PRZEBUDZENIE NARODOWE śYDÓW
W 1859 r. w Ameryce powstało Board Delegates
of American Israelites.
W 1859 r. 126 \
ydowskich ochotników pomogło
Garibaldiemu w zjednoczeniu Włoch. W owym
czasie we Włoszech \
yło 30 tys. śydów.
W 1860 r. powstała we Francji organizacja
Powszechne Przymierze Izraelickie (Alliance
Israelite Universelle), o programie społeczno-
\
ydowskim. Początkowo propagowała ona
\
ydowskie osadnictwo w Palestynie, lecz bardzo
szybko opowiedziała się za asymilacją we Francji i
zaciekle zwalczała syjonizm. Powstaniu organizacji
dopomagał \
ydowski adwokat Adolphe Cremieux.
W 1860 r. Alexander Zederbaum rozpoczął
wydawanie pierwszego hebrajskiego periodyku w
Rosji - "Hameilitz".
W 1860 r. w Nowym Jorku (USA) działało
aktywnie 17 synagog.
W 1860 r. podczas hiszpańsko-marokańskiej
wojny wybuchły anty\
ydowskie rozruchy w mieście
Tetuan. Zginęło 400 śydów, a wiele osób uciekło
do Gibraltaru.
W 1861 r. zało\
ono pierwsze \
ydowskie osiedle poza murami
miasta Jerozolima - Miszkenot Szaananim.
W 1861 r. w Polsce, w demonstracjach
patriotycznych obok Polaków brali udział śydzi pod
przywództwem rabina Meiselsa.
W latach 60-tych XIX wieku ludność \
ydowska
A
odzi liczyła około 30 tys. osób. W rękach
\
ydowskich przemysłowców znajdowało się
przeszło 1/3 fabryk. W tym czasie zaczęły się
rodzić wielkie fabrykanckie fortuny.
W 1861 r. Rosja równouprawniła śydów.
W 1861 r. Adolph Frank odkrył potas i opracował
technologię przemysłową w Niemczech.
W 1861 r. Johann Philip Reiss (1834-1874)
zaprezentował telefon na konferencji fizyków w
Giessen w Niemczech. Niestety, brak funduszy
uniemo\
liwił wdro\
enie tego wynalazku.
W 1861 r. podczas wojny domowej w Stanach
Zjednoczonych (1861-1865) około 10-12 tys.
śydów walczyło po stronie Konfederacji, a 15-20
tys. śydów po stronie Unii. Walczyło 9 \
ydowskich
generałów, 21 pułkowników, 40 majorów i 205
kapitanów. Jefferson Davis uczynił senatora Judah
Benjamina Sekretarzem Stanu Konfederacji. Dawid
Yulee wszedł w skład Senatu Konfederacji.
W 1862 r. Moj\
esz Hess (1812-1875) wydał
swoje słynne dzieło "Rzym i Jerozolima, ostatnia
kwestia narodowościowa". Był on pionierem idei
świeckiego osadnictwa \
ydowskiego w Palestynie i
wierzył, \
e Francja zwróci śydom ich ojczyznę i
wówczas nastąpi narodowe wyzwolenie. Był
zwolennikiem idei socjalistycznych Lassallea, ale
jednocześnie propagował syjonizm.
W latach 1862-1893 w Jemenie narodził się ruch
mesjański skupiony wokół fałszywego Mesjasza, Judy ben
Shalom.
W 1863 r. Jechil Bril rozpoczął w Jerozolimie wydawać pierwsze
hebrajskie czasopismo "Halewanon".
W 1863 r. w Warszawie, Zelig Słonimski
rozpoczął wydawać periodyk literacki "Hacefira".
Propagował on idee Haskali w środowisku
\
ydowskim. Póz
niej stał się on najlepszym i
najpoczytniejszym czasopismem hebrajskim.
W 1863 r. wielu śydów wzięło udział w Powstaniu
Styczniowym Polaków. Rabin Warszawy Dow Ber
Meisels trafił do Cytadeli. Henryk Wohl i Leopold
Kronenberg byli doradcami finansowymi Rządu
Narodowego.
Po niepowodzeniu narodowowyzwoleńczego
powstania, Polacy zapragnęli uzyskać "wewnętrzną
niezale\
ność" dzięki ekonomicznemu rozwojowi.
Rodząca się polska bur\
uazja postrzegała śydów
jako obcych, którzy zamykali jej dostęp do
najlepszych stanowisk. W Polsce antysemityzm
stał się "sprawą narodową". śydów postrzegano na
równi z Niemcami, i podejrzewano ich o
współprace z rosyjskimi władzami. Nastroje
antysemityzmu wzrastały na widok \
ydowskich
bankierów i bogatych przedsiębiorców.
W 1864 r. rabbi Zevi Hirsch Kalisher (1795-1874)
zało\
ył w Berlinie pierwsze stowarzyszenie
syjonistyczne Centralny Komitet dla śydowskiej
Kolonizacji Palestyny. Jest on uwa\
any za
pierwszego syjonistę. Skupił on wokół siebie grupę
ortodoksyjnych działaczy i rabinów, takich jak:
Israel Hildesheimer, Goldschmit, dr Rulf
(póz
niejszy współpracownik Herzla) oraz rabin
Elijahu Gutmoechor. Grupa ta sformułowała
narodowy pogląd na sprawę \
ydowską. Rabbi
Kalisher wydał kilka ksią\
ek, w tym "Denszat
Cijon" ("Poszukiwanie Syjonu"). Określił w niej
praktyczny schemat powrotu rozproszonych po
całym świecie śydów do swojej ojczyzny. Usiłował
on zdobyć poparcie niezbędne do zaszczepienia tej
idei.
W 1865 r. prezydentem Stanów Zjednoczonych
został Abraham Lincoln (1809-1865). Był to
pierwszy prezydent USA, który zwrócił uwagę na
problemy społeczności \
ydowskiej w Ameryce.
W 1866 r. Szwajcaria przyznała
równouprawnienie śydom.
W 1867 r. w monarchii austro-węgierskiej
zatwierdzono powszechne równouprawnienie
śydów. Równouprawnienie w sferze wyznania
nastąpiło w 1895r.
W 1867 r. Karol Marx wydał swoje dzieło
"Kapitał". Był on śydem, który przeszedł na
chrześcijaństwo, a następnie został komunistą.
Pod jego wpływem wielu śydów uznało socjalizm
oraz komunizm za najlepsze lekarstwo dla
poprawy poło\
enia narodowego.
W 1868 r. na polskich ziemiach istniało 29
odrębnych elementarnych szkół \
ydowskich.
Od 1869 r. w Wiedniu zaczęto wydawać
\
ydowskie czasopismo "Haszachar" ("Przedświt").
Jego głównym redaktorem był Perec Smolenskij
(1842-1885), który przez odnowienie języka i
kultury hebrajskiej chciał zespolić śydów z kulturą
europejską i postępem ludzkości. Stopniowo
skłaniał się do koncepcji oparcia narodu na
ojczyz
nie w Palestynie. Zgromadził on wokół siebie
grupę najlepszych ówczesnych pisarzy:
Brandstaettera, J.L. Goroona, L.L. Pereca,
Fryszmana, Jehalaala i innych.
W 1869 r. otworzono Kanał Sueski. Budowę
prowadził przez 10 lat Ferdynand de Lessepse.
Była to najkrótsza morska droga z Europy do
wschodniego wybrze\
a Afryki, Dalekiego Wschodu
i Australii. Od tego momentu widzimy większe
zaanga\
owanie się Brytyjczyków na Bliskim
Wschodzie. Kanał Sueski stwarzał im mo\
liwość
połączenia z sobą daleko rozrzuconych posiadłości.
W 1870 r. śydzi z francuskiej organizacji Alliance Israelite
Universelle wykupili w Palestynie mały obszar ziemi (nazwany
Mikwat Israel), na którym zało\
yli szkołę rolniczą. Dyrektorem
szkoły został Charles Nettner. Tutaj przybywali śydzi z Europy
Środkowej i Wschodniej, zwłaszcza z terenów Rosji. Było to
ukoronowaniem marzeń rabina Kalishera.
Francuski magnat, baron Edmond de Rothschild (z \
ydowskiego
rodu bankierów) finansował osadnictwo rolnicze. Rothschild
pomagał osadom Yaakov i Rishon Lezion oraz wsparł zało\
enie osad
Ekron i Rosh Pina. Rothschild zało\
ył PICA (The Palestine Jewish
Colonization Association). Na wsparcie osadnictwa przekazał ponad
50 mln USD, oraz dodatkowo wiele milionów na rozwój przemysłu.
W tym czasie w Jerozolimie mieszkało ju\
około 14 tys. śydów i
wkrótce stali się większością w mieście.
W 1870 r. J.K. Buchner rozpoczął wydawanie
pierwszej gazety jidysz w Stanach Zjednoczonych
- "Di Yiddshe Zeitung".
W 1870 r. rabini Nathan Adler i Lionel Cahn
zało\
yli w Londynie (Anglia) Zjednoczoną
Synagogę.
W 1870 r. Wiktor Emanuel oficjalnie zlikwidował
getto \
ydowskie w Rzymie. W ten sposób upadł
system gett w Europie.
W 1871 r. w Rumunii i Galicji wybuchły okrutne
prześladowania śydów. 270 tys. śydów
rumuńskich \
yło bez ochrony prawnej, gdy\

konstytucja określała ich jako "element obcy".
Podczas pogromów nikt i nic ich nie chroniło.
W 1871 r. w Odessie przez 3 dni trwały
pogromy ludności \
ydowskiej.
W 1871 r. Anglia przyznała prawa obywatelskie
śydom. W Niemczech konstytucja wprowadziła
zasadę swobody wyznania.
W 1871 r. wybudowano pierwszą synagogę w
San Diego (California, USA) - Adath Jeshurun.
Fundatorem był Louis Rose.
W 1871 r. Henry Berenstein rozpoczął
wydawanie pierwszej hebrajskiej gazety w Stanach
Zjednoczonych - "Hatzofe B'Eretz Chadasha".
W 1872 r. Gershon Bleichroeder utworzył w
Niemczech sieć bankowych firm. Wszystkie jego
dzieci przeszły na chrześcijaństwo.
W 1872 r. w Berlinie (Niemcy) otworzono
centrum naukowych studiów nad judaizmem
połączone z uczelnią rabiniczną. Fundatorem był
Ludwig Philipsson. Nauczali Abraham Geiger, David
Cassel (historia) i Israel Lewy (krytyk Talmudu).
W 1873 r. Dr. Isaac Meyer Wise zało\
ył w
Cincinnati (USA) reformatorski ruch Union of
American Hebrew Congregations.
W 1873 r. \
ydowski adwokat Adolphe Cremieux
przeprowadził rozmowy z szachem Persji Nasr-ed-Din,
którego przekonał do słuszności praw śydów. Shah
wyraził zgodę na \
ydowską edukację i zmniejszył
ekonomiczne ograniczenia śydów.
W 1873 r. baron Maurice de Hirsch przekazał 1
mln franków dla Alliance Israelite Universelle, na
rzecz rozwoju systemu edukacji \
ydowskiej. Baron
Hirsch był zamo\
nym bankierem i filantropą,
wspierał edukację rolniczą \
ydowskich imigrantów
w Eretz Israel.
W 1874 r. Szwajcaria przyznała prawa
obywatelskie śydom.
W 1874 r. w Rosji objęto śydów powszechnym
obowiązkiem pełnienia słu\
by wojskowej. Miało to
na celu pełną asymilację śydów.
W 1875 r. Wielka Brytania nabyła prawie 50%
udziałów w Kanale Sueskim od kedywa (wicekróla)
Egiptu za 4 mln funtów. Pieniądze były po\
yczone
od barona Rothschilda. Od tego momentu Wielka
Brytania sprawowała nad Kanałem kontrolę i miała
pewną dominację na Bliskim Wschodzie.
W 1875 r. Marcus Siegfried wynalazł w
Niemczech pierwszy pojazd napędzany benzyną.
W 1875 r. otworzono uczelnię rabiniczną w
Cincinnati (USA) - Hebrew Union College.
Fundatorem uczelni był Isaac Meir Wise. Była to
trzecia nowoczesna uczelnia rabiniczna na świecie.
W 1876 r. Abraham Goldfaden otworzył w Nowym
Jorku (USA) teatr jidysz.
W 1876 r. \
ydowscy imigranci utworzyli w
Panamie pierwszą kongregację - Kol Shearith
Israel.
Za twórcę \
ydowskiego socjalizmu uwa\
a się
Arona Szmula Libermana, który w 1877 r.
rozpoczął w Wiedniu wydawać w języku
hebrajskim czasopismo socjalistyczne "Haemat"
("Prawda").
1878 r. był kulminacyjnym momentem w dyskusji
nad równouprawnieniem śydów. Odbył się wtedy
Kongres w Berlinie. Delegacji angielskiej
przewodniczył premier Wielkiej Brytanii, Disraeli
Benjamin (śyd). 13 czerwca 1878 r. na Berlińskiej
Konferencji Narodów wydano proklamację
pociechy dla śydów. Chrześcijańskie narody
Europy ułaskawiły śydów do pewnych przywilejów
względem Palestyny.
Od tego momentu Bóg posyłał "rybitwów",
a\
eby przez przynętę Syjonizmu przyprowadzili
Izraelitów do Palestyny, im obiecanej ziemi. Od
tego czasu Bóg stopniowo usuwał zaślepienie
Izraela. W tym samym momencie dr Delitzsch
wydał i zaczął rozpowszechniać w języku
hebrajskim Nowy Testament, który zaczął usuwać
ich niewiarę, ignorancję i zaślepienie względem
Mesjasza.
W 1878 r. Abraham Geiger został wybrany
rabinem Breslau (Wrocław). Ufundował tam
\
ydowskie seminarium teologiczne, pierwsze
reformowane seminarium rabiniczne w Centralnej
Europie. Abraham Geiger inspirował \
ydowski ruch
reform religijnych.
W 1879 r. w Europie pojawił się nowy
antysemityzm, odwołujący się do domniemanej
biologicznej ni\
szości śydów, których
przedstawiano jako obcy i szkodliwy czynnik
chorobotwórczy w organizmie Europy. Adolph
Stoecker zało\
ył w Niemczech Chrześcijańsko-
Socjalistyczną Unię Pracy, która między innymi
wzywała do bojkotu \
ydowskiego biznessu. W ten
sposób w Europie narodził się nowoczesny
antysemityzm. Wówczas to William Marr napisał
ksią\
kę "Zwycięstwo Judaizmu nad Niemcami".
W 1879 r. śydzi z francuskiej organizacji Alliance Israelite
Universelle wykupili w Palestynie, koło Jaffy mały obszar ziemi, na
którym zało\
yli kolonię Petach Tikvah (pol. Drzwi nadziei).
Mordechai Diskin (1844-1914) pomogł zało\
yć tutaj pierwszą
nowoczesną szkołę religijną Nezah Israel.
W 1880 r. na świecie \
yło około 7 milionów 700
tysięcy śydów, z czego 90% z nich \
yło w Europie,
głównie we wschodniej jej części. W samym
mieście Warszawa \
yło więcej śydów ni\
w całej
Wielkiej Brytanii lub Francji. Poza Europą
największe skupiska śydów znajdowały się w
świecie muzułmańskim, w Persji, Maroku i
Jemenie. Społeczności \
ydowskie na pozostałych
kontynentach były znacznie rozproszone, za
wyjątkiem Nowego Jorku, gdzie mieszkało 80
tysięcy śydów.
W 1880 r. do Palestyny przybyła pierwsza fala \
ydowskich
imigrantów z Jemenu.
W 1880 r. w Palestynie \
yło 40 tysięcy śydów obok 500 tysięcy
muzułmanów.
W Europie Wschodniej \
ydowski poeta Jehuda
Lejb Gordon (1830-1892) pisał opowiadania
drastycznie eksponujące arogancję i korupcję
rabinów i niesprawiedliwości prawa rabinicznego.
Wywołało to powa\
ne konflikty pomiędzy rabinami
i zsekularyzowanymi rzecznikami Haskali. Dewizą
Gordona było: "bądz
człowiekiem na ulicy, a
śydem w domu". Był przeciwnikiem osiedlania się
w Palestynie, a ratunek dla śydów rosyjskich
widział w osiedlaniu się w Europie zachodniej.
Uwa\
ał, \
e wybawienie mo\
e nadejść tylko po
wyzwoleniu duchowym. Pod wpływem tych prądów
oświeceniowych, liczni śydzi asymilowali się i
przechodzili na chrześcijaństwo.
W odpowiedzi na proces emancypacji śydzi
zaczęli poszukiwać nowych form wyra\
enia
religijności odpowiadających potrzebom nowej
epoki. Reformy były zapoczątkowywane w małych
kongregacjach, czasem wspieranych przez władze
świeckie. Nowe idee pojawiły się początkowo w
reformie liturgii, ni\
w teologii lub prawie. Na
początku XIX wieku toczono dysputy i spory nad
zagadnieniem języka modlitwy, wprowadzeniem
kazań i muzyki, skróceniem nabo\
eństw i
modyfikacją obyczajów wiernych. Dopiero póz
niej
reforma wkroczyła na grunt teologii i tradycji. W
tej nowo zaistniałej sytuacji tradycjonaliści
pozostali w mniejszości. Dawne wzory
postępowania przestały pociągać młode \
ydowskie
pokolenie, które zapragnęło zostać zwykłymi
Europejczykami. Nowe idee formułowały się w
ró\
nych prądach, od skrajnie konserwatywnych po
skrajnie liberalne. Po stronie skrajnego
konserwatyzmu teologicznego stał rabin Samson
Rafael Hirsch (1808-1888). Wyznaniem wiary
Hirscha było przekonanie o natchnionym i
autorytatywnym charakterze Biblii, Talmudu i
prawa rabinicznego. Odstąpienie od niego choćby
na krok oznaczało otwarcie drzwi przed całkowitą
przemianą judaizmu. Uwa\
ał, \
e reformy
potrzebują śydzi, a nie judaizm. Po stronie
skrajnego liberalizmu stali rabin Samuel Holdheim
(1806-1860) oraz rabin Abraham Geiger (1810-
1874). Holdheim uwa\
ał, \
e zmiana okoliczności
narzuca konieczność wprowadzenia zmian w
zakresie prawa rabinicznego. W swoich reformach
posunął się on tak daleko, \
e przesunął
nabo\
eństwa szabatowe w Berlinie na niedzielę.
Zrezygnował z obchodzenia niektórych świąt i
akceptował mał\
eństwa mieszane. Liczyła się dla
niego wiara i etyka judaizmu, nie zaś obrządki i
tradycja. Podobnie uwa\
ał Abraham Geiger, dla
którego wiele obrządków (np. obrzezanie) było
obcych dla współczesnej wra\
liwości i \
ycia.
Wa\
na była dla niego etyczna sfera wiary, nie zaś
rytuały tradycji judaistycznej. Po stronie
arcykonserwatywnego modernizmu stał Zechariasz
Frankl (1801-1875). Był on zaciekłym wrogiem
tego, co określał jako "negatywną reformę
prowadzącą do całkowitego rozmycia judaizmu".
Mo\
na go uznać za przysłowiowego "ojca"
judaizmu konserwatywnego. Ta nowa postać
tradycjonalizmu otrzymała bardzo szybko nazwę
"ortodoksji".
W celu rozpowszechnienia reformy
organizowano specjalne konferencje rabinów.
Zakładano równie\
nowego typu uczelnie
rabiniczne nawiązujące do osiągnięć
współczesnych badań nad judaizmem. Po okresie
konfliktów wewnętrznych i niepewności co do
kierunku rozwoju, nowe ruchy religijne śydów
przybrały postać trzech głównych ugrupowań:
liberalną (reformowany, czyli radykalnie
reformatorski), konserwatywną ("judaizm
historyzujący", umiarkowanie reformatorski) oraz
ortodoksyjną (radykalnie konserwatywny).
Reformy zapoczątkowane w Europie znalazły
\
yzny grunt w Ameryce, gdzie nie istniały
ograniczenia hamujące ich rozwój. Około 1880
roku w Ameryce dominował wśród śydów judaizm
reformowany. Póz
niejsze fale imigracji z Europy
wzmocniły pozycję tradycjonalistów i doprowadziły
do powstania specyficznego amerykańskiego
judaizmu konserwatywnego (wywodził się on z
europejskiego "judaizmu historyzującego").
Od 1880 r. rozpoczęło się przymusowe osiedlenie
śydów rosyjskich na ziemiach polskich, a w jego
wyniku wzrost nastrojów nieprzychylnych wobec
śydów - to wszystko spowodowało rozpoczęcie
masowej emigracji do Stanów Zjednoczonych,
która trwała a\
do końca I wojny światowej.
W latach 1881-1884 doszło do serii 223
pogromów śydów w Rosji. Pretekstem był udział
śydówki Hesi Helfman w zamachu na cara
Aleksandra II (13 marca 1881 r.). Agitacja
wmówiła chłopstwu i mieszczaństwu rosyjskiemu,
\
e za zamachem kryją się śydzi. Całą Rosję zalała
fala pogromów \
ydowskich. W ponad 100
miejscowościach doszło do mordowania, gwałtów i
rabunków na śydach. Póz
niej, oskar\
ono samych
śydów, \
e byli sprawcami tych pogromów przez
swój "religijny fanatyzm" i przebiegły lichwiarski
wyzysk ludności. Propagadorem pogromów był
rosyjski minister spraw wewnętrznych Ignatiew,
oddziałami dowodził generał Drenbien.
Wprowadzono wtedy ograniczenia prawne w
zawieraniu mał\
eństw i osiedlaniu się w Rosji
śydów, musieli płacić większe podatki ni\
inne
narodowości i objęci zostali obowiązkiem słu\
by
wojskowej, od której mogli się wykupić jedynie
bardzo bogaci. Przy równoczesnym upadku
manufaktur rzemieślniczych, wprowadzeniu
ograniczeń w handlu wódką, wobec monopolizacji
przez państwo produkcji spirytusu, oraz przy
względnie du\
ym przyroście naturalnym -
społeczność \
ydowska bardzo zbiedniała, o
biedocie \
ydowskiej mówiono, \
e "\
yje
powietrzem".
W latach 80-tych XIX wieku na polskie ziemie
napłynęła ze wschodu fala śydów rosyjskich. Było
to związane z porgomami w Okręgu Moskiewskim.
W 1881 r. doszło do pogromu śydów w
Warszawie. Podczas mszy w katolickie święto
Bo\
ego Narodzenia, doszło do zamieszania i
wybuchu paniki wśród ludzi (zginęło 20 śydów).
Oskar\
ono o to jednego z śydów i cała nienawiść
została wyładowana w przeciągu następnych
trzech dni. W pogromie zamordowano 12 śydów.
Straty materialne oszacowano na 1 mln rubli.
Policja interweniowała dopiero trzeciego dnia
zamieszek.
W latach 1881-1914 przeszło 2,75 miliona śydów
opuściło Europę, większość z nich kierowała się do
Ameryki. 85% emigrantów udało się do USA,
tworząc tam jedną z najliczniejszych społeczności
imigracyjnych. Ich napływ zbiegł się z rozwojem
przemysłu, co sprawiło, \
e przybysze osiedlali się
w wielkich miastach, pracując na ogół w
fabrykach.
Część z nich przybyła do Palestyny. Była to tzw. pierwsza aliya
(dosłownie: "wstąpienie" - tak śydzi mówią o powrocie do ojczyzny
swoich ojców). Od roku 1881 baron Lionel de Rothschild (śyd, od
1858 r. członek brytyjskiego parlamentu) poprzez anonimową firmę
"Znanego dobroczyńcy" popierał materialnie nowo tworzone
\
ydowskie kolonie w Palestynie.
W latach 1881-1903 trwała pierwsza aliya, w której około 25
tys. śydów z całego świata osiedliło się w Palestynie. Byli to głównie
uciekinierzy przed rosyjskimi pogromami. Uzyskiwali oni du\
ą
pomoc ze strony bogatych śydów z zachodniej Europy oraz z
Ameryki, którzy wykupywali ziemię i dawali środki na jej
zagospodarowanie.
Po 1881 r. zaczęły powstawać niewielkie grupy
"Miłośników Syjonu" (hebr. "Howewei Zion").
Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch "Miłość
Syjonu" (hebr. "Hibat Zion"). Pierwsza studencka
organizacja "Biluim" podjęła nawet próbę emigracji
do Erec Israel. Jednym z zało\
ycieli ruchu
"Miłośników Syjonu" był ortodoksyjny rabin
Samuel Mohilever z Rosji. Gorąco popierał
\
ydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch
"Miłośników Syjonu" zyskał równie\
poparcie
rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec. Popierał
on rewolucyjne idee i opowiadał się za \
ydowskim
osadnictwem w Palestynie.
W ruchu "Miłość Syjonu" (hebr. "Hibat Zion")
doszło jednak do wewnętrznych sporów pomiędzy
świeckimi i religijnymi członkami. W wyniku tego,
\
ydowskie osiedla w Palestynie znalazły się w
trudnej sytuacji. Aszer Ginzberg (1856-1927)
objechał Palestynę nauczając, \
e na razie nie
mo\
na utworzyć państwa \
ydowskiego. Był on
zwolennikiem rozwijania kilku osad i uczynienia z
Palestyny duchowego centrum judaizmu, skąd
miałoby nadejść odrodzenie narodu \
ydowskiego w
diasporze. Zało\
ył on tzw. "kulturowy syjonizm",
który stał się alternatywą dla "syjonizmu
politycznego". Syjonizm kulturowy podkreślał
pojęcie "\
ydowskości" i łączył świadomość własnej
kultury z akceptacją innych kultur.
W maju 1882 r. w Rosji ogłoszono tzw. prawa
Majowe, które prześladowały i wypędzały śydów z
domów w Rosji, Polsce, Rumunii i Galicji. W Rosji
wybuchły inspirowane przez policję pogromy
śydów. Na Podolu zginęło 40 śydów, 170 zostało
rannych. Zniszczono 1250 \
ydowskich domostw.
Prześladowania objęły ponad 15 tys. osób. W ten
sposób carat zręcznie odwrócił uwagę publiczną od
problemów wewnętrznych.
W następnych latach zakazano w Rosji śydom
nabywać ziemię, uczyć się w gimnazjach i na
uniwersytetach, oraz wprowadzono strefę
osiadłości, poza którą nie wolno im było mieszkać,
a w tej strefie ograniczono specjalnie zarobki.
Nastąpiło silne ograniczenie praw dla śydów.
Zawód prawnika stał się dla śydów niedostępny.
Odebrano im prawa wyborcze do samorządów
miejskich i ziemskich. W latach 90-tych wysiedlono
wszystkich \
ydowskich kupców, rzemieślników, a
nawet \
ołnierzy z guberni moskiewskiej.
W 1882 r. powstał w Charkowie i Odessie
studencki ruch Młodzie\
Syjonu, który głosił
program narodowego oswobodzenia śydów przez
utworzenie \
ydowskiego państwa w Palestynie.
W 1882 r. rabbi Nathan Zevi Finkel otworzył w
Slobodce na Litwie jesziwę. Przebywało w niej
średnio około 300 studentów.
W 1882 r. w Niemczech odbył się pierwszy
międzynarodowy kongres antysemicki w Drez
nie.
Antysemicką Chrześcijańską Partię Socjalistyczną
zało\
ył protestancki pastor Adolf Stocker.
Antysemici znalez
li się w niemieckim parlamencie.
Publikowane antysemickie ksią\
ki rozprowadzano
po innych krajach.
W 1882 r. na Węgrzech oskar\
ono śydów o
popełnianie mordów rytualnych.
Pod koniec XIX wieku wielu śydów, przewa\
nie
skutkiem prześladowań, emigrowało z ziem
polskich do Wiednia, Berlina, Francji i Ameryki. Ci,
którzy nie mogli opłacić podró\
y zamorskiej,
sprzedawali się agentom i odbywali bezpłatnie
podró\
w zamian za wieloletnią niewolniczą pracę
w Ameryce. Tracili oni swoją jedność i łączność
wspólnot kahalnych, i skupiali się teraz wokół
ruchów, które zrodziły się wcześniej, a teraz
zyskiwały nowych licznych zwolenników. Jednym z
takich ruchów był chasydyzm, który mocno
rozwijał się w Ameryce.
W 1882 r. w Stanach Zjednoczonych powstała
pierwsza \
ydowska socjalistyczna organizacja
Propaganda Verein.
W owym czasie wpływ Haskali powodował, \
e
pisano w jidysz a nie w hebrajskim. Dzięki temu
drukowane ksią\
ki mogły być czytane przez
większość śydów. Język jidysz był powszechnie
znany, natomiast hebrajski pozostawał językiem
świętym, przeznaczonym do liturgii w synagodze.
Wynikiem tego był rozkwit literatury \
ydowskiej w
języku jidysz w drugiej połowie XIX wieku.
Punktem szczytowym było pisarstwo Szolema
Alejchema (1859-1916), Mendele Mojchera
Sforima (1836-1917), Izaaka Lejba Pereca (1852-
1915) i Szaloma Asza (1881-1957). Publikowano
zbiory \
ydowskich pieśni, anegdot i dowcipów.
W 1882 r. Leon Pinsker (1812-1891) zaczął głosić
pociechę pomiędzy śydami. Opublikował on
artykuł pod tytułem "Autoemancypacja" ("Auto-
Emancipation"). Opisał on sytuację śydów ze
Wschodu, którzy doszli do przekonania, \
e
emancypacja nie przyjdzie "z zewnątrz", a
czekanie w nadziei, \
e otrzyma się ją w darze,
było dla nich upokarzające i pozbawione godności.
Była to jego odpowiedz
na pogromy z 1881r., a
zarazem radykalna odmowa asymilacji śydów w
europejskich narodach. Rodzący się ruch
syjonistyczny stanowił odpowiedz
na odmowę
akceptacji śydów wyra\
ającą się w
antysemityzmie. Pinsker (Judah Lejb) odegrał
czołową rolę w ruchu "Miłość Syjonu" (hebr.
"Chibat Cijon"). Szybko do Pinskera przyłączyli się
Lilienblum, Levanda, Ruelf i inni.
W 1882 r. Edmund Menahem Eisler wydał na
Słowacji swoją ksią\
kę "Ein Zukunftsbild".
Przedstawił w niej swoją wizję \
ydowskiego
państwa, z hebrajskim jako językiem narodowym.
Głosił on ideę nowoczesnego eksodusu z Europy,
aby uniknąć konsekwencji narastającego
antysemityzmu. Eisler napisał swoją ksią\
kę 17 lat
przed Herzlem.
W 1882 r. do Pary\
a przyjechał Samuel
Mohylewer, najpierw rabin w Radomiu, póz
niej w
Białymstoku. Zdołał on namówić barona Edmunda
Rotschilda, aby zgodził się sfinansować pierwszy
plan \
ydowskiej kolonizacji w Palestynie.
W 1882 r. w Palestynie powstały \
ydowskie kolonie: śydzi
rumuńscy osiedlili się obok Safadu (Rosh Pina - 130 rumuńskich
śydów) i obok Hajfy (Zichron Jaakow), natomiast śydzi rosyjscy z
Charkowa zało\
yli Rishon Le-Zion (10 rodzin). Ci \
ydowscy
pionierzy byli zjednoczeni przez wspólne hasło: "Domie Jakuba
powstań, a pójdziemy" (po hebrajsku: Beit Jaakow, lechu
wenelech). Od początkowych liter tego hasła powstał skrót "Bilu",
który stał się nazwą ruchu osadników.
Osadnicy z ruchu Bilu napotykali na liczne trudności i musieli
walczyć z malarią, napadami Beduinów i wrogością innych
\
ydowskich osadników, którzy do tej pory \
yli głównie z tzw.
"chałłuki", czyli datków od światowego \
ydowstwa. Nie podobał się
im ruch Bilu, w którym powstały osady rolnicze, mające na celu
osiągnąć pełną samowystarczalność w Palestynie. Z drwiną
przezywano ich "bejły". Nowe osady przetrwały tylko dzięki
interwencji finansowej Barona Edmonda de Rothschilda. Baronowi
podobało się podejście pionierów z Bilu, dla których bardzo wa\
nymi
były osiągane wyniki gospodarcze. W ten sposób \
ydowscy osadnicy
zbierali doświadczenie, które miało zaowocować po latach. Baron
Rotschild równocześnie finansował osady powstające pod jego
patronatem. Te ostatnie jednak najbardziej liczyły na datki z jego
strony, ni\
na własne wyniki gospodarcze. Na tym podło\
u
powstawały konflikty między ortodoksami a pionierami.
W 1883 r. M.L.Lilienblum (1843-1910) wydał
broszurę "Odrodzenie narodu \
ydowskiego w
świętym kraju swych ojców". Był on zwolennikiem
Haskali, a jednocześnie propagatorem syjonizmu.
W 1883 r. we Lwowie powstała pierwsza
\
ydowska organizacja nacjonalistyczna. Uwa\
ali
oni, \
e konflikty pomiędzy śydami a nie-śydami
skończą się dopiero wtedy, gdy większość narodu
\
ydowskiego zamieszka we własnym państwie w
Palestynie. Działali w kierunku przesiedlenia
najbiedniejszej części ludności \
ydowskiej do
Palestyny. Była to w przewa\
ającej części ludność
wiejska, co w przyszłości ułatwiło jej asymilację w
warunkach \
ycia w Palestynie.
W 1884 r. Bułgaria wprowadziła ustawodawstwo
anty\
ydowskie. Wielu śydów emigrowało do
Anatolii w Turcji.
W 1884 r. W Bułgarii rozpoczęto wydawać
pierwszą gazetę w języku ladino - "La Alborada".
W 1884 r. Herman Aron (1845-1913) wynalazł w
Niemczech licznik energii elektrycznej. Był równie\

pionierem w bezprzewodowym telegrafie.
W 1885 r. w Palestynie powstała kolonia Gedara. Została ona
zało\
ona dzięki wsparciu materialnemu i duchowemu mieszkającego
ju\
w Palestynie śyda, Jechwela Michaela Pinesa.
Od 1885 r. Nathan Birnbaum (1864-1937) zaczął
wydawać własną gazetę "Selbst-Emancipation".
Nawoływał on do odnalezienia własnej \
ydowskiej
to\
samości. W 1890 r. ukuł pojęcie "syjonizmu",
aby w ten sposób odró\
nić nowy ruch od ogólnych
\
ydowskich dą\
eń i filantropijnych zabiegów.
W 1885 r. pierwszym \
ydowskim paarem został
Lord Nathaniel Meyer Rothschild. Po długiej walce
uzyskał prawo zasiadania w Izbie Lordów.
W 1885 r. Samuel Montagu został wybrany do
angielskiego parlamentu, w którym przebywał
przez 15 lat. Lord Montagu był zamo\
nym
\
ydowskim bankierem i filantropą. Współpracował
przy tworzeniu systemu metrycznego (Weights
and Measures Act).
W 1886 r. Dr. Sabato Morais zało\
ył w Nowym
Jorku (USA) uczelnię rabiniczną Jewish Theological
Seminary. Była to tradycyjna, konserwatywna i
ortodoksyjna uczelnia rabiniczna.
W 1886 r. w Nowym Jorku (USA) otworzono
uczelnię talmudyczną Jeshiwa Etz Chaim. Była to
pierwsza jesziwa w Stanach Zjednoczonych
zajmująca się wyłącznie studiami Talmudu.
W 1886 r. w St. Petersburgu rozpoczęto wydawać
pierwszą hebrajską gazetę w Rosji - "Ha-Yom".
W 1887 r. lord Samuel Montagu ufundował
ortodoksyjną synagogę Federation, w Anglii.
W 1887 r. rabbi Sabato Morais otworzył w
Philadelphii (USA) uczelnię rabiniczną Jewish
Theological Seminary Association. Uczelnia stała
się centrum duchowym i edukacyjnym judaizmu
konserwatywnego. W 1902 r. Seminarium zostało
zreorganizowane pod nazwą Jewish Theological
Seminary.
W 1887 r. Teodor Fritzsch zało\
ył w Niemczech
wydawnictwo Hammer Publishing House,
specjalizujące się w ksią\
kach antysemickich.
W 1888 r. w Stanach Zjednoczonych powstało
\
ydowskie wydawnictwo Jewish Publication Society
of America (JPS). Wydano setki pozycji literackich
Graetza, Dubnowa, Barona ("History of the Jews")
i Ginsburga ("Legends of the Jews"). Innymi
publikowanymi autorami byli: Israel Zangwill, Leo
Baeck, Cecil Roth, Jacob R. Marcus, oraz Louis
Finkelstein.
W 1889 r. śydzi uzyskali oficjalne prawo
mieszkania w trzech miastach Finlandii: Helsinki,
Turku i Vyborg. W Finlandii \
yło około 1 tys.
śydów.
W 1889 r. rozpoczęło się \
ydowskie osadnictwo w
Argentynie. W Buenos Aires osiedliło się 366
śydów. Ideę osadnictwa w Argentynie popierał
Baron de Hirsch.
W 1889 r. Asher Ginsberg (1856-1927) zało\
ył
elitarne \
ydowskie stowarzyszenie Bnei Mosze
(Synowie Moj\
esza). Jego działacze dbali o wysoki
poziom moralności narodu \
ydowskiego i starali się
być kapłanami, wodzami śydów. Zało\
yli w Rosji i
w Palestynie liczne szkoły, w tym szkołę dla
dziewcząt w Jaffie. Zało\
yli tak\
e kolonię \
ydowską
Rechowot w Palestynie. Stowarzyszenie rozwiązało
się w 1896 r.
Ju\
w 1889 r. w koloniach \
ydowskich w Palestynie mieszkało
około 4 tysiące śydów. Oprócz tego mieszkali tam wcześniejsi
śydzi, w liczbie 45 tysięcy. Stanowili razem 8% ogółu ludności
Palestyny.
W 1891 roku ks. William E.Blackstone przedstawił
prezydentowi Stanów Zjednoczonych, Benjaminowi
Harrisowi, petycję nawołującą do
międzynarodowej konferencji "w celu rozwa\
enia
roszczeń Izraelitów do Palestyny jako ich
staro\
ytnej ojczyzny". Między innym czytamy w
niej: "Dlaczego ponownie nie oddać im Palestyny?
Według Boskiego rozmieszczenia narodów jest to
ich dom - nieprzenośna własność, z której zostali
wypędzeni siłą..." Petycja została podpisana przez
wiele wpływowych osobistości, łącznie z Johnem D.
Rockefellerem.
W 1891 r. Baron de Hirsch zało\
ył Jewish Colonial
Association. De Hirsch zdeponował na koncie
organizacji 2 mln funtów, celem wsparcia
osadnictwa rolniczego śydów z Rosji i Europy
Wschodniej. Osadnictwo miano realizować w
ró\
nych krajach na całym świecie. Ideę poparli
Rothschild, Cassel i Goldsmid.
W 1891 r. władce carskie w Rosji przymusowo
przesiedliły śydów (14 tys. rodzin) z Petersburga i
okolic Moskwy do kilku guberni zachodnich i
południowych (między innymi na ziemie polskie).
Carat próbował się posłu\
yć rosyjskimi śydami w
celu rusyfikacji ziem polskich. Zabroniono przy
tym śydom nabywać ziemię i ograniczono dostęp
do szkół. Nakazy i zakazy stopniowo tworzyły
getto ekonomiczno-polityczne.
W 1892 r. carskie władze w Rosji zamknęły
słynną Volozhin Jeshiva. Rabbi Berlin i jego rodzina
zostali wygnani.
W 1892 r. na terenach polskich powstała Polska
Partia Socjalistyczna. Potem większe znaczenie
zaczęła odgrywać Socjaldemokracja Królestwa
Polskiego i Litwy (SDKPiL, lata 1893-1900) i
Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji
(SDPRR, 1898r.). Środowiska socjalistyczne głosiły
idee rewolucji światowej, obiecując nie tylko
zniesienie ró\
nic klasowych, ale tak\
e zakończenie
konfliktów o charakterze narodowościowym.
Niektórzy śydzi zaanga\
owali się w tą działalność
w ruchu robotniczym - Ró\
a Luksemburg (1871-
1919), Jan Tyszka (Leon Jogiches, 1867-1919),
Paweł Akselrod (1850-1928) i Lejb Bronsztejn
(Lew Trocki, 1879-1940).
W 1892 r. hebrajski pisarz Elhanan Lewinsky
(1857-1910) napisał w Rosji syjonistyczną
opowieść "Podró\
do Ziemi Izraela w 2040 roku".
Popierał on rosyjskich syjonistów.
W 1892 r. Dawid Schwartz wynalazł na Węgrzech
sterowiec. Podczas próby lotu zginął w wypadku.
Jego patent posłu\
ył do stworzenia niemieckiego
Zeppelina.
W 1892 r. władze carskie na ziemiach polskich
podjudziły strajkujących robotników w A
odzi, i
przemieniły strajk w zamieszki anty\
ydowskie. Do
A
odzi przybywali okoliczni polscy chłopi, aby
ukarać śydów za działania wrogie Kościołowi
Katolickiemu.
Zajścia ta poło\
yły kres nadziejom śydów na
asymilację w polskim społeczeństwie. Coraz
większą popularnością cieszyły się organizacje
syjonistyczne i socjalistyczne.
W 1892 r. w Stanach Zjednoczonych powstała
\
ydowska organizacja robotnicza Arbeiter Bing.
Organizacja zajmowała się działalnością socjalną,
szkołami i cmentarzami.
W 1893 r. w Galicji (polskie ziemie pod zaborem
austriackim) wzrosły nastroje anty\
ydowskie.
śydzi zostali potraktowani jako "kozioł ofiarny" na
wszystkich liniach napięć społecznych - w
konfliktach narodowych i religijnych pomiędzy
Polakami, Rusinami i Austriakami, katolikami,
prawosławnymi i unitami.
W tych warunkach obradował w 1893 r. kongres
katolicki, który skutecznie podgrzał anty\
ydowskie
nastroje w Galicji. Twierdzono, \
e śydzi rozpijają
polskich chłopów, a \
ydowscy lichwiarze
doprowadzają ich do bankructwa. Rzekomo śydzi
czynili to współdziałając z austriackimi władzami.
W ten sposób walkę narodowościowo-polityczną
skupiono na śydach, których poświęcono.
W 1893 r. w Krakowie (ziemie polskie, zabór
austriacki) powstała nacjonalistyczna
Ogólnoaustriacka śydowska Partia Narodowa.
Wraz z innymi grupami nacjonalistów \
ydowskich
dą\
yli do uzyskania równouprawnienia z innymi
narodami w Galicji i w całym cesarstwie
Habsburgów. Dodatkowo zadali narodowej
autonomii.
W 1893 r. Hannah Salomon (1858-1942) zało\
yła
w USA Narodową Radę śydowskich Kobiet (The
National Council of Jewish Women). W 1904 r.
rada przekształciła się Międzynarodową Radę
śydowskich Kobiet.
W latach 1894-1898 liczba potrzebujących
wsparcia w zaborze rosyjskim wzrosła prawie o
jedną trzecią. Działalność dobroczynna gmin
bardzo prędko osiągnęła granice swoich
mo\
liwości. Biedni śydzi dostawali zapomogi na
religijne święta, aby mogli je obchodzić w
odpowiedni sposób. Niezamo\
ne panny dostawały
posag. Dodatkową pomoc udzielano podczas
srogich zim, lub w przypadku chorób i wypadków.
System pomocy nie był jednak wystarczający.
Nawet zaanga\
owanie się pojedynczych bogatych
śydów niewiele pomagało. Z czasem, stopniowo
zaczęły powstawać chewry chasydzkiego
proletariatu (towarzystwa, spółdzielnie i
stowarzyszenia), które organizowały wzajemną
pomoc i samopomoc. Wa\
ną rolę odgrywały kasy
po\
yczkowe spółdzielni rzemieślniczych i drobnych
kupców. Najwa\
niejszą organizacją było
Towarzystwo Wspierania Rzemiosła i Rolnictwa
wśród śydów w Rosji (od 1921 r. nazwane
"Obszczerstwo Razprostranienija Truda" - ORT).
W latach 1894-1906 wybuchła tzw. "sprawa
Dreyfusa". Alfred Dreyfus (śyd) był kapitanem w
Ministerstwie Wojny armii francuskiej. W 1894r.
oskar\
ono go o szpiegostwo na rzecz Niemiec, a
po wyroku sądu wojennego zesłano go do
francuskiej kolonii karnej na wyspie Diabła, w
Gujanie Francuskiej. Gdy póz
niej wyszło, \
e był
niewinny, fakt ten został zatajony przez wy\
sze
władze wojskowe Francji. Dreyfus został
ostatecznie oczyszczony z zarzutów i w 1906 r.
przywrócony do swego stopnia oficerskiego. Był to
jednak wyraz
ny znak dla śydów, \
e nigdy nie
zdołają się zasymilować z chrześcijanami, i zawsze
będą odrębni narodowo od nich.
W 1895 r. zawiązał się w Bukareszcie, stolicy
Rumunii, Sojusz Antysemicki. Wstąpiło do niego
wielu wpływowych Rumunów, w tym członkowie
rządu. Celem tej tajnej organizacji było wyparcie
śydów z \
ycia gospodarczego i przyspieszenie ich
emigracji. Posługiwano się w tym celu
bezwzględną agitacją religijną, podjudzając
antagonizmy wyznaniowe i narodowościowe.
W 1895 r. w Bostonie (USA) powstała pierwsza
\
ydowska organizacja dobroczynna - Federation of
Jewish Charities.
W 1896 r. Abraham Cahan rozpoczął wydawanie
w Nowym Jorku (USA) gazety jidish - "Jewish Daily
Forward".
Po wstrząsie wywołanym przez proces Dreyfusa,
w 1896 r. wiedeński pisarz i publicysta Theodor
Herzl (1860-1904) opublikował artykuł pod
tytułem "Państwo \
ydowskie" ("Der Judenstaat").
Bez głębszej znajomości wcześniejszego ruchu
syjonistycznego, przekonał on wszystkich, \
e
właśnie znaleziono rozwiązanie "kwestii
\
ydowskiej", co doprowadziło do narodzenia się
ruchu politycznego Syjonizmu, zachęcającego
Izraelitów do powrotu do Palestyny. Herzl widział
rozwiązanie problemu \
ydowskiego tylko poprzez
utworzenie odrębnego państwa \
ydowskiego na
Ziemi Izraela. Przedstawił on plan autonomicznego
państwa \
ydowskiego pod feudalnym
zwierzchnictwem państwa tureckiego.
Idea syjonizmu znalazła wielki oddz
więk w
\
ydowskich masach emigrantów uciekających
przed pogromami z Rosji. Będący między nimi
socjaliści, widzieli w tej idei szansę stworzenia
państwa \
ydowskiego wolnego od dominacji religii,
eksploatacji ekonomicznej i przekleństwa
antysemityzmu. Natomiast w zachodniej Europie,
Syjonizm nie znajdywał większego posłuchu.
Program Herzla odrzucili \
ydowscy filantropi,
baron Maurice de Hirsch i Rotszyldowie.
W 1896 r. rabbi Joseph Hurwitz zało\
ył uczelnię
rabiniczną w Nowardok na Białorusi. Studiowano
tam Kabałę i popierano ascetyzm.
W 1896 r. Otto Lilienthal wynalazł w Niemczech
maszynę wznoszącą się w powietrze. Zginął w
wypadku przy próbie lotu.
W 1896 r. w Stanach Zjednoczonych powstała
pierwsza \
ydowska organizacja weteranów
wojennych - Hebrew Union Veterans Organization.
W 1897 r. rabbi Isaac Elhanan otworzył w Nowym
Jorku (USA) ortodoksyjną uczelnię rabiniczną.
Póz
niej otworzono przy niej świecki \
ydowski
uniwersytet i uczelnię medyczną.
W 1897 r. Teodor Herzl rozpoczął wydawać w
Wiedniu (Austria) pierwszą gazetę syjonistyczną
"Die Welt" ("Świat"). Gazeta propagowała ideę
syjonizmu i sprzeciwiała się antysemityzmowi.
Razem z Herzlem redagowali ją Martin Buber i
Nahum Sokolow.
W sierpniu 1897 r. odbył się pierwszy
międzynarodowy Kongres Syjonistyczny w Bazylei,
z udziałem 200 delegatów. Zorganizowali go
Teodor Herzl i Max Nordau. Kongres skupił wielu
zwolenników poglądów Teodora Herzla. Powstała
Światowa Organizacja Syjonistyczna w celu
prowadzenia akcji osiedleńczej w Palestynie.
Podczas I Kongresu Syjonistów uchwalono
"Program Bazylejski". Obiecano narodowi
\
ydowskiemu utworzenie ojczyzny w Palestynie.
Dokonano wyboru flagi i hymnu państwowego w
celu prowadzenia akcji osiedleńczej w ojczyz
nie
śydów w Palestynie. Od tego momentu delegacje
gmin \
ydowskich z całego świata rozpoczęły
praktyczne działania, pobudzające masy \
ydowskie
do emigracji. Poczyniono tak\
e starania, które
miały na celu przekonać mocarstwa europejskie,
by poparły ideę stworzenia państwa \
ydowskiego
na Ziemi Izraela, która wówczas znajdowała się
pod panowaniem tureckim. Rozszerzono równie\

pomoc dla istniejących w tym kraju \
ydowskich
osad rolniczych, co stało się zachętą do dalszej
imigracji.
 Tak więc w miejsce dotychczasowego biernego
oczekiwania na nadejście Mesjasza, który miałby
ponownie zaprowadzić naród \
ydowski do
legendarnej Ziemi Obiecanej - kraju dobrobytu i
wiecznej szczęśliwości - część elit \
ydowskich
wzięła sprawy zorganizowania swego narodowego
państwa we własne ręce.
W 1897 r. w Wilnie powstał Ogólno\
ydowski
Związek Robotniczy Litwy, Polski i Rosji
("Algemajner jidiszer Arbeterbund"), zwany w
skrócie Bund. W ten sposób Wilno stało się
centrum \
ydowskiego ruchu socjalistycznego. Z
tutejszego seminarium rabinackiego,
popularyzującego idee oświecenia (Haskali), wyszli
między innymi socjaliści Aron Samuel Libermann i
Aaron Zundelewicz. Do \
ydowskiego środowiska
robotniczego przemawiano w jidysz. Stopniowo
Bund przekształcił się w masową \
ydowską
organizację o charakterze robotniczym.
Nie przypadkiem organizacja syjonistyczna i
Bund powstały w tym samym roku. Obie
wyciągnęły radykalne wnioski z XIX-wiecznego
kryzysu \
ydowskiej to\
samości, i doszły do
przekonania, \
e jedynym wyjściem jest aktywne
działanie w celu osiągnięcia zbawienia. Socjalizm i
syjonizm były \
ydowską odpowiedzią na brak
nadejścia Mesjasza. Mimo wszelkich ró\
nic celów i
dróg, wspólny punkt wyjścia ("\
ydowska nędza")
umo\
liwiał skrajnym orientacjom współpracę w
ró\
nych kwestiach.
Bardzo szybko pojawiły się ró\
nice poglądów w
ruchu syjonistycznym. Zachodnioeuropejscy
syjoniści z Herzlem na czele uwa\
ali za
najwa\
niejszą pracę polityczną, dyplomatyczne
rokowania i zabezpieczenie przez międzynarodowe
prawo istnienia \
ydowskiego państwa, le\
ącego
niekoniecznie w Palestynie. Natomiast śydzi ze
wschodniej Europy za najwa\
niejszą uwa\
ali
szybką i praktyczną pomoc dla biednej i
zagro\
onej \
ydowskiej ludności, która mieszkała
oraz przybywała do Palestyny. To zasiedlanie ziemi
palestyńskiej miało się przerodzić w przyszły ustrój
sprawiedliwości społecznej. Centrum ruchu
osiedlania śydów mógł być dla nich wyłącznie Erec
Israel. Zwracali przy tym uwagę, na konieczność
niesienie pomocy ludności \
ydowskiej mieszkającej
we wschodniej Europie.
Pod koniec XIX w. w państwie carskim mieszkała
połowa światowej populacji śydów. Według spisu
ludności z 1897 r., w Imperium Rosyjskim \
yło 5,2
miliona śydów, z czego w strefach osiedlenia 4,9
miliona. W samym tylko Królestwie Kongresowym
mieszkało 1,3 miliona śydów, czyli 14 % ludności.
Pod koniec XIX wieku liczba ludności \
ydowskiej w
A
odzi zbli\
yła się do 100 tys. osób. Na ziemiach
polskich liczba ludności \
ydowskiej wzrosła od
początku stulecia ośmiokrotnie, wzrost ten byłby
jeszcze większy gdyby nie nasilająca się od 1881
r. emigracja zamorska. Handel stawał się wówczas
najwa\
niejszym z
ródłem dochodów śydów,
podczas gdy jeszcze sto lat wcześniej wyprzedzało
go rzemiosło. Szczególnie mocno kontrolowali
handel zbo\
em, futrami i skora. Zaczynali przy
tym dominować nieliczni wielcy przedsiębiorcy
handlowi. Du\
e znaczenie mieli bankierzy, skupieni
głownie w Warszawie. W mniejszych miastach
funkcjonowali liczni właściciele kantorów i
kredytodawcy, którzy byli jednak ubodzy i nie
mieli większych wpływów. Rzemieślnicy cierpieli
niedostatek. Miasto A
ódz
zaczęło odgrywać coraz
większą rolę gospodarczą i finansową. śydzi
zatrudniali w tutejszych zakładach głownie śydów.
Przedsiębiorcy \
ydowscy ściśle powiązali się z
\
ydowskim kapitałem bankowym i handlowym,
dzięki czemu mogli pokryć olbrzymie
zapotrzebowanie na pieniądz, którego brakowało
większości śydów w dobie uprzemysłowienia.
Największym \
ydowskim przedsiębiorcą w A
odzi
był Poznański, który działał w przemyśle
tekstylnym. W przemyśle cukrowniczym działali
Epstein, Kronenberg i inne rody z Warszawy. W
transporcie kolejowym działali Polakow i Bloch.
Pomimo tego, ubo\
enie \
ydowskich mas
postępowało w zastraszającym tempie. Pod koniec
stulecia ponad 50 % ludności \
ydowskiej
pozostawało bez stałego zatrudnienia.
Największemu powiększeniu uległa gmina
warszawska. Stolica była centrum ruchu
asymilatorskiego. Współcześni doskonale
orientowali się, \
e Warszawa jest miastem wielkich
kontrastów, Obok potę\
nej, mieszkającej w
pałacach finansjery, w strasznej ciasnocie
gniez
dziły się rzesze chasydów. Utrzymywali oni
około 200 własnych domów modlitwy,
prowadzonych przez wyznawców wszystkich
mo\
liwych dynastii chasydzkich. Najbardziej
wpływowy był Gerer Rebe, Icchak Majer Alter z
Góry Kalwarii, rezydujący przy ulicy Chmielnej.
Licznych zwolenników miały te\
inne dwory, m.in.
pochodzące od Icchaka z Warki, Izraela z Kozienic,
Icchaka z Przysuchy i Mendla z Kocka.
Warszawskim rabinatem kierowali jednak
misnagedzi, chętnie zawierający kompromisy z
wpływowymi cały czas w Dozorze Bó\
niczym
postępowcami. śydowskie społeczeństwo
Warszawy było mocno zró\
nicowane pod
względem majątkowym, większość z nich
pracowało w handlu oraz rzemiośle.
W 1897 r. Marcus Samuel Bearstead zało\
ył w
Londynie (Anglia) firmę przemysłowo-handlową
zajmującą się paliwami - "Shell" Transport and
Trading Company Ltd.
W sierpniu 1898 r. odbył się w Bazylei drugi
międzynarodowy Kongres Syjonistyczny.
W 1898 r. poczas wojny amerykańsko-
hiszpańskiej w US Army słu\
yło 5 tys. śydów.
W 1898 r. w Stanach Zjednoczonych powstała
Union of Orthodox Jewish Congregations of
America. Jest to największa organizacja
ortodoksyjnej synagogi w USA.
Pod koniec XIX wieku jedynie Rosja i Rumunia
odmawiały w Europie równych praw śydom.
W 1898 r. w 33 ró\
nych miejscowościach Galicji
Zachodniej wybuchły rozruchy anty\
ydowskie
spowodowane przez agitację Stronnictwa
Ludowego, kierowanego przez księdza Stanisława
Stojałowskiego.
W 1899 r. w Czechach oskar\
ono śyda, Leopolda
Hilsnera, o mord rytualny, \
eby wykorzystać krew
podczas święta Pesach. Sąd skazał Hilsnera na
śmierć. Wyrok następnie zamieniono na karę
do\
ywotniego pozbawienia wolności. W 1918 r.
Hilsnera ostatecznie ułaskawiono. (W 1961 r. brat
zamordowanej dziewczyny przyznał się do
morderstwa, gdy\
nie chciał płacić na jej posag)
W latach 1867-1914 w monarchii austro-
węgierskiej odbyło się dwanaście procesów o mord
rytualny. Tylko jeden zakończył się orzeczeniem
winy.
W sierpniu 1899 r. odbył się w Bazylei III
Kongres Syjonistyczny.
W 1899 r. Teodor Herzl zało\
ył w Anglii bank
śydowski Trust Kolonialny (Jewish Colonial Trust).
Było to finansowe ramię Światowej Organizacji
Syjonistycznej. Gromadził on wielkie środki
finansowe od śydów na całym świecie, które były
przekazywane na wsparcie kolonizacji w
Palestynie. Działalność finansową rozpoczęły w
1902 r. z kapitałem początkowym 2 milonów
funtów sztyrlingów. Pierwszym prezesem
śydowskiego Trustu Kolonialnego został David
Wolffsohn. Trust przekształcono w 1902 r. w
Anglo-Eretz-Israel Company Ltd., z utworzonym
póz
niej obok Bankiem Anglo-Eretz-Israel Company
Limited, przekształcony póz
niej w Bank Państwa
Izrael (Bank Leumi le-Israel).
Podczas wojny burskiej (1899-1902) w
Południowej Afryce \
yło około 25 tys. śydów.
Największe skupiska znajdowały się w Pretorii,
Durbanie i Johannesburgu.
W 1900 r. śydzi po raz pierwszy mogli wystawić
swojego kandydata na posła w wyborach do
austriackiego parlamentu.
W 1900 r. w USA było milion śydów, a do 1914 r.
przybyło jeszcze 1,3 miliona. Nowy Jork z
milionem \
ydowskich mieszkańców był
zdecydowanie największym skupiskiem śydów na
świecie.
W 1901 r. w Niemczech powstało Stowarzyszenie
Pomocy Niemieckim śydom (Hilsvereinder
Deutschen Juden). Celem działalności była pomoc
\
ydowskim imigrantom ze Wschodniej Europy w
imigracji do Niemiec.
W latach 1901-1905 Dr. Isadore Singer
opracował "Encyklopedię śydowską" w Filadelfii
(USA).
W 1901 r. Theodore Herzl spotkał się z Sułtanem
Imperium Otomańskiego. Rozmowy dotyczyły utworzenia
państwa \
ydowskiego w Palestynie, zakończyły się jednak
pora\
ką.
W 1901 r. na V Kongresie Syjonistycznym w
Bazylei (Szwajcaria) powstał śydowski Fundusz
Narodowy (Keren Kajemet LeIsrael- NFJ), który
gromadził środki na zakup ziemi oraz zalesianie
Palestyny.
Pod koniec XIX wieku dzięki wysiłkom takich ludzi, jak Eliezer ben
Yehuda (1857-1922), miało miejsce wielkie odrodzenie hebrajskiego
jako języka mówionego. Stworzono nowe formy wyrazowe, by
dostosować język do nowoczesnego \
ycia i terminologii. Rozpoczęto
pisanie tekstów naukowych i czasopism (w tym tygodnika "Hacwi")
w języku "iwrit" (nowoczesny hebrajski).
W 1902 r. w Jerozolimie było ju\
10 \
ydowskich rodzin
mówiących po hebrajsku. Stopniowo odradzał się umarły język
hebrajski, a\
stał się językiem całego społeczeństwa.
W 1902 r. powstała w Wilnie syjonistyczna
organizacja Mizrachi. Syjonizm miał obronić
jedność narodu \
ydowskiego przed upadkiem
wiary, emancypacją i asymilacją. Wierzono, \
e
jeśli śydzi sami rozpoczną powrót do Erec Israel to
Bóg im pomo\
e. Jednym z zało\
ycieli Mizrachi był
rabbi Isaac Jacob Reines (1839-1915).
W 1902 r. rosyjscy śydzi utworzyli w Stanach
Zjednoczonych Stowarzyszenie Pomocy
Hebrajskim Imigrantom.
W latach 1902-1914 Światowa Organizacja Syjonistyczna
utworzyła 29 osad \
ydowskich w Palestynie.
W 1903 r. w \
ydowskiej osadzie Hovevei Zion w Palestynie,
rozpoczął swoją działalność Aharon David Gordon (1856-1922).
Prowadził on badania naukowe nad nowoczesnymi metodami upraw
rolniczych, wprowadzając ruch syjonistyczny w Syjonie w nową
zaawansowaną erę.
W 1903 r. w Rosji carska policja dostarczyła
antysemitom nowych argumentów do wszczęcia
kampanii nienawiści przeciwko śydom.
Opublikowano rzekome Protokoły Mędrców Syjonu.
Wybuchła rzez
w Kiszyniowie, w której zginęło 47
śydów. Zniszczono 700 domów. W następnych
pogromach zginęło ponad 500 śydów. Pogromy w
Rosji trwały do 1907 r. Wtedy wielu Izraelitów
uciekło z Rosji do Palestyny i Ameryki. W latach
1903-1907 500 tys. śydów opuściło Rosję. 90% z
nich udało się do Stanów Zjednoczonych.
W 1903 r. w Londynie (Wielka Brytania) odbył się
Kongres Socjal-Demokratów. Od kongresu odłączył
się Bund. Włodzimierz Lenin stanął na czele
Bolszewików (większość), a George Plekhanov
stanął na czele Menszewików (mniejszość).
Menszewicy zrzeszali licznych śydów, w tym Julius
Martov, Rafael Abramowitz (Rein), i Fiodor Ilyich
Dan (Gurvich).
W 1903 r. Lenin napisał w rosyjskiej gazecie
"Iskra": "\
ydowska kwestia mo\
e być rozwiązana
w jedyny sposób: asymilacja lub getto... Idea
\
ydowskiej przynale\
ności państwowej stoi w
sprzeczności z interesem \
ydowskiego
proletariatu."
W 1903 r., w Wielkiej Brytanii, minister
(sekretarz kolonialny) Joseph Chamberlain,
zaproponował Ugandę, jako teren do utworzenia
\
ydowskiego państwa.
W latach 1903-1905 trwał spór w łonie ruchu
syjonistycznego w sprawie "Planu Ugandy".
Syjoniści z zachodniej Europy byli za przyjęciem
tego planu, lecz śydzi ze Wschodu nie wyra\
ali na
to zgody. W toku sporu, syjoniści
wschodnioeuropejscy zdobyli sobie równe prawa.
Postanowiono, \
e krajem Syjonu mo\
e być tylko
Palestyna. Kongres syjonistyczny zdecydowanie
odrzucił brytyjska propozycję, argumentując, \
e
ojczyzna śydów znajduje się w Palestynie.
Menachem Usyszkin (1863-1941) zaproponował
połączenie obu spornych orientacji syjonizmu w
jeden kierunek "syntetyczny", i to on stał się
dominującym. Reprezentantem syjonizmu
"syntetycznego" był Chaim Weizmann (1874-
1952).
Asher Ginsberg (1856-1927), zwany Ahad
Ha'am, był centralną osobą w kulturze Syjonizmu.
Dokonał on syntezy pomiędzy judaizmem i
europejską filozofią. Stworzył on podstawy dla
syjonizmu duchowego. Wskazywał na kraj
przodków jako przyszłe centrum duchowe
diaspory. Zajmował negatywne stanowisko do
wszelkich przemian rewolucyjnych. Stąd te\
wziął
się jego sceptyczny stosunek do rych Herzla.
Ginsberg wydawał do 1903 r. hebrajski periodyk
"Hasheloach".
W 1904 r. Theodor Herzl spotkał się z papie\
em
Piusem X, przedstawiając ideę Syjonizmu. Papie\

zdecydowania odrzucił pomysł, \
e Jerozolima mo\
e
znajdować się w \
ydowskich rękach.
W latach 1904-1913 do Palestyny przybyła druga fala emigracji
\
ydowskiej. W tej drugiej aliyi przewa\
ali zwolennicy
socjalistyczno-syjonistycznych ideologii z Europy Wschodniej, którzy
po klęsce rewolucji w 1905 r. i po kolejnej fali pogromów,
pochwycili teraz ideę państwa \
ydowskiego stworzoną przez Herzla.
W drugiej aliyi do Palestyny przybyło około 40 tys. śydów. Owi
pionierzy (hebr. "chalucim") zakładali wspólnoty rolnicze,
rekultywowali błota Hula, Pustynię Judzką i nadmorski pas wydm.
Zało\
yli nadmorskie miasto Tel Awiw i sieć małych osad rolniczych,
do których obrony przed rosnącą agresją Arabów zorganizowali
uzbrojone grupy samoobrony (Haszomer).
W 1905 r. w Herzliya otworzono pierwszą szkołę hebrajską.
W 1905 r. Leo Baeck opublikował "Esencję
Judaizmu", w której zawarł narodowe i duchowe
aspekty judaizmu.
W 1905 r. \
ydowscy socjaliści wzięli liczny udział
w rewolucji w Rosji. Nastąpił wówczas upadek
potęgi monarchii carów.
Wielu \
ydowskich intelektualistów wiązało swoje
nadzieje z rewolucją, \
e dopomo\
e ona w
poprawie warunków narodowych śydów w Rosji.
Powstał wtedy w Wilnie (Litwa) Związek na rzecz
Uzyskania Pełni Praw Narodu śydowskiego w Rosji,
grupujący ró\
ne liberalne grupy. Na czele stanął
Maxim Vinaver. Gdy uzyskano prawa wyborcze, na
pierwszy plan wysunęły się zadania narodowej
autonomii i powstanie wszech\
ydowskiego
zgromadzenia narodowego. śydzi otrzymali prawo
uczestniczenia w pierwszych wyborach do Dumy.
Po wyborach do Dumy w 1906 r., organizacja
rozpadła się. Na ostatniej konwencji nastąpił silny
spór z syjonistami, których reprezentował
Wladimir Jabotinsky i Simon Dubnow.
Pomimo tego, nastroje anty\
ydowskie w Rosji
silnie narastały. Podczas rewolucji doszło do
pogromów ludności \
ydowskiej. W kwietniu 1905
r. w pogromie w Białymstoku zginęło 15 śydów. W
paz
dzierniku doszło do 50 większych pogromów w
całej Rosji, podczas których setki śydów zginęły, a
tysiące zostały ranne. Zniszczono 50 tys.
\
ydowskich domów oraz sklepów. Okres ten
nazwano "czarnym tygodniem" w historii
rosyjskich śydów.
Pogromy w Rosji dały nowy impuls dla imigracji.
W ciągu jednego roku z Rosji wyjechało 200 tys.
śydów, kierujących się na zachód i do Palestyny.
Podczas walk rewolucyjnych w A
odzi w 1905 r.,
\
ydowscy robotnicy stanęli na barykadach razem z
polskimi robotnikami. Stopień zaanga\
owania się
śydów w ruchu robotniczym mo\
na zauwa\
yć w
fakcie, \
e liczba ofiar \
ydowskich przewy\
szała
liczbę ofiar polskich.
W 1905 r. w Mińsku (Rosja) powstała \
ydowska
partia robotnicza Robotnicy Syjonu ("Poalej
Syjon"). Była to socjalistyczna partia
syjonistyczna, której teoretykiem był marksista
Ber Borochow (1881-1917). śydowscy socjaliści
spostrzegali syjonizm jako odmianę bur\
uazyjnego
nacjonalizmu. Borochow mówił, \
e w odrodzonym
Syjonie walka klas będzie nadal prowadzona, a
sojusznikiem \
ydowskiej klasy robotniczej będzie
arabski proletariat. Jego ideologia była syntezą
pomiędzy \
ydowskim nacjonalizmem a
marksizmem.
W 1905 r. na V Kongresie Syjonistycznym
uzgodniono ostatecznie, \
e "Ziemią Obiecaną" dla
narodu \
ydowskiego będzie Palestyna.
W 1906 r. powstała marksistowsko-
socjaldemokratyczna śydowska Socjalistyczna
Partia Robotnicza, która znajdowała się pod silnym
wpływem rosyjskich działaczy rewolucyjnych.
śSPR walczyła o rozwiązanie "kwestii narodowej"
w diasporze poprzez uzyskanie terytorialnej
autonomii. Pragnęli odnowy instytucji
samorządowych, takich jak kahały i sejm, dlatego
nazywano ich "sejmistami".
W 1906r. powstała \
ydowska Partia Ludowa,
wyra\
ająca pragnienie uzyskania narodowej
autonomii i uznania śydów za mniejszość
narodową kraju, w którym pragnęli \
yć.
W 1906 r. w USA powstał Amerykański Komitet
śydowski (American Jewish Committee, AJC),
najstarsza z amerykańskich organizacji
społecznych. Został zało\
ony w reakcji na serię
pogromów w Rosji carskiej. Przez wiele lat była to
po prostu rada około pięćdziesięciu działaczy,
nagłaśniających problemy polityczno-społeczne
kongregacji \
ydowskich. Jego celem była ochrona
praw wszystkich śydów na świecie i niesienie
pomocy ofiarom prześladowań. Jednym z
zało\
ycieli AJC był rabbi Cyrus Adler (1863-1940),
który równie\
zało\
ył Stowarzyszenie Historyczne
śydów Ameryki. Pozostałymi fundatorami byli:
Louis Marshall i Jacob H. Schiff.
W 1906 r. w Jaffie została zało\
ona pierwsza Hebrajska Szkoła
Wy\
sza. W Jerozolimie otworzono Szkołę Sztuk i Rysunków Bezalel.
Fundatorem był Boris Schatz (1867-1932). W szkole ponad tysiąc
studentów zgłębiało architekturę, malarstwo i sztukę.
Od 1906 r. największe wpływy w Palestynie posiadał syjonista
Ben Gurion, który zwalczał marksistowską walkę klas.
W 1906 r. Wasserman (1866-1925) opracował w
Niemczech test do wykrywania syfilisu.
W 1907 r. Albert Abraham Michelson otrzymał
Nagrodę Nobla z dziedziny fizyki. Nagrodę
otrzymał za skonstruowanie precyzyjnej aparatury
optycznej (m.in. interferometrów) oraz dokonane
przy jej u\
yciu badania w dziedzinie spektroskopii i
metrologii. Wyniki jego badań stały się
doświadczalną podstawą teorii względności.
Ró\
norodne przejawy aktywności politycznej
śydów, potwierdzają wzrost świadomości
wspólnych interesów politycznych wszystkich
śydów. Osiągnięto polityczną mobilizację licznych
odłamów \
ydowskiego społeczeństwa.
W Stanach Zjednoczonych Adolph Ochs (1858-
1935) wydawał wówczas znaną liberalną gazetę
"The New York Times", z której uczynił najlepszą
gazetę w USA. Od 1935 r. gazeta zarządzana
przez rodzinę Sulzbergerów.
Alfred Stieglitz (1864-1946) wydawał w USA
znany magazyn fotograficzny "The Camera".
W 1907 r. rabbi Stephen Samuel Wise (1874-
1949) zało\
ył w Nowym Jorku (USA) Wolną
Synagogę. Opowiadał się za wolnym dostępem do
pulpitu w synagodze.
W 1907 r. w Rumunii wybuchło powstanie
chłopskie. Antysemicka agitacja skierowała gniew
chłopów przeciwko śydom, których oskar\
ono o
sprowadzenie głodu i nędzy.
W 1907 r. w Palestynie \
yło 80 tys. śydów, z czego 45 tys. w
Jerozolimie, 8 tys. w Jaffie, 8 tys. w Safedzie, 2 tys. w Hajfie, 2 tys.
w Tyberiadzie i 1 tys. w Hebronie. Dodatkowo 14 tys. śydów \
yło w
ponad 30 wioskach.
W 1907 r. grupa \
ydowskich osadników z osady Sajera w Galilei,
zało\
ył organizację samoobrony Bar Giora. W dwa lata póz
niej
została zreorganizowana w HaShomer.
W 1908 r. odbyła się w Czerniowcach w Rosji,
światowa konferencja jidysz, zorganizowana przez
Natana Birnbauma. Język jidysz prze\
ywał swój
renesans. Coraz więcej śydów w Polsce i Rosji
uświadamiało sobie, \
e są jednym narodem. W
tym samym czasie, na zachodzie, większość
śydów zaprzeczała temu i silnie asymilowała się.
W 1908 r. Alfred P. Shultz wydał w Stanach
Zjednoczonych antysemicką rasistowską ksią\
kę
"Race or Mongrel".
W 1908 r. Turcja nadała śydom prawa polityczne.
W latach 1908-1909 do Palestyny przybyła druga fala (po ruchu
Bilu z 1882 r.) \
ydowskich osadników z Rosji. Przybywali oni pod
wspólnym hasłem "Kibusz Haawoda" ("Zdobyć pracę") i z wielką
energią zabrali się do zakładania nowych kolonii. Równocześnie do
Palestyny przybywała druga fala \
ydowskich imigrantów z Jemenu
(1908-1914). Organizacja Syjonistów pomogła im w osiedlaniu się
w \
ydowskich koloniach.
W 1908 r. zało\
ono Urząd Rozwoju Palestyńskiej Ziemi (Palestine
Land Development Authority), póz
niej znany jako Urząd Rozwoju
Ziemi Izraela. Na jego czele stanęli Otto Warburg i Arthur Ruppin, z
sekretarzem dr Jakubem Thonem. Kampania pomagała przy
zało\
eniu osad Nahalal, Tel Yosef, Ein Harod i pierwszego kibbutzu
Degania. Wiele pracy wło\
ono w rekultywację Równiny Sharon i
osuszenie Doliny Hula.
W 1908 r. w Palestynie rozpoczęto wydawanie
encyklopedycznego słownika hebrajskiego "Thesaurus totius
hebraitatis". Przy jego tworzeniu pracował Eliezer Ben Yehuda
Perlman (1858-1922).
W latach 1909-1910 polscy nacjonaliści ogłosili
bojkot \
ydowskich towarów.
W 1909 r. śydzi zało\
yli na wydmach na północ od Jaffy nową
osadę, której rok póz
niej nadano nazwę Tel Aviv. Początkowo osada
liczyła zaledwie 60 domów. Cała operacja była przeprowadzona przy
finansowym wsparciu Jewish National Fund. Pierwszym burmistrzem
Tel Avivu (lata 1911-1936) był Meir Dizengoff.
W 1909 r. w Palestynie powstał pierwszy \
ydowski kibuc
Degania, w Galilei. Jednym z fundatorów kibbutzu był Aaron David
Gordon (1856-1922). Zapoczątkował on ruch kibutzowy.
Stopniowo przybywało osadników, i ju\
wkrótce 40 tysięcy
śydów gospodarowało na wykupionych od Arabów ziemiach.
W 1909 r. powstała w Sejera w Dolnej Galilei \
ydowska
organizacja samoobrony Ha-Shomer. W jej skład najczęściej
wchodzili zdeterminowani \
ydowscy emigranci z Rosji. Zało\
ycielami
Ha-Shomer byli: Itzhak ben Zvi, Israel Giladi, Israel Shochat i
Aleksander Zeid. W następnych latach oddziały Ha-Shomer
tworzono w wielu \
ydowskich osadach. Ha-Shomer działała
aktywnie do 1920 r., kiedy została wcielona do Hagany.
Na przełomie XIX i XX wieku liczni \
ydowscy
emigranci przybywali z Galicji na Węgry. Pomagali
oni węgierskiej szlachcie tworzyć nowoczesne
rolnictwo i rozwijać interesy finansowe. Bogaci
kupcy współdziałali z \
ydowskimi kupcami z
Wiednia i Frankfurtu. Stopniowo, najbogatsi
węgierscy śydzi gromadzili się w Budapeszcie. W
1910 r. śydzi stanowili tam 25 % ludności.
Powstała bur\
uazyjna elita finansjery, niezale\
na
od arystokracji. Niektórzy śydzi zdobyli w
Budapeszcie nawet szlachectwo, fotel
deputowanego lub tytuł barona. A najbogatsi
spośród nich, przenosili się dalej, do Wiednia.
W 1910 r. z Ukrainy wypędzono 1.200
\
ydowskich rodzin.
W 1910 r. Werner Sombart opublikował w
Niemczech rozprawę naukową o złym kapitaliz
mie
i działalności \
ydowskiej z tym związanej.
W 1910 r. w Stanach Zjednoczonych zało\
ono
pierwszą szkołę jidysz.
W 1910 r. Kazimierz Funk odkrył witaminy w
Lister Institute w Londynie (Wielka Brytania).
W 1911 r. w Galicji działało 103 związków i 13
organizacji młodzie\
owych syjonistów,
zrzeszających 10 tys. członków.
W 1911 r. w Rosji, w Kijowie, oskar\
ono śyda
(Mendela Beillisa) o zamordowanie
chrześcijańskiego chłopca, by u\
yć jego krwi do
produkcji macy. Po długim procesie i licznych
incydentach, sąd przysięgłych uniewinnił Mednela.
Pogromy ogarnęły jednak prawie całą Rosję. W
Drohobyczu w Galicji zabito 28 śydów. W tym
okresie wypędzono i przesiedlono dziesiątki tysięcy
ludzi. W anty\
ydowskich zajściach wsławiły się
tzw. "czarne sotnie".
W 1911 r. w Pary\
u zawiązała się tajna arabska
organizacja nazwana al-Fatah (Młodzie\
Arabska).
W ten sposób budziła się arabska świadomość
narodowa, budowana głównie na opozycji wobec
obecności śydów w Palestynie.
W 1912 r. wmurowano w Hajfie kamień węgielny pod budynek
\
ydowskiego ośrodka naukowego Technion. Miał on na celu
kształcenie nowych kadr naukowych i technicznych dla Palestyny.
Uniwersytet został uruchomiony dzięki znaczącej pomocy finansowej
od śydów z Niemiec, Rosji i Stanów Zjednoczonych. Po długich
sporach uznano hebrajski jako język wykładowy na uczelni (1913
r.).
W 1912 r. w niemieckim parlamencie (Reichstag)
na 100 posłów 12 było śydami.
W 1913 r. w USA powstała \
ydowska kobieca
organizacja Hadasa. Zało\
yła ją węgierska
\
ydówka Henrietta Szold (1860-1945).
Koncentrowała ona swoje wysiłki na stworzeniu w
Palestynie wzorowego systemu opieki zdrowotnej.
W okresie nazizmu w Europie, Hadasa uratowała
wiele \
ydowskich dzieci i liczną młodzie\
.
W 1912 r. w Katowicach połączyli się
przedstawiciele ortodoksji i kierunków chasydzkich
przeciwko syjonizmowi. Powstało Aqudas Israel
("Zjednoczenie Izraela"). Uwa\
ali oni, \
e
przedwczesne utworzenie \
ydowskiego państwa
przez świecki ruch będzie bluz
nierstwem wobec
Boga. Jednym z liderów Aqudas Israel był rabbi
Hayim Ozer Grodzenski (1863-1940).
W 1912 r. w Rosji utworzono Biuro Polityczne,
które utrzymywało stałą łączność z \
ydowskimi
posłami do Dumy. Obok niego działało biuro
informacyjne, zbierające pełną dokumentację o
warunkach \
ycia śydów na terenie imperium
rosyjskiego. W oparciu o te dane, posłowie
występowali z apelami do władz i do rady
ministrów. Było to niezwykle wa\
ne w obliczu
toczących się działań wojennych i licznych
wystąpień anty\
ydowskich.
W 1913 r. Solomon Schechter (1847-1915)
zało\
ył w USA Zjednoczoną Synagogę Ameryki.
Schechter był twórcą amerykańskiego ruchu
konserwatywnego. Zało\
ył w Nowym Jorku Jewish
Theological Seminary. Schechter napisał między
innymi "Nauka w Judaizmie", "Midreshet Hagadol
to Genesis" i "Ró\
ne aspekty Rabinicznej Teologii".
W 1913 r. w Chicago (USA) powstała \
ydowska
organizacja B'nai B'rith, zajmująca się walką o
prawa śydów w Stanach Zjednoczonych.
W 1913 r. zało\
ono w Tel Awiwie pierwszą \
ydowską szkołę
techniczną.
W 1913 r. powstał socjalistyczno-syjonistyczny ruch Ha-Shomer
ha-Za'ir. Podczas trzeciej aliyii do ruchu nale\
ało 600 członków.
W 1914 r. w Palestynie istniały ju\
43 \
ydowskie kolonie rolnicze, z
czego 14 było kibutzami. W następnych latach (1914-1943)
\
ydowskie kolonie w Palestynie objęły 40 tysięcy hektarów i liczyły
12 tysięcy ludzi.
W 1914 r. \
ydowski imigrant z Rosji Meyer
London został wybrany do Kongresu Stanów
Zjednoczonych. Był on socjalistą.
W okresie od 1864 r. do 1914 r. liczba ludności
\
ydowskiej w Warszawie (zabór rosyjski) wzrosła o
264 tys., dochodząc do liczby 337 tys. ludzi (38 %
mieszkańców miasta). Warszawa była wówczas
największym polskim miastem, dobrze
rozwijającym się gospodarczo i kulturalnie.
Tylko 33 % warszawskich śydów przyznawało
się do \
ydowskiej religii. W owym czasie w
Cesarstwie Rosyjskim wysokie stanowiska w
administracji i armii były zamknięte dla katolików.
Dlatego wielu śydów przechodziło na
protestantyzm, a póz
niej, chcąc się stopić ze
społeczeństwem polskim, przechodziło na
katolicyzm. Warszawa była duchowym centrum
ruchu na rzecz asymilacji śydów, chocia\
niewielu
decydowało się na tą drogę. Przez cały czas jedna
trzecia śydów Warszawy było chasydami.
W okresie od 1890 r. do 1914 r. Rosję opuściło
ponad milion śydów. Impulsem do podjęcia decyzji
o emigracji była rosnąca nędza. Pragnęli uciec z
"okowów getta" i stworzyć sobie nową
egzystencję. Kierowali się do ró\
nych krajów
całego świata. Przewa\
ająca część udawała się do
Stanów Zjednoczonych.
W latach 1881-1914 do Stanów Zjednoczonych
przyjechało ponad 2 miliony śydów. Stopniowo
punkt cię\
kości \
ydowskiego \
ycia całkowicie
przesunął się z Europy do USA.
W Stanach Zjednoczonych śydzi często
spotykali się z sympatią chrześcijańskich
środowisk, zwłaszcza z kręgów protestanckich i
nowo powstałych grup badaczy Pisma Świętego.
Religijna ró\
norodność Ameryki i szczególne
umiłowanie śydów ze Starego Testamentu przez
licznych chrześcijan, łagodziło antysemityzm i
stwarzało przychylne warunki do \
ydowskiego
osadnictwa.
Pierwsze pokolenie \
ydowskich emigrantów w
USA znalazło zatrudnienie głownie w przemyśle
tekstylnym i drobnym handlu. Drugie pokolenie
mogło ju\
otworzyć własny interes lub zatrudniać
się na stanowiskach umysłowych, a więc lepiej
płatnych. Stopniowo tak\
e, coraz więcej śydów
zaczynało pracować jako adwokaci, sędziowie,
lekarze i stomatolodzy. Wielu z śydów w Ameryce
ulegało całkowitej asymilacji, większość jednak
pozostawała wierna "\
ydowskości". Coraz większe
uznanie zdobywali sobie syjoniści, przy czym w
USA nie była to tęsknota za powrotem do
Palestyny, lecz bardziej niesienie pomocy dla
śydów wyje\
d\
ających z Europy Wschodniej do
nowo tworzonych osiedli w Erec Israel. W tym
sensie wręcz obowiązkiem amerykańskiego śyda
było bycie syjonistą.
W 1914 r. Jesse Lasky i Samuel Goldfish
(Goldwyn) zało\
yli w Hollywood (USA) pierwszą
korporację ruchomych obrazów.
Na początku XX wieku w Rumunii \
yło około 300
tys. śydów, czyli 4 % ludności. Do Rumunii
przybywali liczni \
ydowscy uchodz
cy z Rosji i
Galicji, uciekający często przed słu\
bą wojskową.
Większość z nich osiedlała się w Mołdawii.
W 1914 r. w monarchii austro-węgierskiej \
yło
900 tys. śydów, stanowiąc 5 % mieszkańców.
W 1914 r. władze rosyjskie zakazały u\
ywania
języka jidysz.
- I wojna światowa -
1 sierpnia 1914 r. rozpoczęła się I wojna
światowa (1914-1918). W walkach wzięło udział
65 milionów \
ołnierzy, w tym 1,5 miliona było
śydami. USA miały 250 tys. \
ydowskich \
ołnierzy,
w tym 10 tys. oficerów. Wielka Brytania 10 tys.
\
ołnierzy, w tym 1,3 tys. oficerów. Francja 55 tys.
\
ołnierzy, w tym 14 generałów. Niemcy 100 tys.
\
ołnierzy, w tym 2 tys. oficerów. Austro-Węgry
320 tys. \
ołnierzy, w tym 8 generałów. Rosja
ponad 350 tys. \
ołnierzy.
Wraz z wybuchem wojny rozpoczęły się
prześladowania śydów, w większości dokonywane
przez \
ołnierzy ruskich, polskich i rumuńskich.
Zginęło ogółem 120 tysięcy śydów na wszystkich
frontach wojny.
W 1914 r., wraz z wybuchem I wojny światowej,
większość terenów rosyjskiej strefy osadnictwa
\
ydowskiego znalazła się w obrębie toczonych
działań wojennych. Carat obawiał się współpracy
śydów z wrogiem. Setki tysięcy śydów uciekało
przed wojną, która oznaczała rabunek i inkwizycje
mienia. Sytuację wykorzystywały anty\
ydowskie
kręgi w sztabie generalnym, który rozpowszechniał
pogłoski, jakoby śydzi szpiegowali dla Niemiec i
Austro-Węgier. Doszło do licznych pogromów
śydów, a administracja carska rozpoczęła
przymusową deportację ludności \
ydowskiej do
stref osiedlenia, nie objętych jeszcze wojną.
Wojska rosyjskie dla osłony atakujących \
ołnierzy
często pędziły przed sobą bezbronnych śydów.
Podczas I wojny światowej, rosyjska
administracja na ziemiach polskich podejrzewała
śydów o współprace z niemieckimi wojskami.
W 1914 r. W Stanach Zjednoczonych powstał
Komitet Pomocy Amerykańskim śydom.
Fundatorami byli ortodoksyjni liderzy, między
innymi: Jacob H. Schiff, Louis Marshall i Felix
Warburg. Podczas wojny pomocą objęli tak\
e
śydów europejskich, przekazując na ten cel 15
mln USD.
--------------------------------------------------
Materiały opracowywane na podstawie: patrz Bibliografia.