny. Tylko jeden zakończył się
orzeczeniem winy.
W sierpniu 1899 r. odbył się w Bazylei III Kongres
Syjonistyczny.
W 1900 r. Żydzi po raz pierwszy mogli wystawić swojego
kandydata na posła w wyborach do austriackiego parlamentu.
W 1900 r. w USA było milion Żydów, a do 1914 r. przybyło
jeszcze 1,3 miliona. Nowy Jork z milionem żydowskich
mieszkańców był zdecydowanie największym skupiskiem
Żydów na świecie.
W 1901 r. w Palestynie powstał Żydowski Fundusz Narodowy (Keren Kajemet LeIsrael),
który gromadził środki na zakup ziemi oraz zalesianie kraju. Równocześnie zaczął
działać bank Żydowski Trust Kolonialny (Jewish Colonial Trust). Gromadził on wielkie
środki finansowe od Żydów na całym świecie, które były przekazywane na wsparcie
kolonizacji w Palestynie. Działalność finansową rozpoczęły w 1902 r. z kapitałem
początkowym 2 milonów funtów sztyrlingów. Pierwszym prezesem Żydowskiego
Trustu Kolonialnego został David Wolffsohn. Trust przekształcono w 1902 r. w
Anglo-Eretz-Israel Company Ltd., z utworzonym póz
niej obok Bankiem Anglo-Eretz-
Israel Company Limited, przekształcony póz
niej w Bank Państwa Izrael (Bank Leumi le-
Israel).
Pod koniec XIX wieku dzięki wysiłkom takich ludzi, jak Eliezer ben Yehuda (1857-
1922), miało miejsce wielkie odrodzenie hebrajskiego jako języka mówionego.
Stworzono nowe formy wyrazowe, by dostosować język do nowoczesnego życia i
terminologii. Rozpoczęto pisanie tekstów naukowych i czasopism (w tym tygodnika
"Hacwi") w języku "iwrit" (nowoczesny hebrajski).
W 1902 r. w Jerozolimie było już 10 żydowskich rodzin mówiących po hebrajsku.
Stopniowo odradzał się umarły język hebrajski, aż stał się językiem całego
społeczeństwa.
W 1902 r. powstała w Wilnie syjonistyczna organizacja Mizrachi.
Syjonizm miął obronić jedność narodu żydowskiego przed
upadkiem wiary, emancypacją i asymilacją. Wierzono, że jeśli
Żydzi sami rozpoczną powrót do Erec Israel to Bóg im pomoże.
W 1903 r. w żydowskiej osadzie Hovevei Zion w Palestynie, rozpoczął swoją
działalność Aharon David Gordon (1856-1922). Prowadził on badania naukowe nad
nowoczesnymi metodami upraw rolniczych, wprowadzając ruch syjonistyczny w
Syjonie w nową zaawansowaną erę.
W 1903 r. w Rosji carska policja dostarczyła antysemitom
nowych argumentów do wszczęcia kampanii nienawiści
przeciwko Żydom. Opublikowano rzekome Protokoły Mędrców
Syjonu. Wybuchła rzez
w Kiszyniowie, w której zginęło 47
Żydów. W następnych pogromach zginęło ponad 500 Żydów.
Pogromy w Rosji trwały do 1907 r. Wtedy wielu Izraelitów
uciekło z Rosji do Palestyny i Ameryki.
W 1903 r., w Wielkiej Brytanii, minister (sekretarz kolonialny)
Joseph Chamberlain, zaproponował Ugandę, jako teren do
utworzenia żydowskiego państwa.
W latach 1903-1905 trwał spór w łonie ruchu syjonistycznego w
sprawie "Planu Ugandy". Syjoniści z zachodniej Europy byli za
przyjęciem tego planu, lecz Żydzi ze Wschodu nie wyrażali na to
zgody. W toku sporu, syjoniści wschodnioeuropejscy zdobyli
sobie równe prawa. Postanowiono, że krajem Syjonu może być
tylko Palestyna. Kongres syjonistyczny zdecydowanie odrzucił
brytyjska propozycję, argumentując, że ojczyzna Żydów znajduje
się w Palestynie.
Menachem Usyszkin (1863-1941) zaproponował połączenie
obu spornych orientacji syjonizmu w jeden kierunek
"syntetyczny", i to on stał się dominującym. Reprezentantem
syjonizmu "syntetycznego" był Chaim Weizmann (1874-1952).
Asher Ginsberg (1856-1927), zwany Ahad Ha-am, był centralną
osobą w kulturze Syjonizmu. Dokonał on syntezy pomiędzy
judaizmem i europejską filozofią. Stworzył on podstawy dla
syjonizmu duchowego. Wskazywał na kraj przodków jako
przyszłe centrum duchowe diaspory. Zajmował negatywne
stanowisko do wszelkich przemian rewolucyjnych. Stąd też wziął
się jego sceptyczny stosunek do rych Herzla.
W latach 1904-1913 do Palestyny przybyła druga fala emigracji żydowskiej. W tej
drugiej aliyi przeważali zwolennicy socjalistyczno-syjonistycznych ideologii z
Europy Wschodniej, którzy po klęsce rewolucji w 1905 r. i po kolejnej fali pogromów,
pochwycili teraz ideę państwa żydowskiego stworzoną przez Herzla. W drugiej aliyi
do Palestyny przybyło około 40 tys. Żydów. Owi pionierzy (hebr. "chalucim")
zakładali wspólnoty rolnicze, rekultywowali błota Hula, Pustynię Judzką i
nadmorski pas wydm. Założyli nadmorskie miasto Tel Awiw i sieć małych osad
rolniczych, do których obrony przed rosnącą agresją Arabów zorganizowali
uzbrojone grupy samoobrony (Haszomer).
W 1905 r. żydowscy socjaliści wzięli liczny udział w rewolucji.
Podczas rewolucji doszło do pogromów ludności żydowskiej.
Powstał wtedy Związek na rzecz Uzyskania Pełni Praw Narodu
Żydowskiego w Rosji, grupujący różne liberalne grupy. Gdy
uzyskano prawa wyborcze, na pierwszy plan wysunęły się
zadania narodowej autonomii i powstanie wszechżydowskiego
zgromadzenia narodowego. Żydzi otrzymali prawo
uczestniczenia w pierwszych wyborach do Dumy. Po wyborach
do Dumy w 1906 r., organizacja rozpadła się.
Pomimo tego, nastroje antyżydowskie w Rosji silnie narastały.
Podczas walk rewolucyjnych w A
odzi w 1905 r., żydowscy
robotnicy stanęli na barykadach razem z polskimi robotnikami.
Stopień zaangażowania się Żydów w ruchu robotniczym można
zauważyć w fakcie, że liczba ofiar żydowskich przewyższała
liczbę ofiar polskich.
W 1905 r. na V Kongresie Syjonistycznym uzgodniono
ostatecznie, że "Ziemią Obiecaną" dla narodu żydowskiego będzie
Palestyna.
W 1906 r. w Europie Wschodniej powstała partia robotnicza
Robotnicy Syjonu ("Poalej Syjon"). Była to socjalistyczna partia
syjonistyczna, której teoretykiem był marksista Ber Borochow
(1881-1917). Żydowscy socjaliści spostrzegali syjonizm jako
odmianę burżuazyjnego nacjonalizmu. Borochow mówił, że w
odrodzonym Syjonie walka klas będzie nadal prowadzona, a
sojusznikiem żydowskiej klasy robotniczej będzie arabski
proletariat.
W 1906 r. powstała marksistowsko-socjaldemokratyczna
Żydowska Socjalistyczna Partia Robotnicza, która znajdowała się
pod silnym wpływem rosyjskich działaczy rewolucyjnych. ŻSPR
walczyła o rozwiązanie "kwestii narodowej" w diasporze poprzez
uzyskanie terytorialnej autonomii. Pragnęli odnowy instytucji
samorządowych, takich jak kahały i sejm, dlatego nazywano ich
"sejmistami".
W 1906r. powstała żydowska Partia Ludowa, wyrażająca
pragnienie uzyskania narodowej autonomii i uznania Żydów za
mniejszość narodową kraju, w którym pragnęli żyć.
W 1906 r. w USA powstał Amerykański Komitet Żydowski
(American Jewish Committee, AJC), najstarsza z amerykańskich
organizacji społecznych. Został założony w reakcji na serię
pogromów w Rosji carskiej. Przez wiele lat była to po prostu rada
około pięćdziesięciu działaczy, nagłaśniających problemy
polityczno-społeczne kongregacji żydowskich. Jego celem była
ochrona praw wszystkich Żydów na świecie i niesienie pomocy
ofiarom prześladowań.
Różnorodne przejawy aktywności politycznej Żydów,
potwierdzają wzrost świadomości wspólnych interesów
politycznych wszystkich Żydów. Osiągnięto polityczną
mobilizację licznych odłamów żydowskiego społeczeństwa.
W 1906 r. w Jaffie została założona pierwsza Hebrajska Szkoła Wyższa. W Jerozolimie
otworzono Szkołę Sztuk i Rysunków Bezalel.
Od 1906 r. największe wpływy w Palestynie posiadał syjonista Ben Gurion, który
zwalczał marksistowską walkę klas.
W 1907 r. w Rumunii wybuchło powstanie chłopskie.
Antysemicka agitacja skierowała gniew chłopów przeciwko
Żydom, których oskarżono o sprowadzenie głodu i nędzy.
W 1908 r. odbyła się w Czerniowcach w Rosji, światowa
konferencja jidysz, zorganizowana przez Natana Birnbauma.
Język jidysz przeżywał swój renesans. Coraz więcej Żydów w
Polsce i Rosji uświadamiało sobie, że są jednym narodem. W tym
samym czasie, na zachodzie, większość Żydów zaprzeczała temu
i silnie asymilowała się.
W 1908 r. w Palestynie rozpoczęto wydawanie encyklopedycznego słownika
hebrajskiego "Thesaurus totius hebraitatis".
W latach 1908-1914 do Palestyny przybyła druga fala żydowskich imigrantów z
Jemenu. Organizacja Syjonistów bardzo im pomogła w osiedlaniu się w żydowskich
koloniach.
W 1908 r. do Palestyny przybył dr Artur Ruppin z sekretarzem dr Jakubem
Thonem. Założyli oni w Jaffie Syjonistyczny Urząd Palestyński.
W latach 1908-1909 do Palestyny przybyła druga fala (po ruchu Bilu z 1882 r.)
żydowskich osadników z Rosji. Przybywali oni pod wspólnym hasłem "Kibusz
Haawoda" ("Zdobyć pracę") i z wielką energią zabrali się do zakładania nowych kolonii.
W 1909 r. Żydzi założyli na wydmach na północ od Jaffy nową osadę, której rok
póz
niej nadano nazwę Tel Aviv. Cała operacja była przeprowadzona przy
finansowym wsparciu Jewish National Fund. Pierwszym burmistrzem Tel Avivu (lata
1911-1936) był Meir Dizengoff.
W 1909 r. w Palestynie powstał pierwszy żydowski kibuc Degania, w Galilei.
Stopniowo przybywało osadników, i już wkrótce 40 tysięcy Żydów
zagospodarowało na wykupionych od Arabów ziemiach.
W 1909 r. powstała w Sejera w Dolnej Galilei żydowska organizacja samoobrony
Ha-Shomer. W jej skład najczęściej wchodzili zdeterminowani żydowscy emigranci z
Rosji. W następnych latach oddziały Ha-Shomer tworzono w wielu żydowskich
osadach. W jej szeregach działali między innymi Izhak Ben-Zvi, Israel Giladi,
Alexander Zeid i Israel Shohat.
Na przełomie XIX i XX wieku liczni żydowscy emigranci
przybywali z Galicji na Węgry. Pomagali oni węgierskiej
szlachcie tworzyć nowoczesne rolnictwo i rozwijać interesy
finansowe. Bogaci kupcy współdziałali z żydowskimi kupcami z
Wiednia i Frankfurtu. Stopniowo, najbogatsi węgierscy Żydzi
gromadzili się w Budapeszcie. W 1910 r. Żydzi stanowili tam 25
% ludności. Powstała burżuazyjna elita finansjery, niezależna od
arystokracji. Niektórzy Żydzi zdobyli w Budapeszcie nawet
szlachectwo, fotel deputowanego lub tytuł barona. A najbogatsi
spośród nich, przenosili się dalej, do Wiednia.
W 1911 r. w Galicji działało 103 związków i 13 organizacji
młodzieżowych syjonistów, zrzeszających 10 tys. członków.
W 1911 r. w Rosji, w Kijowie, oskarżono Żyda (Mendela
Beillisa) o zamordowanie chrześcijańskiego chłopca, by użyć jego
krwi do produkcji macy. Po długim procesie i licznych
incydentach, sąd przysięgłych uniewinnił Mednela.
Pogromy ogarnęły jednak prawie całą Rosję. W Drohobyczu w
Galicji zabito 28 Żydów. W tym okresie wypędzono i
przesiedlono dziesiątki tysięcy ludzi. W antyżydowskich
zajściach wsławiły się tzw. "czarne sotnie".
W 1911 r. w Paryżu zawiązała się tajna arabska organizacja
nazwana al-Fatah (Młodzież Arabska). W ten sposób budziła się
arabska świadomość narodowa, budowana głównie na opozycji
wobec obecności Żydów w Palestynie.
W 1912 r. wmurowano w Hajfie kamień węgielny pod budynek żydowskiego
ośrodka naukowego Technion. Miał on na celu kształcenie nowych kadr naukowych i
technicznych dla Palestyny. Uniwersytet został uruchomiony dzięki znaczącej
pomocy finansowej od Żydów z Niemiec, Rosji i Stanów Zjednoczonych.
W 1912 r. w Katowicach połączyli się przedstawiciele ortodoksji
i kierunków chasydzkich przeciwko syjonizmowi. Powstało
Aqudas Isroel ("Zjednoczenie Izraela"). Uważali oni, że
przedwczesne utworzenie żydowskiego państwa przez świecki
ruch będzie bluz
nierstwem wobec Boga.
W 1912 r. w Rosji utworzono Biuro Polityczne, które
utrzymywało stałą łączność z żydowskimi posłami do Dumy.
Obok niego działało biuro informacyjne, zbierające pełną
dokumentację o warunkach życia Żydów na terenie imperium
rosyjskiego. W oparciu o te dane, posłowie występowali z
apelami do władz i do rady ministrów. Było to niezwykle ważne
w obliczu toczących się działań wojennych i licznych wystąpień
antyżydowskich.
W 1913 r. w USA powstała żydowska kobieca organizacja
Hadasa. Założyła ją węgierska żydówka Henrietta Szold (1860-
1945). Koncentrowała ona swoje wysiłki na stworzeniu w
Palestynie wzorowego systemu opieki zdrowotnej. W okresie
nazizmu w Europie, Hadasa uratowała wiele żydowskich dzieci i
liczną młodzież.
W 1913 r. założono w Tel Awiwie pierwszą żydowską szkołę techniczną.
W 1914 r. w Palestynie istniały już 43 żydowskie kolonie rolnicze, z czego 14 było
kibucami. W następnych latach (1914-1943) żydowskie kolonie w Palestynie objęły 40
tysięcy hektarów i liczyły 12 tysięcy ludzi.
W okresie od 1864 r. do 1914 r. liczba ludności żydowskiej w
Warszawie (zabór rosyjski) wzrosła o 264 tys., dochodząc do
liczby 337 tys. ludzi (38 % mieszkańców miasta). Warszawa była
wówczas największym polskim miastem, dobrze rozwijającym
się gospodarczo i kulturalnie.
 Tylko 33 % warszawskich Żydów przyznawało się do
żydowskiej religii. W owym czasie w Cesarstwie Rosyjskim
wysokie stanowiska w administracji i armii były zamknięte dla
katolików. Dlatego wielu Żydów przechodziło na protestantyzm,
a póz
niej, chcąc się stopić ze społeczeństwem polskim,
przechodziło na katolicyzm. Warszawa była duchowym centrum
ruchu na rzecz asymilacji Żydów, chociaż niewielu decydowało
się na tą drogę. Przez cały czas jedna trzecia Żydów Warszawy
było chasydami.
W okresie od 1890 r. do 1914 r. Rosję opuściło ponad milion
Żydów. Impulsem do podjęcia decyzji o emigracji była rosnąca
nędza. Pragnęli uciec z "okowów getta" i stworzyć sobie nową
egzystencję. Kierowali się do różnych krajów całego świata.
Przeważająca część udawała się do Stanów Zjednoczonych.
W latach 1881-1914 do Stanów Zjednoczonych przyjechało
ponad 2 miliony Żydów. Stopniowo punkt ciężkości
żydowskiego życia całkowicie przesunął się z Europy do USA.
W Stanach Zjednoczonych Żydzi często spotykali się z
sympatią chrześcijańskich środowisk, zwłaszcza z kręgów
protestanckich i nowo powstałych grup badaczy Pisma Świętego.
Religijna różnorodność Ameryki i szczególne umiłowanie Żydów
ze Starego Testamentu przez licznych chrześcijan, łagodziło
antysemityzm i stwarzało przychylne warunki do żydowskiego
osadnictwa.
Pierwsze pokolenie żydowskich emigrantów w USA znalazło
zatrudnienie głownie w przemyśle tekstylnym i drobnym
handlu. Drugie pokolenie mogło już otworzyć własny interes lub
zatrudniać się na stanowiskach umysłowych, a więc lepiej
płatnych. Stopniowo także, coraz więcej Żydów zaczynało
pracować jako adwokaci, sędziowie, lekarze i stomatolodzy.
Wielu z Żydów w Ameryce ulegało całkowitej asymilacji,
większość jednak pozostawała wierna "żydowskości". Coraz
większe uznanie zdobywali sobie syjoniści, przy czym w USA nie
była to tęsknota za powrotem do Palestyny, lecz bardziej
niesienie pomocy dla Żydów wyjeżdżających z Europy
Wschodniej do nowo tworzonych osiedli w Erec Israel. W tym
sensie wręcz obowiązkiem amerykańskiego Żyda było bycie
syjonistą.
Na początku XX wieku w Rumunii żyło około 300 tys. Żydów,
czyli 4 % ludności. Do Rumunii przybywali liczni żydowscy
uchodz
cy z Rosji i Galicji, uciekający często przed służbą
wojskową. Większość z nich osiedlała się w Mołdawii.
W 1914 r. w monarchii austro-węgierskiej żyło 900 tys. Żydów,
stanowiąc 5 % mieszkańców.
- I wojna światowa -
Gdy wybuchła wojna światowa (1914-1918), wybuchły także
straszne prześladowania Żydów, w większości przez żołnierzy
ruskich, polskich i rumuńskich. Zginęło ogółem 140 tysięcy
Żydów po obu stronach frontu.
W 1914 r., wraz z wybuchem I wojny światowej, większość
terenów rosyjskiej strefy osadnictwa żydowskiego znalazła się w
obrębie toczonych działań wojennych, i carat obawiał się
współpracy Żydów z wrogiem. Setki tysięcy Żydów uciekało
przed wojną, która oznaczała rabunek i inkwizycje mienia.
Sytuację wykorzystywały antyżydowskie kręgi w sztabie
generalnym, który rozpowszechniał pogłoski, jakoby Żydzi
szpiegowali dla Niemiec i Austro-Węgier. Doszło do licznych
pogromów Żydów, a administracja carska rozpoczęła
przymusową deportację ludności żydowskiej do stref osiedlenia,
nie objętych jeszcze wojną. Wojska rosyjskie dla osłony
atakujących żołnierzy często pędziły przed sobą bezbronnych
Żydów.
Podczas I wojny światowej, rosyjska administracja na ziemiach
polskich podejrzewała Żydów o współprace z niemieckimi
wojskami.
--------------------------------------------------
Materiały opracowywane na podstawie: patrz Bibliografia.