ANDREA ERKERT
Dzieci potrzebują ciszy
Zabawy relaksacyjne
na wiosnę, lato, jesień i zimę
JEDNCSC
KIELCE 1999
Tytuł oryginału: Kinder brauchen Stille
Hntspannungsspiele tur Iriihling, Sommer, Hcrbst und Winter
Copyright -r 1998 by Don Bosco Verlag. Miinchen
Copyright for the Polish edilion by Wydawnictwo  Jedność", Kielce 1999
Przekład z języka niemieckiego
Ryszard Zajączkowski
Redakcja i korekta ksią\
ki
Ewa Bojara
Redakcja techniczna
Józef Bąkowski
ISBN 83-7224-030-2
Wydawnictwo  Jedność"
25-013 Kielce, ul. Jana Pawła II nr 4
tel. [phone]
www.jednosc.com.pl
e-mail: iedakcjafrtjednosc.com.pl
Drodzy Czytelnicy!
W ostatnich latach zmieniła się sytuacja w wyposa\
eniu przed-
szkoli i szkół. Wielu wychowawców narzeka na coraz większe grupy
i klasy; wzrastająca liczba dzieci powoduje niedostosowania, a na-
wet patologiczne zachowania. Te pierwsze pojawiają się bardzo czę-
sto w dziedzinie społecznej. Nale\
ą do nich agresja, nerwowość, trud-
ności w kontaktach, brak koncentracji.
Niepo\
ądane zjawiska w stosunkach społecznych kształtują się
często ju\
w przedszkolu, ale przewa\
nie dopiero w okresie szkolnym
są dostrzegane przez rodziców jako trudności w osiąganiu pozytyw-
nych wyników w nauce i w innych dziedzinach. Problem ten mo\
e
przejawiać się wcześnie tak\
e w sferze fizycznej, na przykład jako za-
katarzenie, zaburzenia w przyjmowaniu pokarmów, zaburzenia mowy
lub snu, albo jako choroby oskrzeli prowadzące do astmy.
W prewencji zdrowotnej wychowawcy potrzebują szczególnej po-
mocy, aby zapobiec niestosownym zachowaniom. Taką pomocą
mogą być ćwiczenia relaksacyjne towarzyszące porom roku, ponie-
wa\
są w stanie wspomagać dzieci, aby odnalazły właściwą równo-
wagę między aktywnością a ciszą/odprę\
eniem. Równowaga ta
sprzyja zdecydowanie kształtowaniu się człowieka o harmonijnej
osobowości, dla którego niezwykła sytuacja lub stres nie są powo-
dem do  wychodzenia ze skóry" lub  utraty panowania nad sobą",
lecz który potrafi się opanować, a stawiane przed nim wymagania roz-
wiązywać spokojnie, ufając we własne siły. Aby osiągnąć taką rów-
nowagę, dzieci potrzebują specjalnie wydzielonego pomieszczenia,
gdzie będą mogły za\
ywać ciszy i spokoju. Dziecko musi mieć mo\
-
liwości wsłuchania i zagłębienia się w siebie, lepszego poznania sie-
bie i refleksji nad tym co prze\
yte. Dorośli, którzy towarzyszą dzie-
ciom, powinni zawsze umo\
liwiać im tego rodzaju doświadczenia.
Jednocześnie w ten sposób przeciwstawiają się oni szeroko roz-
powszechnionej presji sukcesu. Poddawane są jej j u \
najmłodsze
dzieci i nie ogranicza się ona tylko do dobrych ocen w szkole, ale
obejmuje te\
czas wolny: zajęcia plastyczne, muzyczne i sportowe.
Wychowawczynie szukają często ćwiczeń relaksacyjnych, których
celem jest uspokojenie rozkrzyczanej grupy dzieci. Jeśli więc prze-
\
ycie ciszy ma wzmocnić koncentrację i wytrzymałość, to - moim zda-
niem - celem ka\
dego relaksu jest, aby dzieci same odkryty swoje
zdolności. Wiele z nich mo\
e to zrobić bez \
adnej pomocy, innym zaś
przychodzi to z trudem. I właśnie im potrzebne jest wsparcie w dro-
dze do samych siebie.
Moim zamiarem jest zachęcenie dorosłych, aby zyskali większą
pewność przy wprowadzaniu ćwiczeń relaksacyjnych z dziećmi
i w ciągu całego roku mogli sięgać do łatwych w realizacji pomysłów.
W ksią\
ce tej zostały zebrane twórcze ćwiczenia relaksacyjne obej-
mujące cały rok. Prowadząc zajęcia jako wychowawczyni przedszkol-
na, mogłam wszystkie te ćwiczenia dokładnie wypróbować w pracy
z dziećmi.
W krótkiej części teoretycznej przedstawiam w zarysie znaczenie
świadomego prze\
ycia pór roku przez dzieci. Ponadto wskazuję na
ramowe warunki ćwiczeń wyciszających i relaksacyjnych oraz ich
ró\
ne metody.
Druga, obszerna część pracy zawiera 100 ćwiczeń relaksacyjnych
związanych z porami roku. W odniesieniu do ka\
dej z nich przedsta-
wiam te\
całą jednostkę relaksacyjną, która zawiera fazy ruchu i wy-
ciszenia. Modele te mogą być przejęte i jednocześnie słu\
yć jako
przykładowe jednostki relaksacyjne.
Wykorzystując podane propozycje w pracy pedagogicznej nie
mo\
na jednak zapominać o jednym: ćwiczenia relaksacyjne w cią-
gu całego roku powinny sprawiać zadowolenie dzieciom i dorosłym.
Andrea Erkert
Podstawy teoretyczne
Cztery pory roku
Wiosna, lato, jesień i zima to cztery etapy przyrodnicze w ciągu
roku. Ich nazwy wskazują na istotne zjawiska w naturze oraz prze-
mienne stawanie się i przemijanie.
Wiosna
Wiosną jesteśmy świadkami budzenia się przyrody do \
ycia. Robi
się coraz cieplej, a dni stają się dłu\
sze. Ptaki wędrowne wracają z
południa. Na skraju dróg i na łące mo\
emy odkryć ró\
nobarwne
bogactwo kwitnących roślin. Dzieci, opatulone jeszcze w ciepłe ubra-
nia, mogą coraz dłu\
ej przebywać na powietrzu. Tak\
e dorośli stają
się aktywniejsi i bardziej przedsiębiorczy. Wiele rodzin zabiera się do
wiosennych porządków, a podczas weekendu wszyscy wybierają się
chętnie na spacer lub przeja\
d\
kę rowerową. W lesie lub na łące
mo\
na zauwa\
yć zwierzęta, które obudziły się z zimowego snu, i za-
obserwować pracujące mrówki. Ludzie, którzy są szczególnie skłon-
ni do depresji, na wiosnę odczuwają znowu radość i odzyskują pozy-
tywne nastawienie do \
ycia. Minęła ju\
ciemna, przytłaczająca pora
roku i dlatego wielu ludziom jest łatwiej rozpromienić się i zrzucić
z serca ró\
ne cię\
ary. Na wiosnę świętujemy równie\
Wielkanoc.
Pisklęta, zające, baranki, kurczaki, kaczki, kwiaty i pisanki są typo-
wymi symbolami związanymi z Wielkanocą i wiosną. Zgodnie ze starą
tradycją, stół wielkanocny jest obficie zastawiony, a dorośli ukrywa-
ją wielkanocne jajka i słodycze, z wielką radością i zapałem wyszu-
kiwane przez dzieci.
Lalo
Latem mo\
emy za\
ywać kąpieli słonecznych i cieszyć się z łagod-
nego wiatru. Podczas wakacji mo\
na oddawać się ulubionym zaję-
ciom i uprawiać sport. Letnie temperatury zachęcają do wyjazdów
7
piknikowych oraz do kąpieli w morzu lub na pływalni. Dzieci mogą
szaleć na łące lub godzinami grzebać się w piasku. Podczas space-
rów mo\
na odkryć i zaobserwować rośliny i zwierzęta z najbli\
szej
okolicy. Długie, ciepłe letnie wieczory pozwalają spotykać się na
świe\
ym powietrzu. Kusi wtedy szczególnie atmosfera ulicznych
kawiarni, lodziarni i ogrodowych restauracji otwartych do póz
na
w nocy. Jest to te\
okazja by wspólnie z rodziną lub przyjaciółmi po-
siedzieć we własnym ogrodzie lub na balkonie i w ten sposób odzy-
skać utraconą zimą energię.
Podczas letniego urlopu nad morzem mo\
emy zaobserwować od-
pływy i przypływy i uwra\
liwić się tym samym na ruch wody w przy-
rodzie.
Jesień
Jesień przynosi, przez wielu zupełnie niezauwa\
ane, plony i ostat-
nie piękne słoneczne dni, które coraz bardziej ustępują dniom desz-
czowym, a nawet wichurom.
Wiatr zdmuchuje kolorowe liście z drzew i zachęca dzieci do pusz-
czania latawców. O tej porze roku obchodzimy do\
ynki i dzień św.
Marcina.
Wiele zwierząt przygotowuje się do zimowego snu i gromadzi zi-
mowe zapasy. Właśnie jesienią mo\
emy poczynić interesujące obser-
wacje przyrody. Deszcze, mgły i burze robią na dzieciach szczególne
wra\
enie. Skakanie do kału\
w obuwiu gumowym i w przeciwdesz-
czowym ubraniu sprawia maluchom wiele radości. Przypatrują się
one te\
pilnie d\
d\
ownicom i innym malutkim stworzeniom. Jedno-
cześnie wiele dzieci z powodu złej pogody dłu\
ej przebywa w domu
i wtedy właśnie od\
ywają prawie zapomniane zabawy.
Zima
Zimą dni są krótkie i ju\
o piątej po południu jest ciemno. Do-
brze ogrzany pokój sprzyja teraz przyjemnemu wspólnemu przeby-
waniu. Otaczająca nas przyroda jest w stanie spoczynku. Wiele
zwierząt zapada w sen zimowy, a gałęzie drzew bezpłodnie wzno-
szą się w niebo.
Dzieci z utęsknieniem czekają na pierwszy śnieg, ale dość często
pada tylko deszcz ze śniegiem, co bynajmniej nie zachęca do wycho-
8
dzenia na dwór. Gdy wreszcie spadnie śnieg, dzieci chętnie obrzuca-
ją się śnie\
kami. Lepią bałwana i je\
d\
ą na ły\
wach. Czas w domu
mo\
na wykorzystać na czytanie dzieciom ró\
nych historii lub oglą-
danie z nimi kolorowo ilustrowanych ksią\
ek. Gorąca fili\
anka cze-
kolady i zapalona świeca stwarzają miłą, przyjazną atmosferę.
Dzieci cieszą się z prezentów otrzymywanych na Mikołaja i pod
choinkę.
W okresie adwentu i Bo\
ego Narodzenia w wielu rodzinach pie-
cze się ciasta i przygotowuje prezenty. Niejeden sklep nęci nasze pod-
niebienie zapachem świątecznych wypieków. Równie\
woń świec za-
powiada zbli\
ające się święta.
Wraz z nastaniem Nowego Roku podejmuje się dobre postanowie-
nia.
Uwa\
nie obserwując i badając przyrodę bardziej świadomie prze-
\
ywamy dokonujące się w ciągu roku zmiany. Wewnętrzną równowa-
gę mo\
emy osiągnąć tylko wtedy, jeśli nie damy się ponieść naporo-
wi czasu. Człowiek sam jest częścią natury i jej corocznego rytmu.
Obserwowane zmiany pór roku oddziałują na wewnętrzne samopo-
czucie wielu ludzi.
Z ka\
dą porą roku związane są te\
powracające wcią\
wydarze-
nia i święta, a sam człowiek  rytmizuje" cały rok, odpowiednio do
zmian zachodzących w przyrodzie. Wiosna, lato, jesień i zima mogą
być wskaz
nikiem  wewnętrznego" rytmu.
Z dziećmi przez rok
Młodszym dzieciom jest jeszcze trudno zrozumieć, jakie znacze-
nie mają pory roku dla ich \
ycia. Dzieci nie prze\
ywają świadomie
praw natury. Pierwsze podstawowe doświadczenia czterech pór roku
i związanych z nimi zmian w przyrodzie odbierają wszystkimi zmy-
słami. Obserwują i odkrywają z zaciekawieniem, co dzieje na ze-
wnątrz i nie potrafią jeszcze, jak dorośli, świadomie umieścić się
w określonej porze roku. Zjawiska zachodzące w naturze mo\
na
9
uzmysłowić dzieciom przez ćwiczenia relaksacyjne przeprowadzane
w przedszkolu, w domu rodzinnym lub w szkole. Ćwiczenia te mogą
pomóc dzieciom świadomie obserwować zmiany dokonujące się
w przyrodzie. Dzieci prze\
ywają cztery pory roku w grupie lub w kla-
sie i w trakcie zabawy mogą dowiedzieć się o prawidłowościach wy-
stępujących w naturze. Ucząc znajomości czterech pór roku przeka-
zuje się jednocześnie wa\
ną prawdę o \
yciu: wszystko ma swój
czas
i ka\
dy mo\
e być pewien, \
e po  ciemnych dniach" zimy pojawi się
znowu słońce i będzie się mo\
na cieszyć z nadejścia lata.
Wiele dzieci ma dziś coraz rzadziej okazję, aby intensywnie prze-
\
ywać cztery pory roku. Bezpośrednie doświadczenie natury jest
często utrudnione przez ruch uliczny, zwarte osiedla mieszkaniowe
nie posiadające w pobli\
u lasów i łąk, przez oglądanie telewizji i ab-
sorbujące zabawki. Aby dzieci zrozumiały znaczenie wiosny, lata,
jesieni i zimy, muszą ich całościowo doświadczyć. Dopiero wtedy, gdy
same poczują się częścią natury i jej corocznych zmian, mogą dojść
do przekonania, \
e nale\
y ją chronić i pielęgnować. W całościowych
doświadczeniach nie wystarczy tylko głowa, ale potrzebne jest całe
ciało. Dopiero wskutek bezpośrednich doświadczeń, przez słuchanie,
dotykanie, oglądanie, smakowanie i wąchanie, dzieci mogą zrozu-
mieć odwieczne prawo stawania się i przemijania.
Ćwiczenia relaksacyjne, zamknięte w corocznym cyklu, umo\
li-
wiają bezstresowe i całościowe uczenie się. Poniewa\
wielu dzieciom
uczęszczającym do przedszkoli i szkół brak dziś spokoju i opanowa-
nia, wychowawczynie są zobowiązane, aby stale dbać o wprowadza-
nie momentów ciszy, spokoju i odprę\
enia. Nie powinno to być tylko
w ściśle określonych godzinach, aby nie było szkodliwe, lecz \
eby
stanowiło naturalną część dnia w szkole lub w przedszkolu. Rytm
wyznaczony przez pory roku wyjątkowo dobrze nadaje się do podziału
roku w szkole lub w przedszkolu. W ten sposób dzieci, obserwując-
całoroczne zmiany w przyrodzie, mogą swobodnie i coraz bardziej
świadomie obserwować siebie i swoje otoczenie oraz gromadzić siły
do czekających je zadań. Dzięki ćwiczeniom na wyciszenie, odpowia-
dającym rocznemu cyklowi, ich uwaga będzie odwrócona od  sztucz-
nego" zewnętrznego świata ku rzeczywistości wewnętrznej. Dzięki
temu wiele dzieci będzie się mogło lepiej skoncentrować i całkowi-
cie poświęcić jednej sprawie.
10
Relaks z muzyką
Muzyka mo\
e wspomagać relaks. Nadają się do tego spokojne
i niezbyt skomplikowane fragmenty instrumentalne. (Wyjątek stano-
wią specjalne kasety muzyczne z tekstami relaksacyjnymi dla dzie-
ci). Podczas czytania lub opowiadania fantastycznej podró\
y w tle
mo\
e pobrzmiewać muzyka instrumentalna, która wypetnia świado-
mie robione przerwy w opowiadaniu i wtedy wysuwa się na pierw-
szy plan. Muzyka nadaje się do odprę\
enia szczególnie w pozycji le-
\
ącej. Przed jej słuchaniem dzieci otrzymują jedynie wskazówkę, \
e
mają zamknąć oczy i wyobra\
ać sobie coś pięknego. Fragmenty
muzyczne wybrane do tego rodzaju medytacji nie powinny być zbyt
długie. Odpowiednie są np. Marzenie Schumanna, Dla Elizy Beetho-
vena lub hiszpański utwór gitarowy Romanza. Te krótkie fragmenty
nadają się tak\
e dia młodszych, nie wyćwiczonych dzieci, które mają
niewielką zdolność uwagi i koncentracji.
Fragmenty muzyczne do zaśnięcia i relaksu, które zostały przygo-
towane specjalnie dla dzieci, są dostępne w sprzeda\
y na kasetach
lub płytach kompaktowych. Warto polecić choćby Dziecięcy kraj
marzeń Detleva Jóckera, Chodz
ze mną do z
ródła Wolfganga Poeplau
i Ludgera Edelkóttera, Czas snu Edwina Evansa lub Symfonię serca
Karunesha. Takie łatwe, pogodne utwory instrumentalne stanowią
tak\
e doskonałą zachętę do snu dla małych dzieci. A
agodna muzy-
ka, wpływająca na dobre samopoczucie oraz odprę\
enie ciała, ducha,
duszy umo\
liwia pozbycie się stresu oraz pomaga w zachowaniu rów-
nowagi i spokoju dzieciom (i dorosłym).
Dobra muzyka relaksacyjna cechuje się tym, \
e jej tempo, ok. 60
uderzeń na minutę, jest dostosowane do pulsu w momencie odpo-
czynku. Przykładem mo\
e być muzyka medytacyjna Reiki Kamela.
Ten dłu\
szy fragment jest przeznaczony przede wszystkim dla dzie-
ci, które są ju\
wprawione w ćwiczeniach relaksacyjnych.
W przypadku dzieci przedszkolnych nale\
y zwrócić uwagę, aby
muzyczne odprę\
enie nie trwało dłu\
ej ni\
pięć - sześć minut. Wy-
bór muzyki zale\
y te\
w du\
ej mierze od osobistych upodobań. Kto
nie lubi utworów klasycznych, mo\
e korzystać z muzyki medytacyj-
nej. W ka\
dym razie wybrana muzyka powinna dawać radość i stwa-
rzać cichą, przyjazną atmosferę.
11
Ćwiczenia relaksacyjne w ciągu roku
Celem ćwiczeń relaksacyjnych jest prze\
ycie ciszy i wewnętrzne-
go ukojenia, nie zaś uczenie bezruchu. Jeśli ćwiczenia te przez kilka
tygodni regularnie przeprowadza się w grupie dzieci, mo\
na stwier-
dzić, \
e bawią się one intensywniej i z większą wytrwałością. Dzieci
mogą uczyć się lepszej koncentracji i relaksacji. Poprawie ulegają ich
wzajemne stosunki, a u poszczególnych dzieci zostaje wzmocniona
wiara w siebie i wyostrzone spojrzenie na to, co istotne.
Z ćwiczeniami relaksacyjnymi, zorientowanymi na tematy doty-
czące pór roku, mo\
na połączyć elementarne obserwacje dotyczące
przyrody i najbli\
szego otoczenia. Ćwiczenia relaksacyjne, w których
dokonuje się refleksji, czym obdarowała nas natura, pomagają
dzieciom obchodzić się z nią uwa\
nie i delikatnie. Zebrane owoce na-
tury mogą być przechowywane w miejscu medytacji i zachęcać dzie-
ci. Szczególnie pięknym zwyczajem są  stoły pór roku", które
mo\
na spotkać w wielu niemieckich przedszkolach. W tym celu w wy-
branym miejscu stawia się stót przykryty miękkim materiałem, na
przykład aksamitem lub jedwabiem. Przy wyborze materiału trzeba
te\
zwrócić uwagę, aby jego kolor był odpowiedni do pory roku. Na
stole tym mo\
na poło\
yć zebrane w danej porze roku dary natury. Stół
ubogacają dodatkowo wazony z kwiatami i gałązkami. Przez cały rok,
jako dekoracji, mo\
na u\
ywać te\
korzeni drzew i kamieni. Dekoru-
jąc i stale uzupełniając  stół pór roku" oraz kładąc na nim interesu-
jące znaleziska dzieci, uwra\
liwia się je i uczy (w sposób zabawowy)
świadomego rozpoznawania natury w zmieniających się porach roku.
W ka\
dym ćwiczeniu relaksacyjnym, niezale\
nie od tego czy jest
to ćwiczenie wyciszające, czy fantazyjna podró\
, omawia się oraz in-
tensyfikuje bogate dziecięce prze\
ycia. Odprę\
enie fizyczne i wy-
ostrzenie jednego lub kilku organów zmysłów idą zawsze w parze.
W przypadku bardzo wielu ćwiczeń relaksacyjnych rozwija się ponad-
to motoryka oraz fantazja i kreatywność. We wszystkich ćwiczeniach
następuje odprę\
enie mięśni i wyłączenie myślenia. Dziecko mo\
e
w ten sposób uczyć się mentalnego pokonywania stresów. Często
mo\
na przez to pozytywnie wpłynąć na lekkie zaburzenia snu, mowy,
apetytu i choroby skóry, które powstają z powodu nerwicy. Fizyczne
i duchowe ćwiczenia relaksacyjne, dostosowane do sytuacji i wieku,
12
mogą prowadzić u dzieci do wyraz
nego zmniejszenia niedostosowa-
nych zachowań i przyczyniać się do ich całkowitego zaniku. Dzieci
stają się mniej agresywne i lękliwe. Ćwiczenia wyciszające i relak-
sacyjne mogą wpłynąć na poprawę ich zdrowia i być prawdziwą
pomocą \
yciową. Nie stanowią one jednak \
adnego panaceum! Je-
śli dzieci chorują duchowo i/lub fizycznie, nale\
y koniecznie zasię-
gnąć porady i pomocy fachowców, takich jak psychologowie, pedia-
trzy itp., i przeprowadzić powa\
ną rozmowę z rodzicami.
13
Postawa siedząca i le\
ąca
W postawie le\
ącej dzieci mogą się najtatwiej uczyć całkowitego
odprę\
enia i rozluz
nienia mięśni. Ćwiczymy le\
enie na plecach.
W tym celu lekko zgięte ręce le\
ą obok ciata, a nogi są trochę rozsta-
wione. Spadające na bok końce stóp sygnalizują wyraz
nie odprę\
e-
nie. Takiej postawy dzieci uczą się najlepiej w formie zabawy, choć-
by przez następujące ćwiczenia na wyciszenie.
Liściowe dziecko
Materiał: liście lub papier f& Uczestnicy: 2-3 osoby f& Wiek: od 4 lat
Jedno dziecko le\
y na dywanie. Drugie przyklęka obok niego i przy-
krywa go wybranym materiałem. Le\
ące dziecko nie powinno się po-
ruszać, ale skoncentrować uwagę na oddychaniu i własnym ciele. Wresz-
cie trzecia osoba z grupy odkrywa przykryte dziecko.
Kolczasta piłka podczas podró\
y odkrywczej
Materiał: kolczasta piłka (gumowa pitka z czopami) lub piłka tenisowa
f& Uczestnicy: 2 osoby f& Wiek: od 4 lat
Dziecko le\
ące na plecach w postawie relaksacyjnej, kolczastą piłką
lub piłką do masa\
u jest masowane przez drugie, siedzące obok niego
w kucki. Piłkę toczy się po całym ciele. Le\
ące dziecko powinno w my-
ślach śledzie jej drogę. Aby ruch był płynny, kolczasta piłka powinna
zawsze pozostawać w kontakcie z ciałem.
14
Rysowanie konturu ciała
Materiał: pisak i du\
y arkusz papieru f& Uczestnicy: 2 osoby
f& Wiek: od 5 lat
Jedno dziecko le\
y w postawie relaksacyjnej na du\
ym arkuszu pa-
pieru. Inne odrysowuje pisakiem zarys jego ciała. Le\
ące dziecko po-
winno zamknąć oczy i w myślach śledzić drogę pisaka. W trakcie ćwi-
czenia nale\
y raczej zachować ciszę. Wreszcie le\
ące dziecko mo\
e
otworzyć oczy, powoli wstać bokiem (w sposób spiralny) i obejrzeć swoją
podobiznę.
Podczas tych trzech ćwiczeń wyciszających na spostrzeganie ciała
dzieci mogą prze\
yć przyjemne odprę\
enie wszystkich jego części.
Rzadziej spotyka się dzieci, które wolą le\
eć raczej na boku lub na brzu-
chu, ni\
na plecach. Ka\
dy z tych przypadków mo\
na zaakceptować. Nie
nale\
y się upierać, aby podczas ćwiczeń wyciszających wszystkie dzie-
ci zamykały oczy i ściągały buty. Kto tego nie lubi, mo\
e postąpić ina-
czej.
Podczas siedzenia istnieją dwie mo\
liwe postawy relaksacyjne. Dla
młodszych dzieci lepsza jest postawa królewska. Tułów i głowa są wte-
dy wyprostowane, ręce le\
ą na udach i nie dotykają się. Stopy stoją
mocno na ziemi. Aby ułatwić dziecku ćwiczenie postawy królewskiej,
mo\
na mu budować mosty myślowe:  Wyobraz
sobie, jesteś królową
(królem), która powinna prosto i dumnie siedzieć na swym tronie, aby
przyjmować gości".
W przypadku postawy swobodnej, w tradycji treningów autogennych
zwanej postawą doro\
karza, dziecko siedzi na przedniej połowie krze-
sła. Nogi są trochę zgięte, a uda lekko rozwarte. Przedramiona i dłonie
nie stykają się i le\
ą spokojnie na udach. Tułów jest lekko pochylony do
przodu, a głowa zwisa swobodnie. Obie postawy nadają się do ćwiczeń
na wyciszenie w rodzinie lub w kręgu z całą grupą.
Do ćwiczeń relaksacyjnych  w postawie le\
ącej bądz
stojącej -dzieci
powinny przynieść ze sobą przykrycie i, jeśli to mo\
liwe, poduszkę.
Poczucie odprę\
enia mo\
e być znacznie lepsze z poduszką pod głową
lub pośladkami.
15
Jak prowadzić ćwiczenia relaksacyjne?
W przypadku przeprowadzania ćwiczeń wyciszających i relaksacyj-
nych du\
e znaczenie maja. zewnętrzne warunki ramowe. Chocia\

w przedszkolach i w szkołach nigdy nie jest całkiem cicho, hałas i ze-
wnętrzne odgłosy powinny być stopniowo wyciszane. Ćwiczenia relak-
sacyjne nale\
y więc przeprowadzać w mo\
liwie spokojnym otoczeniu.
Nie musi być jednak całkowicie cicho. Dzieci, które ju\
od dłu\
szego
czasu praktykują ćwiczenia relaksacyjne, nie dają się zbyt szybko zanie-
pokoić. Równie\
w momentach wymagających koncentracji w przed-
szkolu lub w szkole, mo\
e dojść do zakłóceń z zewnątrz, dlatego lepiej
jest nie przygotowywać \
adnego klinicznie czystego, wyizolowanego
pomieszczenia, które nie ma nic wspólnego z realnymi warunkami.
Wychowawczyni powinna umieć włączyć do relaksu czynniki zakłóca-
jące, na przykład w ten sposób:  Wszystkie dzieci są bardzo cicho i sły-
szą, \
e przeje\
d\
a samochód. Ale jest on daleko i nam nie przeszka-
dza. Jesteśmy zupełnie spokojni i odprę\
eni". Czynników zakłócających
i związanego z nimi zamieszania mo\
na te\
uniknąć przez ograniczo-
ną liczbę uczestników. Doświadczenia wykazują wyraz
nie, \
e najlepsze
mo\
liwości wyciszenia są w grupie liczącej od 8 do 12 dzieci, których
wiek i sytuacja są podobne. W grupach przedszkolnych i w klasach szkol-
nych jest przewa\
nie więcej dzieci. Jeśli podział grupy jest niemo\
liwy,
nale\
y wypróbować, co z dziećmi mo\
na rzeczywiście zrobić. Jeśli ro-
dzice w domu chcą wykonywać z dziećmi ćwiczenia relaksacyjne, nale-
\
y wybrać cichy pokój, w którym nie dzwoni telefon, nie trzaskają drzwi
i nie słychać szumów ulicznych. Wówczas odprę\
oną postawę udaje się
najlepiej przyjąć w wygodnym fotelu lub na krześle.
Wa\
ne jest, aby pomieszczenie, w którym odbywają się ćwiczenia
relaksacyjne, nie było zbyt jasne lub ciemne. Powinno ono stwarzać miłą
atmosferę i być stonowane.
Ubiór mo\
e być dowolny. Dzieci powinny po prostu nosić wygodne
ubrania i starać się zdejmować obuwie. Po zakończeniu ka\
dego ćwi-
czenia relaksacyjnego mo\
e znowu pojawić się napięcie. Aby tego unik-
nąć, dzieci zaciskają pięści i podnoszą wysoko ręce. Przeciągając się
16
odzyskują świe\
ość i rześkość. Jeśli ćwiczenia relaksacyjne uprawia się
przed snem, to oczywiście nie nale\
y oczekiwać odprę\
enia.
W ksią\
ce tej dla ułatwienia u\
ywa się pojęcia  wychowawczyni",
które obejmuje równie\
mę\
czyzn, wszystkich uczących w szkołach
podstawowych i specjalnych, oraz rodziców. Osoby te łączy to, \
e w istot-
nym stopniu mogą wspierać dziecko w jego rozwoju i wszystkie trudzą
się przy jego wychowaniu.
17
Wiosna
Na wiosnę prze\
ywamy budzenie się przyrody. Pierwsze ciepłe pro-
mienie słońca pieszczą nam duszę, ducha i ciało. Spacerując lub ba-
wiąc się na świe\
ym powietrzu mo\
emy zauwa\
yć ptaki wędrowne,
które wracają z ciepłych krajów. Dni stają się coraz dłu\
sze, a gdy mo-
\
emy wdychać zapach pierwszych kwiatów, to znaczy, \
e zbli\
a się
Wielkanoc. Będziemy malować pisanki, piec ciasta wielkanocne.
Świat wokół nas jest radosny, \
ywy i kolorowy. My sami czujemy się
coraz swobodniejsi, poniewa\
minął czas, w którym z powodu zim-
na i ciemności najlepiej było pozostawać w domu.
W proponowanych ćwiczeniach to aktywne poczucie \
ycia mo\
e
zostać wszystkimi zmysłami świadomie prze\
yte i wzmocnione.
Dziecko uczy się postrzegać swoje zmysły i ciało oraz staje się wra\
-
liwsze na zmiany w przyrodzie.
20
Zabawy na wyciszenie i spostrzeganie
Odczuwanie pióra na skórze
Materiał: pióro f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od 3 lat
Jedno dziecko le\
y na plecach w postawie zrelaksowanej, z zamknię-
tymi oczami. Inne przyklęka przy nim i piórem dotyka jego ciała. Pióro
wędruje bardzo powoli wzdłu\
ciała. Le\
ące dziecko powinno w myślach
śledzić drogę pióra. Potem role się zmieniają. Na koniec w grupie mo\
na
dzielić się doświadczeniami.
Wąchanie zapachów wiosny
Materiał: małe naczynia gliniane i kawałki płótna, gumki domowego u\
ytku,
ró\
ne materiały pochodzące z przyrody, np. gałązki świerkowe, gałązki
jałowca, bratki f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 6 lat
Gdy ka\
de dziecko rozpozna i nazwie wszystkie przedmioty' pocho-
dzące z przyrody, zajmuje postawę królewską i zamyka oczy. Wychowaw-
czyni układa zebrane materiały w naczyniach glinianych i zamyka je, przy
czym na ka\
dej pokrywce kładzie kawałek materiału, który przyczepia
gumką. Dzieci mają teraz wąchać naczynia i dobrze zapamiętać ich
zapach. Gdy zostaną powąchane wszystkie naczynia (4-6 sztuk), uczest-
nicy otwierają oczy i we właściwej kolejności próbują wyliczyć zapachy.
21
Ptaszku, piśnij!
Materiał: - f& Uczestnicy: przynajmniej 5 osób f& Wiek: od 3 lat
Dzieci siedzą w kręgu na krzesłach w postawie królewskiej. Jedno
dziecko kładzie głowę na kolanach wychowawczyni i zamyka oczy. Ta
z kolei mruga na inne dziecko, które bardzo cicho wstaje i obok pierw-
szego dziecka mówi zmienionym głosem:  pip, pip, pip, kim jestem?"
Potem znowu cicho siada na swoim miejscu. Zgadujące dziecko powin-
no się teraz odwrócić i spróbować podać imię  ptaszka". Jeśli mu się to
uda, role się zmieniaj;].
Zwierzęcy telefon
Materiał: - f& Uczestnicy: przynajmniej 4 osoby f& Wiek: od 3 lat
Dzieci siedzą na krzesłach jedno za drugim lub w kręgu. Wybrane
dziecko wymyśla zwierzę i pasujący do niego glos, który następnie bar-
dzo cicho szepcze do ucha sąsiadowi, len przekazuje go następnej
osobie itd. Trwa to tak długo, a\
głos zwierzęcia dotrze do ostatniego
dziecka. Powinno ono powiedzieć innym, jakiego zwierzęcia jest to glos.
Odpowiedz
musi być potwierdzona lub poprawiona przez pierwsze
dziecko.
Kolorowy ptak rajski
i
Materiał: kolorów papier, no\
yczki f& Uczestnicy: przynajmniej 4
osoby f& Wiek: od 3 lat
Dzieci w postawie stojącej tworzą krąg. Jednemu z nich przypina się
kilkanaście papierowych pasków o długości ok. 30 cm. Następnemu
22
dziecku zawiązuje się oczy. Potem jest ono kilkakrotnie obracane,
a wreszcie prowadzone do pozostałych dzieci, zęby  na ślepo" wybrało
kolorowego ptaka rajskiego.
Zaczarowany ptak
Materiał:  czarodziejska ró\
d\
ka" f& Uczestnicy: przynajmniej 6 osób
f& Wiek: od 4 lat
Wychowawczyni staje przed gromadą dzieci i przez czarodziejskie
zaklęcie zamienia wszystkie w śpiące ptaki. Potem odczarowuje jedno
dziecko i prosi je, \
eby zapamiętało miejsca zajmowane aktualnie przez
innych. Dziecko wychodzi za drzwi, a wychowawczyni  czarodziejską
ró\
d\
ką" dotyka innego dziecka. Przez dotknięcie staje się ono zacza-
rowanym ptakiem i zmienia swe miejsce. Dziecko stojące za drzwiami
wraca teraz do wszystkich i powinno powiedzieć, który ptak zmienił
miejsce.
Wyszukiwanie jajek wielkanocnych
Materiał: jajko wielkanocne, piłka, kula itp. f& Uczestnicy: 1 osoba lub
więcej f& Wiek: od 4 lat
Dziecko siedzi w postawie królewskiej i ma zamknięte oczy. Teraz
daje mu się po kolei do ręki ró\
ne okrągłe i owalne przedmioty. Między
nimi znajduje się jajko wielkanocne, które powinno zostać wymacane.
Jeśli dziecko uwa\
a, \
e rozpoznało jajko wielkanocne, wtedy mówi:  We-
sołych Świąt!".
23
Wydmuchiwanie i pchanie podmuchem jajek
wielkanocnych
Materiał: jajko wielkanocne dla ka\
dego dziecka f& Uczestnicy:
przynajmniej 2 osoby f& Wiek: otl 4 lat
Ka\
de dziecko wydmuchuje jajko wielkanocne. Potem wszystkie
dzieci siadają obok siebie na podłodze. Jedno po drugim próbują teraz,
przez dmuchnięcie, potoczyć jak najdalej swoje jajko. Przed dmuchnię-
ciem trzeba najpierw zrobić głęboko wydech a potem wdech. Podczas
ćwiczenia nie nale\
y rozmawiać. Zwycięzcą jest to dziecko, którego jajko
potoczy się najdalej.
Złodziejski ptak
Materiał: ró\
ne przedmioty, takie jak, szklane kulki, guziki, kamienie,
resztki materiału itp. f& Uczestnicy: przynajmniej 6 osób f& Wiek: od
4 lat
Jedno dziecko z zamkniętymi oczami siedzi w postawie królewskiej
na krześle, w środku kręgu. Ma obok siebie ró\
norodne przedmioty.
Inne dzieci są złodziejskimi ptakami i na zmianę próbują zabrać jakiś
przedmiot. Jeśli dziecko usłyszy złodziejskiego ptaka, powinno z za-
mkniętymi oczami wskazać kierunek, z którego się skrada. Jeśli złodziej-
ski ptak zdobędzie jakiś przedmiot, wówczas role się zmieniają.
24
Lis
Materiał: pitka f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od 4 lat
Materiał: piłka f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od 4 lat
Jedno dziecko gra rolę lisa, który zwinięty le\
y z zamkniętymi ocza-
mi pośród siedzących wokół na krzesłach. Wychowawczyni daje cicho
jednemu z dzieci piłkę, która wyobra\
a zdobycz. Zdobycz powinna być
jednym uderzeniem przetoczona obok lisa. Powinien on ją wskazać,
dopiero gdy dotrze do innego dziecka. Oczy podczas zabawy nale\
y
zamknąć. Jeśli lis rozpozna właściwe miejsce, wówczas role się zmie-
niają.
Skok kicającego zająca
Materiał: - f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od 5 lat
Jedno dziecko siedzi po królewsku lub luz
no na krześle i ma za-
mknięte oczy. Inne dziecko jest kicającym zającem, który kica obok sie-
dzącego dziecka. Dziecko z zamkniętymi oczami powinno usłyszeć
i policzyć skoki. Jeśli policzy prawidłowo, wówczas role się zmieniają.
Słuchanie zajęczych skoków
Materiał: - f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od 6 lat
Dzieci stoją w kręgu i mają zamknięte oczy. Jedno dziecko stoi
w środku i wydaje ró\
ne odgłosy, takie jak klaskanie, prztykanie palca-
mi, tupanie itp. W pewnym momencie jakieś dziecko, w miejscu na któ-
rym stoi, wykonuje podskok, a wszystkie inne muszą go  na ślepo" po-
wtórzyć. Które z dzieci wykonało skok zająca i w porę go powtórzyło?
25
Rozpoznawanie zwierząt
j Materiał: karteczki z, nazwami zwierząt, bębenek f& Uczestnicy:
przynajmniej 8 osób " '" Wiek: od 5 lat
Ka\
de dziecko otrzymuje karteczkę z obrazem zwierzęcia. Za ka\
-
dym razem dwie karteczki są takie same. Dzieci ze swymi obrazkami
poruszają się w pomieszczeniu w rytmie bębenka. Zawsze gdy spotyka
się dwójka dzieci, mogą one wymienić się karteczkami. Gdy bębnienie
ustanie, wszyscy muszą pokazać swoje karteczki i zastanowić się, jaki
ruch mógłby pasować do tego zwierzęcia. Ka\
dy pokazuje ruch  swo-
jego" zwierzęcia i szuka partnera, który porusza się w podobny sposób.
Podczas ćwiczenia nie powinno się rozmawiać.
Naśladowanie ptaka-mamy
Materiał: - f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od 5 lat
Dwoje dzieci stoi w odległości ok. 30 cm od siebie. Jedno gra rolę
ptaka-mamy, która ptakowi-dziecku pokazuje ró\
ne ruchy, jak np. cho-
dzenie w kucki lub robienie się du\
ym. Ptak-dziecko powinien wiernie
naśladować ruchy. Dzieci nie powinny opuszczać swych miejsc. Pod-
czas ćwiczenia nic nale\
y rozmawiać.
Szukanie słońca
Materiał: ka\
dorazowo karteczki ze słońcem, deszczem i chmurami f&
Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od 5 lat
Dzieciom pokazuje się trzy ró\
ne kartki, jedną ze słońcem, jedną
z deszczem i jedną z chmurami. Potem zostają one zakryte i poło\
one
26
obok siebie. Wychowawczyni na oczach dzieci, przez ok. 30 sekund,
szybko zmienia miejsca kartek. Potem mruga do jednego z dzieci, któ-
re powinno wskazać kartkę ze słońcem. Jeśli zostanie ona znaleziona,
wówczas rozpoczyna się następna runda zabawy.
Buty, buty - nic, tylko buty!
Materiał: samodzielnie wykonana lornetka, składająca się z dwóch
papierowych rolek, pustego pudełka po zapałkach i sznurka f& Uczestnicy:
przynajmniej 4 osoby f& Wiek: od 3 lat
Majsterkowanie: do ćwiczenia na wyciszenie potrzebna jest lor-
netka z papierowych rolek. Między dwiema rolkami po papierze toale-
towym przykleja się puste pudełko po zapałkach. Aby  lornetkę" mo\
-
na było zawiesić, do rolek przymocowuje się sznurek.
Zabawa: ka\
cie z dzieci siedzących na krzesłach w kręgu zdejmu-
je buta i kładzie go na środku. Jedno dziecko, stojąc z lornetką, obser-
wuje i opisuje wybrany but. Wszystko przebiega według starej zabawy
 Widzę to, czego ty nie widzisz". Gdy któreś z dzieci uwa\
a, \
e opisy-
wany but nale\
y do niego, podnosi rękę.
Podkradanie marchwi
Materiał: marchew f& Uczestnicy: przynajmniej 3 osoby f& Wiek: od 5 lat
Jedno dziecko gra rolę zająca, który śpi zwinięty na podłodze. Obok
zająca le\
y marchew. Inne dzieci siedzą w kręgu na krzesłach i te\
są
zającami, mającymi wielką ochotę na marchew. Wychowawczyni mru-
ga na jedno z dzieci, które bezszelestnie powinno przynieść marchew.
Jeśli zając usłysz}- kroki, wówczas wskazuje w odpowiednim kierunku.
Gdy kierunek zostanie właściwie wskazany, niedoszły złodziej siada. Jeśli
faz uda mu się ukraść marchew, wówczas role się zmieniają.
27
Wiosenny łańcuch melodyczny
Materiał: - f& Uczestnicy: przynajmniej 8 osób f& Wiek: od 5 lat
Wszystkie dzieci poruszają się swobodnie w pomieszczeniu. Jedno
nuci cicho jakąś melodię i dotyka innego dziecka, które tę melodię kon-
tynuuje. Kto  otrzymał" melodię, ten zatrzymuje się w czasie jej nuce-
nia. To wszystko trwa tak długo, a\
wszystkie dzieci będą nucić melo-
die. W końcu zatrzymuje się  początkowe dziecko" i wyciąga ręce na
boki. Bardzo wolno wznosi je ponad głowę, a grupa nuci coraz ciszej.
Melodia milknie, gdy dłonie dziecka się zetkną.
Tekst medytacyjny
Materiał: Wiersz Ju\
jest Kduarda Morikcgo, ewentualnie koce i poduszki
f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 7 lat
Dzieci mogą zająć dowolne postawy relaksacyjne. Zamykają oczy,
a wychowawczyni wolno i cichym głosem czyta wiersz Eduarda Mori-
kego Ju\
jest (1832).
Ju\
jest
Wiosna swą błękitnej wstęgę
znóiu ze powietrzu rozpuściła.
Słodkie, znane aromaty
te całym kraju roznieciła.
Fiolki się rozmarzyły
na jej przyjście podnieciły.
- Słuchaj, w dali ciche tony!
Wiosno, przyszłaś7C nasze strony!
Pięknie cię witamy!
28
Dzieci powinny pozwolić, aby wiersz przez chwilę działał na ich
wyobraz
nię. Powstaną dzięki temu wewnętrzne obrazy i ka\
de dziecko
będzie mogło wyobrazić sobie wiosnę. Potem dzieci otwierają oczy
i przeciągają się. Kto chce, mo\
e  swoją" wiosnę namalować.
Kwiatek
Materiał: ró\
ne kwiaty łąkowe, np. jaskier, stokrotka, pierwiosnek
f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 6 lat
Podczas wiosennego spaceru mo\
na wspólnie z dziećmi zrywać ró\
-
ne kwiaty łąkowe.
Gdy dzieci dokładnie rozpoznały zebrane kwiatki, zajmują postawę
królewską i zamykają oczy. Potem jedno po drugim obwąchuje i dotyka
po omacku kwiatka. Gdy określona ich liczba zostanie powąchana i do-
tknięta, dzieci otwierają oczy i mówią, o jakie kwiaty chodziło.
Kropelkowy masa\

Materiał: koc i poduszka dla ka\
dej pary dzieci f& Uczestnicy: przynaj-
mniej 2 osoby f& Wiek: od 7 lal
Dzieci łączą się w pary, biorą koc i poduszkę. Jedno kładzie się w od-
prę\
onej postawie na kocu, a drugie siada obok. Siedzące dziecko wy-
obra\
a sobie, \
e jego palce są kroplami deszczu, które masują ciało
le\
ącego partnera. Dziecko, które le\
y ma zamknięte oczy i próbuje
w myślach śledzić drogę kropli deszczu. Mogą one być bardzo ró\
nie
postrzegane. Mo\
e delikatnie siąpić lub mocno padać. Niekiedy powo-
li wychodzi wiosenne słońce i wtedy masujące dziecko kładzie dłonie
na ciele partnera. Po ok. 10 sekundach dziecko jest ostro\
nie  budzo-
ne", role się zmieniają. Xa koniec w grupie następuje wymiana doświad-
czeń.
29
Opisywanie wiosny
Materiał: - f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 6 lat
Dziecko siedzi w postawie królewskiej lub swobodnej i ma zamknięte
oczy. Wychowawczyni wypowiada wolno ró\
ne słowa lub zdania, jak np.
,,Kwiaty kwitną",  Słońce świeci",  Trawa jest miękka" itd. Te zdania
lub słowa powinny zawsze odnosić się do wiosny.
Dziecko słucha ich i próbuje powoli uło\
yć w myśli obraz wiosny. Po
ok. 1-2 minutach otwiera oczy i mówi o swoim obrazie wiosny, który
potem mo\
e narysować.
Skradający się kot
Materiał: - f& Uczestnicy: przynajmniej 5 osób f& Wiek: od 7 lat
Wszystkie dzieci, z wyjątkiem jednego, stoją plecami do środka krę-
gu i wyobra\
ają sobie, \
e są ptakami. Jedno dziecko gra rolę skradają-
cego się kota i stoi w środku  ptasiego" kręgu. Z tego miejsca próbuje
podkraść się z tylu do jakiegoś ptaka. Jeśli ptak zauwa\
y kota, wówczas
podnosi rękę. Jeśli zaś kotu uda się złapać ptaka, to ten zostaje  skra-
dającym się kotem".
Słuchanie śpiewu ptaków
Materiał: najwa\
niejsze odgłosy dnia codziennego i glosy ptaków nagrane
na kasecie, odtwarzacz f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od
7 lat
Dzieci siedzą w kręgu na krzesłach i mają zamknięte oczy. Wycho-
wawczyni odtwarza kasetę z ró\
nymi odgłosami, takimi jak lanie się
30
wody z kranu, praca silnika, kroki itp. Wśród nich jest tez śpiew pta-
ków. Dzieci powinny się dobrze przysłuchiwać i policzyć, ile razy jest
odtwarzany śpiew ptaków.
Odgłosy mo\
na samodzielnie nagrać w domu. Kasety z glosami pta-
ków mo\
na kupić w sklepie. Równie dobrze mo\
na tez wziąć Het i wy-
grać na nim ptasie głosy.
Wąchanie zapachów kwiatowych
Materiał: chusteczki higieniczne lub serwetki, nitki, no\
yczki, olejki
eteryczne z zapachem fiołków, pelargonii, ró\
y itp., papier do malowania
i flamastry f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 7 lat
Chusteczki wią\
e się w środku jak kwiatki i wyskubuje górne war-
stwy papieru. Ka\
dy kwiatek skrapia się 2-3 kroplami olejku zapacho-
wego. Dziecko siedzi w postawie królewskiej z zamkniętymi oczami.
Powinno powąchać ka\
dy kwiatek i dobrze zapamiętać jego zapach. Po
3 4 próbach wąchania mo\
e spróbować ono namalować kwiaty według
swego wyobra\
enia.
31
Jednostka relaksacyjna
 Gdyby ptaszek był większy"
Materiał: obręcz gimnastyczna dla ka\
dego dziecka f& Uczestnicy:
przynajmniej 8 osób f& Wiek: od 5 lat
Wprowadzenie
Przykładowe mo\
liwości u\
ycia obręczy gimnastycznych:
f& kołowanie obręczy przed sobą, za sobą i z boku,
f& otaczanie się kołującą obręczą,
f& trzymanie obręczy poziomo przed ciałem i przekraczanie jej nogami,
f& balansowanie na obręczy,
f& wskakiwanie do obręczy i wyskakiwanie z niej,
f& hula-hoop,
f& obracanie obręczy ręką,
f& trzymanie obręczy ponad głową i chodzenie na czubkach palców po
sali,
f& wykorzystywanie obręczy jako lustra, koszyka, korony, kierownicy,
torebki itp.
Cel: Wzmacnia się w ten sposób aktywność, fantazję, kreatywność,
motorykę oraz silę woli. W swobodnej zabawie dzieci uczą się wszyst-
kimi zmysłami poznawać materiał, z którego jest wykonana obręcz. Wy-
chowawczyni sama mo\
e ćwiczyć z obręczą i zachęcać do naśladowa-
nia. Warto równie\
wykorzystać pomysły poszczególnych dzieci i prze-
kazać je całej grupie.
Krą\
ąca obręcz - ćwiczenie na wyciszenie
Dzieci siedzą w kręgu ze swoimi obręczami i mają zamknięte oczy.
Jedno dziecko stoi w środku i stawia obręcz, obracają i pozwala się jej
32
toczyć. Inne dzieci powinny dopiero wtedy podnieść rękę, gdy uwa\
ają,
\
e obręcz le\
y cicho na ziemi. Potem obręcz jest jeszcze raz obracana.
Teraz dzieci mogą obserwować to, co przedtem tylko słyszały.
Cel: Kształcony jest zmysł słuchu i zdolność koncentracji. Szcze-
gólnie wra\
liwe dzieci odczuwają, jak odgłos obracanej obręczy staje się
głośniejszy i szybszy.
Zabawy ruchowe
Fruwamy, fruwamy...
Wszystkie dzieci bawią się w ptaki. Obręcze to gniazda ptaków roz-
lokowane w rzędzie. Dzieci powinny móc przebiegać między
nimi
i wymyślać ró\
ne sposoby fruwania nad gniazdami, np.:
f& bieg przodem i tyłem obok gniazd,
f& bieganie zygzakiem wokół wszystkich gniazd,
f& skakanie z jednego gniazda do drugiego,
f& skakanie przez gniazdo,
f& balansowanie na ka\
dym gniez
dzie itd.
Cel: Pobudzanie fantazji dzieci. Uczenie zró\
nicowanych ruchów
przez zastosowanie w pomieszczeniu ró\
nych przeszkód. Wzmacnia-
nie motoryki.
Uwaga, nie dotykać!
Dzieci idą dwójkami. Jedno trzyma obręcz poziomo, a drugie wcho-
dzi w nią z góry. Dziecko w obręczy porusza się teraz idąc do przodu,
w bok lub w tył, zginając się i przeciągając. Dziecko, które trzyma ob-
ręcz powinno naśladować ruchy partnera, które powinny być tak dobrze
pomyślane i wykonywane, aby nie dotykać obręczą poruszającego się
dziecka.
33
Cel: Ćwiczenie reakcji i fizycznej zręczności. Pogłębianie spostrze-
gawczości i wra\
liwości zmysłowej.
Ratuj się, kto mo\
e!
Obręcze są uło\
one w jedno du\
e gniazdo. Jedno dziecko gra rolę
kota, który wskakuje na drzewo (stół, krzesło i in.), przysiada i chce
złapać zdobycz. Inne dziecko jest ptakiem-mamą, która prowadzi
wszystkie pisklęta-dzieci. Ptasia rodzina wspólnie wyfruwa, zbiera ziar-
na, bije skrzydłami ltd. Dopiero wtedy, gdy rozlegnie się wcześniej
umówiony sygnał, wszystkie ptaki muszą szybko wrócić do gniazda. Kot
przygotowuje się teraz do skoku i próbuje złapać jednego z ptaków. Jeśli
wszystkie ptaki znajdą się na czas w gniez
dzie, kot próbuje szczęścia
ponownie. Jeśli jakiś ptak zostanie złapany, role się zmieniają.
Cel: Zmniejszanie niechęci i agresji. Dzieci poznają instynktownie
takie odczucia jak: ciepło gniazda, atak, lęk i ucieczka, ale te\
i pomiesz-
czenie dające schronienie.
Faza ciszy
Wychowawczyni opowiada powiązaną z zabawą historię.
 Gdy kot zniknął, ptaki-dzieci fruną wraz z ptakicm-mamą do domu.
Unoszą się nad lasami i łąkami, nad domami i drogami. Z wysokości
mogą odkryć małe światło, w którego pobli\
u znajduje się miękkie
gniazdo. Obok drzew i krzewów ptasia rodzina leci do wygodnego, bez-
piecznego gniazda. Wreszcie gdy przybyli, ka\
dy ptak wyszukuje
w gniez
dzie przyjemne miejsce. Wszystkie ptaki są bardzo zmęczone
długą podró\
ą i kładą się".
Cel: Dzieci powoli się uspokajają i w ten sposób tworzy się przej-
ście do opowieści relaksacyjnej  Mo\
esz fruwać jak ptak".
34
Mo\
esz fruwać jak ptak (opowieść relaksacyjna)
Jest piękny dzień. Niebo jest prawie bezchmurne, a świecące ston-
ce przyjemnie cię ogrzewa. Gdy patrzysz do góry, mo\
esz coś odkryć
między chmurami. Aby lepiej widzieć mru\
ysz oczy. Wtedy rozpozna-
jesz małego, kolorowego ptaka. Wiesz, \
e jest to sikorka, która cicho
i samotnie fruwa po niebie. Chciałbyś chętnie unieść się wraz z mą
i w myślach wyruszasz w podró\
. Rozkładasz swoje ramiona, stajesz na
wietrze i machasz rękami w górę i w dół. Powoli ziemia usuwa ci się spod
nóg i wznosisz się wysoko w niebo. Jesteś całkiem spokojny. Tu, wyso-
ko jest pięknie. Czujesz wiatr wokół ciała. Robisz wdech i wydech, wdech
i wydech. Oddychasz bardzo regularnie i samodzielnie.
Patrzysz na ziemię. Pod tobą jest łąka usiana kwiatami. Kwiaty wy-
glądają na bardzo małe i mała jest te\
ławka pod jabłonią. Na jabłoni
mo\
esz zauwa\
yć domek dla ptaków. Widzisz strumień, który płynie
przez łąkę. Woda unosi kawałek kory, który wraz z prądem kołysze się
w górę i na dół. Mały kot obserwuje uwa\
nie przepływającą korę.
Widzisz to wszystko dokładnie. Spokojnie wykonujesz kręgi na niebie.
Robisz wdechy i wydechy, wdechy i wydechy, oddychasz bardzo regu-
larnie i samodzielnie.
Szybujesz wysoko nad górami. Promieniują one spokojem i bezpie-
czeństwem. Wokół świergotają małe ptaki. Nie obawiasz się. Obserwu-
jesz dokładnie krajobraz, bo mo\
e zechcesz go namalować. Potem
wznosisz się wy\
ej, a\
na szczyty gór. Odpoczywasz na jednym z wierz-
chołków i odczuwasz w sobie ciszę. Czujesz, jak z ciszy wzrasta w to-
bie nowa siła. Wiesz, \
e to dobrze. Krą\
ysz jeszcze po niebie i odczu-
wasz w sobie siłę. Wiesz teraz, \
e musisz być w ciszy, jeśli potrzebu-
jesz siły.
Zaczerpnąłeś więc znowu dość siły i powoli szybujesz z powrotem
ku ziemi. Z pewnością wylądowałeś na twardym gruncie, stajesz na
wietrze i rozkładasz ramiona. Idziesz powoli wzdłu\
łąk i pól, az zno-
wu doszedłeś do swojego domu. Wchodzisz i otwierasz oczy. Kładziesz
się powoli na boku. Zaciskasz pięści, przeciągasz się. Teraz jesteś zno-
wu świe\
y i rześki.
35
Dalsze mo\
liwości
Oddech pisklęcia
Materiał: pusta puszka po konserwie, zielone, \
ółte, czerwone, białe
i czarne kawatki grubszego papieru, ołówek, no\
yczki i klej.
Majsterkowanie: Pustą puszkę nale\
y okleić zielonym papierem
i pozostawić margines o szerokości 1,5 cm. Margines jest wielokrotnie
nacinany, zginany do wewnątrz i mocno przyklejany. Na białym papie-
rze rysuje się i wycina odkrytą skorupkę jajka. Ze skorupki wygląda
pisklę wycięte z \
ółtego papieru, które ma czerwony dziób i czarne oczy.
Z tylu jest przyklejona skorupka, tak \
e mo\
e ono wyglądać. Wreszcie
to wszystko zostaje przyklejone w puszce, a głowa pisklęcia wystaje zza
jej brzegu.
Zabawa: Dziecko le\
y wygodnie na plecach. Na jego brzuchu stoi
puszka z pisklęciem. Dziecko oddycha spokojnie i regularnie, obser-
wując przy tym swoje pisklę. Przy ka\
dym oddechu pisklę porusza się
regularnie do góry i na dól.
Cel: Młodsze dzieci myślą, \
e przy ka\
dym oddechu oddycha rów-
nie\
pisklę. Dochodzi tu do głosu magiczne myślenie dzieci. Aby
pisklę stało mocno na brzuchu, oddech musi być bardzo regularny.
Wymaga to wytrwałości i koncentracji.
Dotykanie drzewa
Materiały: najró\
niejsze materiały z przyrody, jak mech, siano, trawa,
krzemyki, piasek itd., oraz klej i rolka tapety.
Majsterkowanie: Materiały z natury muszą być częściowo suszo-
ne przez dwa - trzy dni. Z rolki tapety wycina się zarys drzewa (mniej
więcej wielkości dziecka) i taśmą klejącą przyczepia go do ściany. Wresz-
36
cic przykleja się do niego wszystkie wysuszone materiały pochodzące
z przyrody.
Zabawa: Dziecko stoi z zamkniętymi oczami przed wykonanym
drzewem i zawieszonymi na nim materiałami. Bardzo wolno przesuwa
ręką po ka\
dym z nich. Powinno dokładnie opisać, jaki materiał wyczuwa
pod ręką lub jak ró\
ni się on od poprzednich. Mile i niemile odczucia
mogą być na koniec omówione.
Cel: Dziecko poznaje właściwości najró\
niejszych materiałów.
Wspomagana jest w ten sposób jego zdolność tworzenia pojęć, uspraw-
niany jest zmysł dotyku oraz ćwiczona koncentracja i wytrwałość.
37
Lato
Latem opalamy się na słońcu i za\
ywamy przyjemnych, chłodzą-
cych kąpieli w morzu lub w basenie. Wiele radości sprawiają najmłod-
szym zabawy w piasku lub w wodzie. Podczas wakacji du\
o dzieci
jest po raz pierwszy nad morzem, skąd przywo\
ą one sporo nowych,
wspaniałych wra\
eń. Kto ma szczęście, mo\
e zaobserwować na pla-
\
y raka lub meduzę. Mo\
e te\
budować olbrzymie zamki lub stawiać
wielkie babki z piasku. Fantazja dzieci nie ma tu granic. Chocia\
przez
cały rok dostępne są w sklepach ulubione przez nas owoce, to jed-
nak najlepiej smakują świe\
e truskawki pochodzące z naszej okoli-
cy. Ich zbiór u rolników sprawia małym i du\
ym wiele zadowolenia.
Lato wią\
e się te\
z jeszcze inną przyjemnością: lodami, które są we
wszystkich odmianach. Wieczory przy grillu i spotkania w ogrodzie
sprawiają, \
e dla wielu z nas jest to szczególnie piękna pora roku.
Za pomocą ćwiczeń na lato dzieci mogą wiele poznać swoimi zmy-
słami, przetworzyć prze\
ycia wakacyjne i podzielić się nimi. Mogą
przy tym powstać miłe wspomnienia na pourlopową codzienność.
40
Zabawy na wyciszenie i spostrzeganie
Kosz owoców
Materiał: ró\
ne owoce, jak np. ananasy, niciom; truskawki, czereśnie,
porzeczki itp. f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 3 lat
Dziecko siedzi na krześle w postawie królewskiej. Wychowawczyni
przygotowała na miseczkach ró\
ne kawałki owoców. Dziecko bierze
ły\
kę i próbuje je kolejno z zamkniętymi oczami. Za ka\
dym razem
powinno rozpoznać owoc i nazwać go.
Wąchanie truskawek
Materiał: truskawki i ró\
ne przedmioty do wąchania, takie jak cytryna,
perfumy, ocet itp., na osobnych miseczkach f& Uczestnicy: 1 osoba lub
więcej f& Wiek: od 3 lat
Dziecko wącha najpierw miseczkę z truskawkami. Potem zamyka
oczy i wącha miseczki z najró\
niejszymi materiałami. Na którejś z misek
znajdują się truskawki, które nale\
y odszukać. Gdy dziecko uwa\
a, \
e
je znalazło, otwiera oczy.
41
Smakowanie truskawek
----------------------------------------------------------------------------------------------1
Materiał: ro\
en szaszłykowi dla ka\
dego dziecka, truskawki, ró\
ne owoce
pocięte na małe kawałki f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 3
lat
Ró\
ne kawałki owoców nabija się na ro\
en szaszłyków}'. Na ka\
dym
ro\
nie znajduje się zawsze jedna truskawka. Dziecko próbuje z za-
mkniętymi oczami pierwszy kawałek owocu. Jeśli uwa\
a, \
e jest to
truskawka, otwiera oczy. Dzięki temu ćwiczeniu dzieci nie tylko wysub-
telniają swój zmysł smaku, ale mogą te\
po prostu nauczyć się dobrze
smakować.
Szukanie skarbów w piaskowej górze
Materiał: du\
a miska z piaskiem, ró\
ne niale przedmioty, takie jak muszle,
kamienie, kulki itd. f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 3 lat
W środku kręgu z krzeseł znajduje się du\
a miska z piaskową górą.
Obok le\
ą ró\
ne  skarby": muszle, kamienie, kulki itd. Dziecko wycho-
dzi za drzwi, a wychowawczyni zakopuje wszystko w piaskowej górze.
Potem zaprasza dziecko, które powinno pogrzebać w piasku, wyczuć
przedmiot i nazwać go. Wreszcie wyjmuje ono znaleziony  skarb". Je-
śli został on dobrze rozpoznany, mo\
e poszukać jeszcze raz.
42
Mój ulubiony owoc
Materiał: ró\
ne owoce f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej
f& Wiek: od 3 lat
Dziecko siedzi w postawie królewskiej. Wychowawczyni siada przed
nim z czterema - sześcioma ró\
nymi owocami. Spośród nich wyszu-
kuje w myśli swój ulubiony i opisuje go. Dziecko powinno znalez
ć owoc,
o którym mowa. Jeśli uwa\
a, \
e wie, podaje odpowiedz
. Nagrodą jest,
oczywiście, kawałek owocu.
Wyszukiwanie mleka bananowego
Materiał: mleko bananowe i inne napoje mleczne, jak np. mleko czeko-
ladowe lub malinowe f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 4 lat
Dziecko siada w postawie królewskiej na krześle i zamyka oczy.
Wychowawczyni podaje mu ró\
ne napoje mleczne. Wśród nich znajduje
sie tak\
e mleko bananowe, które powinno zostać rozpoznane przez
dziecko.
A na koniec mo\
e warto urządzić wspaniałą fetę mleczną?
Jogurt z owocem
Materiał: du\
a ły\
ka, naturalny jogurt z dwoma - trzema kawałkami
owoców, takimi jak ananasy, kiwi, maliny itd. f& Uczestnicy: 1 osoba lub
więcej f& Wiek: od 4 lat
Dziecko siada w postawie królewskiej na krześle i zamyka oczy.
Wychowawczyni daje mu na ły\
ce kawałeczki owoców z naturalnym
jogurtem. Dziecko powinno posmakować owoce i nazwać je.
43
Układanie muszli
Materiał: ró\
ne muszlo z urlopu f& Uczestnicy: przynajmniej 1 osoba
f& Wiek: od 4 l a t
Dziecko siada na poduszce uło\
onej na ziemi. Wychowawczyni ukła-
da z zebranych muszli dwie (a w przypadku starszych dzieci - do czte-
rech) ró\
ne formy geometryczne, jak np. kwadrat, prostokąt, trójkąt,
okrąg itd. Dziecko powinno teraz dokładnie obejrzeć te formy, zanim
opuści pomieszczenie. Gdy czeka przed drzwiami, jedna z form zosta-
je trochę zmieniona przez wychowawczynię. Dziecko proszone jest
znowu do sali i powinno powiedzieć, która z form ma inny kształt.
Nadmuchiwanie balonu
Materiał: balon dla ka\
dego dziecka f& Uczestnicy: przynajmniej
2 osoby f& Wiek: od 5 lat
Ka\
dy ma przed sobą balon. Najpierw wszyscy robią głęboki wydech
i wdech. Potem biorą balony i próbują nadmuchać w nie mo\
liwie jak
najwięcej powietrza. Powtarza się to jeszcze 2-3 razy. Wygrywa to dziec-
ko, które nadmucha największy balon.
Znajdowanie muszli
Materiał: muszle, guziki, kawałki kory, kulki itd. f& Uczestnicy: 1 osoba
lub więcej f& Wiek: od 4 lat
Dziecko siedzi się w postawie królewskiej i ma zamknięte oczy.
Wychowawczyni podaje mu ró\
ne materiały, które powinny zostać po-
macane. Zawsze, gdy dziecko uwa\
a, \
e chodzi o muszlę mówi:  zna-
44
lazłem muszlę". Gdy ka\
de dziecko pomaca około dziesięciu ró\
nych
materiałów, otwiera oczy i ogląda je wspólnie z wychowawczynią, by
sprawdzić, ile razy naprawdę znajdowało muszlę.
Kamienie w szklance wody
Materiał: du\
a miska z wodą, matę krzemienie f& Uczestnicy: 1 osoba
lub więcej f& Wiek: od 4 lat
Dziecko siada w postawie królewskiej z zamkniętymi oczami. Przed
nim stoi du\
a miska z wodą. Wychowawczyni wrzuca do niej krzemień.
Gdy zanurzy się on całkowicie i nie słychać ju\
\
adnego hałasu, wrzu-
ca ewentualnie następny. Dziecko powinno dokładnie nasłuchiwać. Na
określony sygnał otwiera oczy i mówi, ile razy usłyszało zanurzanie się
krzemienia.
Obserwowanie fal
Materiał: jedwabny ręcznik (o wielkości przynajmniej 1 mx 1 m),
dz
więcząca kula f& Uczestnicy: przynajmniej 3 osoby f& Wiek: od 5 lat
Dzieci trzymają za brzeg ręcznika. Na jego środku le\
y dz
więcząca
kulka, która powinna być poruszana przez falujące ruchy ręcznika. Po
ok. 1-2 minutach dokonuje się dalszych poruszeń, zmieniając posta-
wę, np. klęcząc, siedząc, chodząc wolno dokoła lub tocząc kulę do okre-
ślonego dziecka.
45
Statki na szerokim morzu
Materiał: przeszkody, np. krzesła f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby
f& Wiek: od 5 lat
W pomieszczeniu ustawione są krzesła pełniące funkcje przeszkód.
Jedno dziecko, mając zamknięte oczy, występuje jako statek. Inne dziec-
ko jest kapitanem i powinno prowadzić statek bezpiecznie do portu.
Dzieci ustalają określony sygnał statku, jak np. prztykanie palcami, i stają
twarzami do siebie w odległości ok. 30 cm. Kapitan daje teraz cicho
sygnał  odpłynięcia" i  statek" odpływa powoli, próbując wyczuć ruchy
kapitana. Trzeba przy tym omijać podwodne skały (przeszkody). Na
morzu jest du\
o statków, a więc kapitan musi uwa\
ać, \
eby się z sobą
nie zderzyły. Statki, które się dotkną, muszą zaczynać od początku.
Powoli tonie statek
Materiał: du\
a miska z wodą, małe pudełko po serze, materiały o ró\
nej
wadze, takie jak pióra, wata, korki, krzemienie itd. f& Uczestnicy: 1 osoba
lub więcej f& Wiek: od 5 lat
Dziecko stoi przed du\
ą miednicą z wodą. Po wodzie płynie statek
przewozowy- pudełko po serze. Dziecko powinno teraz pionowo wrzu-
cać do niego materiały. Najpierw nale\
y wybierać tylko takie, które nie
pozwolą statkowi zbyt szybko zatonąć. Podczas ćwiczenia nale\
y, w miarę
mo\
liwości, nic nie mówić, lecz całkowicie skoncentrować się na zada-
niu.
46
Pusta szklanka
Materiał: 4-6 jednakowych szklanek wypełnionych ró\
ną ilością wody,
jedna pusta szklanka, widelec f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek:
od 5 lal
Wszystkie szklanki stoją na stole. Wychowawczyni uderza po kolei
widelcem w ró\
nie wypełnione szklanki. Na koniec uderza w pustą
szklankę. Dziecko powinno dobrze zapamiętać jej dz
więk. Potem zaj-
muje postawę królewską lub swobodną i zamyka oczy. Wychowawczyni
znowu uderza szklanki widelcem. Jeśli dziecko uwa\
a, \
e słyszy dz
więk
pustej szklanki, podnosi rękę.
Szukanie skarbu w morzu
Materiał: du\
a miednica z wodą i ró\
ne przedmioty, takie jak guziki, kulki,
muszle, kamienie itd. f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 6 lat
W du\
ej miednicy z wodą znajduje się 6 8 ró\
nych przedmiotów.
Dziecko z zamkniętymi oczami chwyta ręką i próbuje wyłowić  skarb".
Wybrany na ślepo przedmiot jest obmacywany. Dziecko opisuje wygląd
 skarbu" w dotyku i próbuje go nazwać.
Liczenie kropli wody
Materiał: kran f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 6 lat
Dziecko siedzi na krześle w postawie królewskiej lub doro\
karskiej
z zamkniętymi oczami. Wychowawczyni odkręca powoli kran, a\
zaczną
z niego spadać krople. Dziecko powinno je liczyć w myślach. Po mak-
symalnie 20 kroplach kran jest zakręcany. Dziecko otwiera oczy i poda-
je liczbę policzonych kropli.
47
Zamek piaskowy z chorągiewką
Materiał: du\
y płaski talerz z wilgotnym piaskiem, mała chorągiewka dla
ka\
dej parv dzieci, tępy nó\
dla ka\
dego dziecka f& Uczestnicy: przy-
najmniej 2 osoby f& Wiek: od 6 lat
Na du\
ym płaskim talerzu jest usypany, w kształcie wysokiej góry,
wilgotny piasek. Na szczycie znajduje się chorągiewka. Ka\
de z dzie-
ci (na zmianę) odejmuje uwa\
nie no\
em część góry, tak aby chorą-
giewka nie spadła. Trzeba się przy tym bardzo skoncentrować i nie
mo\
na rozmawiać. Jeśli chorągiewka się wywróci, partnerzy mogą
ponowić próbę.
Próbowanie warzyw
Materiał: ró\
ne warzywa letnie pocięte na małe kawałki, ły\
ka dla ka\
dego
dziecka f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 6 lat
Dziecko przyjmuje postawę królewską i zamyka oczy. Wychowawczy-
ni kładzie na ły\
ce do wypróbowania 2-3 małe kawałki warzyw. Dziec-
ko powinno je posmakować i nazwać. Jeśli jeszcze zostanie warzyw, mo\
-
na z nich wspólnie przygotować świetną zupę i spróbować, jak smakują
gotowane warzywa.
Pakowanie walizki
Materiał: walizka podró\
na, liczne przybory urlopowe, takie jak
szczoteczki do zębów, koszulki sportowe, kąpielówki, okulary do
nurkowania itp. f& Uczestnicy: 2 osoby lub więcej f& Wiek: od 6 lat
Przed dzieckiem le\
y walizka podró\
na wypełniona przedmiotami,
które mogą być potrzebne podczas letniego urlopu. Dziecko ogląda
48
wszystko uwa\
nie. Potem siada na krześle w postawie królewskiej i za-
myka uczy. Teraz podaje się mu do pomacania przedmiot z walizki. Jeśli
go rozpozna, mo\
e zgadywać dalej. Jeśli zaś odpowie błędnie, na jego
miejsce wchodzi następne dziecko z grupy.
Słuchanie fal
Materiał: bęben oceaniczny f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby
f& Wiek: od 7 lat
Dzieci stoją podzielone w sali i mają zamknięte oczy. Wychowawczyni
idzie cicho dokoła i zatrzymuje się w dowolnym miejscu, w którym gra
na bębnie oceanicznym. Dzieci powinny uwa\
nie słuchać i poruszać się
posłusznie w kierunku dz
więku, macając drogę rękami.
Kosz piknikowy (część 1)
Materiał: kosz ze sztućcami, talerzami, fili\
ankami, napojami, chlebem,
kiełbasą, serem itp. f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 7 lat
Do kosza piknikowego pakuje się sztućce, talerze, fili\
anki, napoje,
chleb, kiełbasę, ser. Potem jedno dziecko wychodzi za drzwi. W tym
czasie jeden przedmiot lub produkt spo\
ywczy zostaje zabrany z kosza
i ukryty. Dziecko stojące przed drzwiami wchodzi znowu i próbuje
znalez
ć to, czego brakuje. Piknik w ogrodzie przedszkola lub na świe-
\
ym powietrzu mo\
e sprawić szczególne zadowolenie.
49
Kosz piknikowy (część 2)
Materiał: papier do malowania i pisaki f& Uczestnicy: przynajmniej
4 osoby f& Wiek: od 7 lat
Dzieci siedzą na krzesłach, w kręgu, w postawie królewskiej. Jedno
z nich wymienia jakiś przedmiot, który powinien być w koszu pikniko-
wym. Następne dziecko podaje kolejny przedmiot. Trwa to a\
do mniej
więcej ósmego dziecka (przy bardziej doświadczonych grupach - tak-
\
e dalej), które mówi, co mo\
na zapakować do kosza. Potem dzieci po-
winny namalować wymienione przedmioty i produkty spo\
ywcze. Kto
mo\
e jeszcze wszystko przypomnieć?
Pakowanie się przed wyjazdem na urlop
Materiał: ró\
ne przedmioty na letni urlop, kilka sztuk ubioru na zimę,
walizka podró\
na f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 7 lat
Wspólnie pakujemy walizkę, w której znajdują się ró\
ne przedmio-
ty. Liczne z nich, takie jak okulary do nurkowania, koła pływackie, ręcz-
nik itp. potrzebne w czasie urlopu letniego oraz inne, jak rękawiczki,
szalik, czapka, które nie są wtedy potrzebne. Dziecko powinno z za-
mkniętymi oczami dotknąć tych przedmiotów. Jeśli uwa\
a, \
e znalazło
coś, co przyda się latem na urlopie, pakuje do walizki podró\
nej. Na bok
odkłada rzeczy potrzebne zimą. Gdy pakowanie jest zakończone, mo\
-
na otworzyć oczy i sprawdzić rezultat.
50
Czy czujesz nadmuchany balon?
Materiał: balon i koc dla ka\
dej pary dzieci f& Uczestnicy:
przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od 7 lat
Dzieci dobierają się parami. Jedno dziecko kładzie się w pozycji
relaksowej na kocu. Drugie podkłada mu pod lewą nogę lekko nadmu-
chany balon. Po dziesięciu sekundach balon  wędruje" pod lewe udo
itd. Trwa to tak długo, a\
balon dotrze pod głowę. Le\
ące dziecko pró-
buje w myśli śledzić drogę balonu. Potem role się zmieniają.
51
Jednostka relaksacyjna
 Bajkowa podró\
statkiem"
Materiał: balon dla ka\
dego dziecka, wielki balon (o średnicy ok. 1 m),
pompka do pompowania balonu, spadochron z nylonu z pętlą hamulcową,
 czarodziejska ró\
d\
ka" f& Uczestnicy: przynajmniej 12 dzieci f& Wiek:
od 6 lat
Wprowadzenie
Mo\
liwości zastosowania balonu, np.:
f& nadmuchiwanie i wypuszczanie powietrza z balonu połączone z ob-
serwacją tego,
f& nadmuchiwanie balonu i piszczenie nim,
f& nadmuchiwanie balonu, zawiązywanie go i wypuszczanie,
f& podrzucanie balonu w pionie i łapanie go,
f& obracania i chwytanie balonu w momencie podrzucania go oburącz
do góry,
f& pełzanie i prowadzenie balonu głową,
f& prowadzenie balonu między nogami, w rozkroku,
f& pocieranie balonu o głowę i wytwarzanie  elektrycznych włosów",
f& trącanie balonu poszczególnymi częściami ciała, takimi jak głowa,
nos, łokieć, palce, uda.
Cel: W fazie eksperymentalnej dzieci uczą się ró\
nych mo\
liwości
zabawy balonem i rozwijają swą fantazję. W ró\
ny sposób mo\
na wyko-
rzystywać ich pomysły. Aktywizuje się przy tym i usprawnia zdolności
ruchowe.
52
Balon wyrusza w podró\
- ćwiczenie
wyciszające
Dzieci siedzą w kręgu na podłodze i mają zamknięte oczy. Wycho-
wawczyni podaje balon jednemu z dzieci, które, nic nie mówiąc, powin-
no się z nim zapoznać wszystkimi zmysłami, a potem przekazać go
sąsiadowi. Trwa to tak długo, a\
wszystkie dzieci zetkną się z balonem.
Na koniec wychowawczyni prosi o otwarcie oczu i sprawozdanie z pod-
ró\
y balonem.
Cel: Dzieci mogą u\
ywać ró\
nych zmysłów. Czekając na balon uczą
się cierpliwości i koncentracji.
Zabawy ruchowe
Wytwarzanie fal
Dzieci siedzą przed chustą do falowania i trzymają ręce za plecami.
Następnie, gdy jest ju\
bardzo cicho, wychowawczymi prosi, aby dotknąć
spadochronu za szlufki. Dzieci powinny wyszukiwać ró\
ne mo\
liwości
ruchu ze spadochronem, np.:
f& poruszanie chusty na dół i do góry,
f& wywoływanie małych i du\
ych fal,
f& napinanie chusty i chodzenie w kręgu,
f& któreś z dzieci kładzie się w/pod chustą, a grupa wywołuje fale.
Cel: Zabawa ze spadochronem stwarza mo\
liwość prze\
ycia wspól-
noty przez dzieci. Rozwijana i wzmacniana jest te\
motoryka.
53
Budzimy kapitana
Wychowawczyni za pomocą  czarodziejskiej ró\
d\
ki" zamienia ba-
lon}' w marynarzy, a chustę do falowania - w statek. Potem pyta kogo
jeszcze brakuje wśród załogi. Odpowiedz
brzmi:  Kapitana". Wycho-
wawczyni prosi dzieci, aby były bardzo cicho i obudziły kapitana. Jest
on wielkim balonem ukrytym pod chustą w najdalszym końcu sali.
Wychowawczyni powoli podnosi chustę i wyprowadza kapitana. Aby
wszystkie dzieci mogły go pozdrowić, ściągają obuwie i siadają w krę-
gu. Mogą poruszać kapitana tylko nogami wzdłu\
i wszerz, wewnątrz
kręgu.
Cel: Ogromny balon pod chustą stanowi dla dzieci moment zasko-
czenia i kulminacyjny punkt jednostki relaksacyjnej. Zabawa nogami
powoduje ponadto bardzo wesołe prze\
ycia ruchowe. Ćwiczy się reak-
cje i sprawność fizyczną.
Budzimy marynarzy
Wszystkie dzieci budzą swoich marynarzy (balony) i przyprowadzają
ich na środek statku (spadochron). Gdy wszyscy marynarze są ju\
na
pokładzie, kładziony jest te\
 kapitan". Dzieci powinny tak poruszać
statkiem, aby, w miarę mo\
liwości, \
aden marynarz nie wypadł za bur-
tę. Marynarze, którzy musieli opuścić statek z powodu wzburzonego
morza, zostają wyeliminowani. Gdy ju\
ich nie ma na pokładzie, dzieci
powinny wnieść ich ponownie na statek i powtórzyć  rejs".
Cel: Zmienne wprowadzanie faz spokoju i ruchu dynamizuje zaję-
cia.
Przez fantazyjnie zaaran\
owaną sytuację zabawy pojawia się oraz
intensyfikuje zdolność identyfikacji. Przebieg ćwiczeń ruchowych musi
być w grupie dostosowany, zró\
nicowany i uaktywniony. Wśród dzieci
wzmacnia się poczucie wspólnoty.
54
Faza ciszy
Wychowawczyni opowiada następującą krótką historię, zachęcającą
do uczestnictwa w niej.
 Po długiej podró\
y marynarze z kapitanem przybywają powoli do
celu. Statek zawija do portu i załoga po cichu go opuszcza. Marynarze
i kapitan są zmęczeni długą podró\
ą i postanawiają odpocząć. Przyno-
szą koce i poduszki. Ka\
dy szuka przytulnego miejsca, aby się poło\
yć".
Gdy  statek",  marynarze" i  kapitan" zostaną odło\
eni na bok, dzieci
powinny przynieść swoje koce i poduszki, aby odpocząć. Kto chce, mo\
e
zdjąć buty i zamknąć oczy.
Cel: Jest to przejście do relaksacyjnej opowieści  Wsiądz
do \
aglów-
ki". W tym miejscu powinien być jednak wprowadzony relaks muzycz-
ny, np. szum morza.
Wsiądz
do \
aglówki (Opowieść relaksacyjna)
Pewnego słonecznego popołudnia wybrałeś się na spacer do portu.
Słońce świeci i przyjemnie ogrzewa twoje ciało. Na błękitnym niebie
mo\
esz zauwa\
yć krą\
ące wkoło mewy. Idąc dalej dostrzegasz statki przy
nabrze\
u. Obok wielkich i pięknych statków zauwa\
asz te\
małą, nie-
pozorna \
aglówkę. Zawsze chciałeś mieć taką na własność. Wiesz, \
e
w twojej fantazji wszystko jest mo\
liwe. Postanawiasz więc w myślach
wsiąść do \
aglówki i powoli opuścić port.
Morze jest całkiem spokojne. Robisz wdech i wydech, wdech i wy-
dech. Oddychasz bardzo regularnie i samodzielnie. Ciepły wiatr mu-
ska przyjemnie twą skórę. Mo\
esz wąchać bryzę morską, która pieści
twój nos.
Mo\
esz teraz zauwa\
yć kilka delfinów, które bawią się w wodzie.
Nieco dalej, widzisz małą wyspę. Chciałbyś ją chętnie odwiedzić. Skrę-
casz w jej kierunku. Gdy twoja \
aglówka dobiła do brzegu, wysiadasz
powoli. Czujesz ciepły, miękki piach pod stopami. Idziesz kawałek
wzdłu\
pla\
y, a\
znajdujesz piękne i ocienione miejsce. Chciałbyś tam
55
odpocząć. Kładziesz się powoli na piasku i zamykasz oczy. Jest tu bar-
dzo cicho i cisza jest równie\
w tobie. Robisz wdech i wydech,
wdech
i wydech. Oddychasz bardzo regularnie i samodzielnie.
Gdy zaczerpnąłeś dość sil, chcesz po\
cglować do domu. Wstajesz
powoli. Idąc do \
aglówki, mo\
esz znowu poczuć ciepły, miękki piach
pod stopami. Wsiadasz do \
aglówki i płyniesz powoli do portu. Po przy-
byciu do nabrze\
a, wracasz wypoczęty do domu. Wiesz teraz, \
e jeśli
chcesz wybrać się w podró\
i zaczerpnąć nowych sil, musisz tylko uru-
chomić fantazję i wsiąść do swojej \
aglówki.
Wracasz powoli z podró\
y i otwierasz oczy. Wstajesz powoli. Zaci-
skasz pięści, rozciągasz się. Jesteś teraz świe\
y i rześki!
Mo\
liwości kontynuacji
Oceniając sytuację, wychowawczyni powinna rozstrzygnąć, czy jed-
nostka relaksacyjna  Bajkowa podró\
statkiem" mo\
e być kontynuowa-
na. Jeśli tak, to mo\
na tego dokonać za pomocą samodzielnie wykona-
nych papierowych okrętów.
Statek na morzu
Materiał: samodzielnie wykonany statek z kolorowego, tęczowego lub
dającego się składać papieru f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby f& Wiek:
od 4 lat
Dzieci dobierają się parami. Jedno kładzie się na plecach (le\
ąca
pozycja relaksacyjna) i zamyka oczy. Drugie, wykonanym przez siebie
papierowym statkiem opływa ciało le\
ącego. Papierowy statek powinien
być zawsze w kontakcie z ciałem. Le\
ące dziecko ma w myślach dokład-
nie śledzić podró\
statku. Gdy oplynic on cale ciało, role się zmieniają.
Potem w grupie dokonuje się wymiany doświadczeń.
56
Cel: Ćwiczenie to intensyfikuje postrzeganie ciała. Ponadto, jako
partnerskie, tworzy podstawę zaufania oraz wzmacnia koncentrację
i wytrwałość.
Marzenia na płótnie \
aglowym
Materiał: \
aglowe lub lniane płótno, fragment odprę\
ającej muzyki lub
brzmiący instrument, jak np. metalofon, kuranty, trójkąt f& Uczestnicy:
przynajmniej 5 osób f& Wiek: od 5 lat
Jedno dziecko le\
y w płótnie \
aglowym i występuje w roli śpiącego
kapitana. Czwórka pozostałych dzieci jest marynarzami, którzy obie-
ma rękami trzymają mocno rogi płótna. Marynarze chodzą wokół po
cichu, na palcach. Śpiący kapitan jest obracany w kierunku ruchu wska-
zówek zegara i nie powinien być budzony. Aby grupa nie dokonywała
zbyt szybkich i gwałtownych ruchów, celem relaksu nale\
y włączać krót-
kie fragmenty muzyczne lub u\
ywać brzmiących instrumentów. Po
dwóch lub trzech minutach dokonuje się zamiana ról. Gdy wszystkie
dzieci zakończą swą kolejkę, dzielą się w grupie zebranymi doświad-
czeniami.
Cel: Zabawa ta łączy prze\
ycie ruchu i muzyki. Uwra\
liwia te\

zmysły, pobudza i rozwija motorykę oraz koordynację.
57
Jesień
Jesień przynosi nam ostatnie słoneczne dni, ale te\
deszcze, bu-
rze i mgły. Świe\
y wiatr jesienny pozwala puszczać latawce, a pod
nogami wspaniale szeleszczą liście. Dzieci z zapałem zbierają kasz-
tany i \
ołędzie, które posłu\
ą do zabawy i majsterkowania. Wiewiór-
ki, je\
e i borsuki gromadzą teraz zimowe zapasy, a na polach i w sa-
dach rolnicy zbierają zbo\
e, warzywa, jabłka, gruszki i winogrona.
Wielu ludzi świętuje do\
ynki, które ostatnio zyskały na wa\
ności,
poniewa\
nie zawsze wszyscy mogą być bezpośrednimi świadkami
wzrostu i zbiorów.
Ćwiczenia na jesień powinny przyczynić się do tego, aby w spo-
sób bardziej intensywny i bogaty prze\
ywać zmiany w przyrodzie.
W tym kręgu tematycznym mieszczą się ró\
ne ćwiczenia, które do-
tyczą przede wszystkim oddychania. Dzieci najlepiej podczas zaba-
wy uczą się, jak w określonych (trudnych) sytuacjach skoncentrować
uwagę na oddychaniu i umieć się odprę\
yć.
60
Zabawy na wyciszenie i spostrzeganie
Liściowy człowiek
Materiał: liście z drzew liściastych f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby
f& Wiek: od 3 lat
Dzieci łączą się w pary. Jedno w pozycji le\
ącej zajmuje postawę
relaksacyjną i, w miarę mo\
liwości, zamyka oczy. Drugie kładzie uwa\
-
nie liście na ciało le\
ącego dziecka. To ostatnie powinno potem powoli
wstać i obejrzeć to, co zostało wykonane. Póz
niej role się zmieniają.
Gruszka czy jabłko?
Materiał: jabłko lub gruszka f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek:
od 3 lat
Dziecko siada w postawie królewskiej na krześle. Wspólnie z wycho-
wawczynią obserwuje jabłko i gruszkę oraz zapamiętuje kształty obu
owoców. Potem zamyka oczy, a wychowawczyni podaje mu jabłko lub
gruszkę. Dziecko dotyka owocu i z zamkniętymi oczami próbuje go
rozpoznać. Potem otwiera oczy i sprawdza, czy miało racje.
61
Wiatrak
Materiał: - f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od 3 lat
Dzieci stoją w kręgu i grają role wiatraków. W środku znajduje się
 dziecko wiatru". Wydając polecenia, określa ono silę obracających się
wiatraków. Jeśli  wiatrowe dziecko" trzyma ręce w górze, wszystkie dzie-
ci obracają ramionami, jeśli ma ręce w pozycji poziomej -wówczas dzie-
ci wykonują rękami jedynie ruchy okrę\
ne, jeśli wreszcie jego ręce znaj-
dują się przy ciele -wiatraki zatrzymują się. Po czterech - pięciu kolej-
kach wybiera się nowe  wiatrowe dziecko".
Szukanie kasztanów w liściach
Materiał: du\
a miska z liśćmi, kasztanami i ró\
nymi materiałami, takimi
jak kamienie, korki, drewienka itd. f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej
f& Wiek: od 3 lat
W du\
ej misce znajdują się ró\
ne materiały i kasztany. Wszystko
zostaje przykryte sporą ilością liści. Dziecko powinno z zamkniętymi
oczami wyszukać w misce trzy - cztery kasztany.
Dotykanie kasztanów stopami
Materiał: kasztan, ró\
ne materiały, takie jak kamień, liść, trochę mchu itd.
f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 4 lat
Zęby wykonać to ćwiczenie, dziecko musi zdjąć buty. Pod stopy kła-
dzie się mu ró\
ne materiały. Powinno je teraz pomacać stopami i zna-
lez
ć kasztan.
62
Gdzie jest jabłko?
Materiał: jabłko, ró\
ne przedmioty, takie jak klocki, piłka, ksią\
ka itd.
f& Uczestnicy: od 4 osób f& Wiek: od 3 lat
Dzieci siedzą na krzesłach w kręgu. W środku znajdują się ró\
ne
rzeczy i jabłko. Jedno z dzieci, zanim opuści pokój, powinno dokładnie
obejrzeć zgromadzone przedmioty. Potem ka\
de z dzieci ukrywa jeden
z przedmiotów pod swoim swetrem. Dziecko, które było za drzwiami,
wchodzi znowu do pokoju i maca ka\
dy sweter. Jeśli uwa\
a, \
e znalazło
poszukiwane jabłko, wyjmuje je spod swetra. Jeśli jabłko zostało znale-
zione, role się zmieniają.
Masowanie stóp kasztanem
Materiał: kasztan dla ka\
dego dziecka f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej
f& Wiek: od 4 lat
Dziecko ściąga but i kładzie kasztan pod stopę. Druga stopa stoi
mocno na ziemi dla zachowania równowagi. Kasztan jest poruszany
powoli nogą w jedną i w drugą stronę. Równomierne i powolne ruchy,
obejmujące całą płaszczyznę stopy, słu\
ą jej dobremu wymasowaniu.
Po upływie ok. minuty, odkłada się kasztan i porównuje obie stopy.
Dziecko czuje, \
e masowana stopa uzyskała więcej stabilności. Po-
tem masuje się kasztanem druga stopę i po minucie porównuje się ją
z pierwszą.
63
Gruszki i banany
Materiał: - f& Uczestnicy: przynajmniej 8 osób f& Wiek: od 4 lat
Dzieci siedzą na krzesłach w kręgu. Co drugie dziecko jest grusz-
ką, a pozostałe bananami. Jedno dziecko stoi w środku i kołatką daje
wskazówki. Jeśli uderzy raz, wszystkie gruszki muszą klasnąć. Jeśli
uderzy dwa razy, wszystkie banany muszą tupnąć. Jeśli dziecko uderzy
kołatką kilka razy z rzędu, wszystkie gruszki i banany muszą razem
klasnąć i tupnąć.
Próbowanie chleba razowego
Materiał: ró\
ne rodzaje jasnego chleba, takie jak chleb pszenny, \
ytni,
wiejski, oraz ciemny chleb razowy z wieloma ziarnami f&Uczestnicy:
1 osoba lub więcej f& Wiek: od 4 lat
Dziecko siedzi w postawie królewskiej na krześle. Ogląda ró\
ne
gatunki jasnego chleba i porównuje je z ciemnym chlebem razowym.
Następnie, z zamkniętymi oczami, próbuje po kolei ró\
nych kawałków
chleba. Jeśli uwa\
a, \
e znalazło kawałek razowca, podnosi rękę. Zakoń-
czeniem zabaw}7 mo\
e być smaczne śniadanie dla całej grupy.
Wędrówka kasztana
Materiał: kasztan f& Uczestnicy: przynajmniej 8 osób f& Wiek: od 4 lat
Dzieci siedzą na krzesłach w kręgu. Jedno dziecko kładzie ostro\
-
nie na ręce kasztan. Z rozło\
onymi ramionami i na palcach powinno raz
przejść wkoło tak, \
eby kasztan nie upadł. Jeśli się to uda, dziecko mo\
e
jeszcze raz powtórzyć rundę.
64
Wycieczka
Materiał: - f& Uczestnicy: przynajmniej 6 osób f& Wiek: od 5 lat
Dzieci siedzą na krzesłach w kręgu. Jedno z nich siedzi na środku
w postawie królewskiej z zamkniętymi oczami. Wychowawczyni mruga
na jedno z dzieci, które udaje się na  wycieczkę". Dziecko to obchodzi
po cichu krąg i siada znowu na swoim miejscu. Dziecko w środku otwie-
ra oczy i powinno wymienić imię tego, kto wybrał się na  wycieczkę".
Dotykanie liści
Materiał: podobne materiały, takie jak papier gazetowy, papier do
rysowania, papier fotograficzny, karton, jak te\
liście i lniana chusta
f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 5 lat
Pod lnianą chustą znajdują się podobne materiały, takie jak papier
gazetowy, papier do malowania, papier fotograficzny, karton oraz liście.
Dziecko powinno bardzo uwa\
nie sięgnąć pod chustę i wyczuć znaj-
dujące się tam materiały. Jeśli uwa\
a, \
e czuje liść, podnosi go pod chu-
stę. Jeśli liść rzeczywiście został znaleziony, dziecko mo\
e ponowić
próbę.
Rozpoznawanie i nazywanie liści
Materiał: liście z ró\
nych drzew liściastych f& Uczestnicy: 1 osoba lub
więcej f& Wiek: od 5 lat
Przed dzieckiem le\
ą liście z ró\
nych drzew liściastych. Troje 
czworo dzieci (a w przypadku dzieci starszych - do sześciu osób) od-
ró\
nia wspólnie liście i nazywa je. Potem dziecko, które poznało
65
liście, opuszcza salę. Wychowawczyni usuwa jeden liść. Dziecko, które
było za drzwiami, wraca i próbuje odnalez
ć brakujący liść.
 A
owienie" liści
Materiał: liście z ró\
nych drzew liściastych, dwie słomki, jedna obręcz
gimnastyczna f& Uczestnicy: 2 osoby lub więcej f& Wiek: od 5 lat
Dwójka dzieci siedzi przed obręczą gimnastyczną. W środku obrę-
czy le\
ą liście. Ka\
de dziecko powinno słomką  złowić" liście z obrę-
czy. Aby dostarczyć odpowiednio du\
o powietrza, przed ka\
dym zassa-
niem nale\
y zrobić głęboki wydech. W tym ćwiczeniu potrzebna jest
du\
a koncentracja. W miarę mo\
liwości nie nale\
y rozmawiać.
Węszący je\

Materiał: salaterka z 2-3 kroplami wonnego olejku, np. jabłkowego
f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 6 lat
Dziecko występuje w roli je\
a i powinno najpierw opuścić pokój.
Wychowawczyni ustawia w pokoju salaterkę z wonnym olejkiem. Je\

wraca i powinien, kierując się delikatnym nosem, doczołgać się do z
ródła
zapachu, mając przy tym zawiązane oczy.
Gdzie jest kasztan?
Materiał: kasztan f& Uczestnicy: przynajmniej 8 osób f& Wiek: od 5 lat
Wszystkie dzieci siedzą na krzesłach w kręgu, a jedno stoi w środ-
ku. Dzieci w kręgu trzymają ręce za plecami i przekazują sobie kasz-
tan. W pewnym momencie stojące dziecko klaszcze w dłonie.
Teraz kasztan nie powinien być dalej przekazywany. Dziecko znaj-
dujące się w środku powinno odgadnąć, kto trzyma kasztan w ręku. Jeśli
wskazało właściwą osobę, zamienia się z nią rolą. Jeśli nie - dziecko
pozostaje jeszcze jedną rundę w środku.
Między ciszą i burzą
Materiał: - f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 6 lat
Przed rozpoczęciem zabawy omawia się z dziećmi ró\
ne nasilenia
wiatru, z którymi łączy się odmienne znaki akustyczne.
Mo\
na poczynić następujące ustalenia:
f& wiatr = prztykanie palcami,
f& cisza = zało\
enie rąk za plecami,
f& burza = klaskanie i tupanie.
Teraz dzieci powinny się zastanowić, jakie oddychanie dopasować
do poszczególnego nasilenia wiatru. W związku z tym mo\
na z dziec-
kiem rozwijać następujące techniki oddychania:
f& wiatr = wydychać, głęboko zaczerpnąć powietrza i powoli je wypu-
ścić,
f& cisza = spokojnie wdychać i wydychać powietrze,
f& burza = wydychać, głęboko zaczerpnąć powietrza i mocno je wypu-
ścić.
Gdy oddychanie zostanie omówione, wychowawczyni robi umówio-
ne znaki, np. prztyka palcami, a dzieci odpowiadają odpowiednim  wia-
trem".
67
Wacik pozostaje w kręgu
Materiał: wacik i obręcz gimnastyczna dla ka\
dej pary f& Uczestnicy:
przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od 6 lat
Ka\
da para dzieci siedzi na podłodze, twarzami do siebie. Między
nimi znajduje się obręcz gimnastyczna z wacikiem. Zadanie polega na
tym, aby poruszać wacik przez dmuchanie, ale nie wydmuchać go poza
obręcz. Podmuch nie mo\
e być więc zbyt staby, ani zbyt mocny. Przed
jego wykonaniem dzieci powinny najpierw zrobić głęboki wydech,
a potem głęboki wdech. W czasie dmuchania nie nale\
y opuszczać miej-
sca.
Dmuchanie na świecę
Materiał: świeca, zapalniczka dla ka\
dej pary f& Uczestnicy: przynaj-
mniej 2 osoby f& Wiek: od 6 lat
Uwaga: to ćwiczenie mo\
e być wykonane tylko z tymi dziećmi, któ-
re zostały ju\
pouczone, aby bardzo ostro\
nie obchodzić się z ogniem!
Ka\
da para dzieci siada na stole twarzami do siebie. W środku stołu
stoi zapalona świeca. Jedno z dzieci robi głęboki wydech, a potem wdech.
Podczas dmuchania dziecko próbuje umieścić płomień świecy w poło-
\
eniu ukośnym, a więc poruszyć go w kierunku swego partnera. Świeca
nie mo\
e zgasnąć. Potem to samo próbuje wykonać drugie dziecko.
68
Gaszenie świecznika
Materiał: 5-6 świec, zapalniczka dla ka\
dej pary f& Uczestnicy: przynaj-
mniej 2 osoby f& Wiek: od 6 lat
Uwaga: to ćwiczenie mo\
e być wykonywane tylko z tymi dziećmi,
które zostały pouczone, aby bardzo ostro\
nie obchodzić się z ogniem!
Na stole stoi obok siebie 5-6 zapalonych świec. Dwoje dzieci siedzi
naprzeciw siebie, a jedno z nich jednym podmuchem usiłuje zgasić
mo\
liwie jak najwięcej świec. Przed ka\
dą próbą robi się głęboki wy-
dech i wdech. Potem następuje zmiana osoby i ponowne zapalenie zga-
szonych świec. Zwycię\
a to dziecko, które jednym podmuchem zgasi
najwięcej świec.
Wędrująca \
ołądz

Materiał: \
ołądz
f& Uczestnicy: przynajmniej 12 dzieci f& Wiek: od 7 lat
Dzieci siedzą na krzesłach w kręgu w postawie królewskiej. Jedno
z nich stoi w środku i ma w dłoni niewidoczną dla innych \
ołądz
. Dzie-
ci układają dłonie na kształt miseczek. Dziecko z \
ołędzia obchodzi
siedzących w kręgu i ostro\
nie dotyka ich rąk. W pewnym momencie
przekazuje \
ołądz
innemu dziecku. Gdy obeszło wszystkich siedzących,
wraca na swoje miejsce. Inna osoba z grupy powinna zgadnąć, komu
\
ołądz
została przekazana. Oczywiście, mo\
e się te\
zdarzyć, \
e jest ona
jeszcze w posiadaniu pierwszego dziecka.
69
Kasztanowo-perłowy naszyjnik
Materiał: sznurek, kasztany lub drewniane peretki, wiertło do
przewiercania kasztanów f& Uczestnicy: od 1 osobv f& Wiek: od 6 lat
Niewielkim wiertłem nale\
y wykonać otwory w kasztanach. Potem
kasztany i drewniane perełki są dowolnie nawlekane na sznurek. Tak
powstaje kasztanowo-perłowy naszyjnik, który nale\
y zawiązać. Potem
jedno z dzieci siada na krześle w postawie królewskiej i zamyka oczy.
Powinno ono policzyć, ile kasztanów zawiera naszyjnik.
Wra\
liwy budowniczy
Materiał: ró\
ne materiały z przyrody f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby
f& Wiek: od 7 lat
Dzieci dobierają się parami. Jedno z nich zamyka oczy i ze zgroma-
dzonych materiałów ma zbudować wysoką wie\
ę. Dopiero gdy wie\
a się
zawali, szczęścia próbuje drugie dziecko. Aby ułatwić pracę budowni-
czego, jego partner mo\
e mu dawać pomocne wskazówki, np.  Uwaga,
przesuń kamień trochę na lewo".
Kolce zapachowego je\
a
Materiał: cytryna, goz
dziki, długopis, wykałaczka f& Uczestnicy: 1 osoba
lub więcej f& Wiek: od 7 lat
Cala cytryna zostaje naszpikowana goz
dzikami na kształt je\
a, przy
czym pyszczek i spód pozostają nietknięte. Oczy je\
a mogą być zazna-
czone długopisem. Nogi mo\
na zrobić z wykałaczek.
70
Dziecko siedzi na krześle w postawie królewskiej z zamkniętymi
oczami. Obwąchuje zapachowego je\
a i końcami palców próbuje wy-
czuć liczbę goz
dzików. Ile kolców ma zapachów}'jez?
Sortowanie dyni
Materiał: ro\
nej wielkości dynie f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej
f& Wiek: od 7 lat
Dziecko ma posortować według wielkości 4-6 dyń i ustawić je obok
siebie. Potem zamyka oczy, a wychowawczyni zmienia ich kolejność.
Dziecko  na ślepo" próbuje teraz od nowa je posortować, według po-
przedniego ustawienia.
71
Jednostka relaksacyjna
 Jesienny wiatr"
Materiał: szyfonowa chusta gimnastyczna dla ka\
dego dziecka (chusty
takie mo\
na kupić przewa\
nie w czterech podstawowych kolorach, a ich
wielkość wynosi 62 cm x 62 cm) albo chusty do rytmiki bądz
\
onglerki
f& Uczestnicy: przynajmniej 6 osób f& Wiek: od 5 lat
Wprowadzenie
Mo\
liwości zastosowania chusty szyfonowej, np.:
f& okrę\
ne poruszanie chusty ręką przed sobą,
f& krą\
enie całym ramieniem z chustą,
f& obracanie się dokoła,
f& kołysanie ręką do przodu i do tylu,
f& zamaszyste poruszanie chusty ręką do góry i na dół,
f& trzymanie chusty i chodzenie po sali,
f& przeskakiwanie nad chustą le\
ącą na ziemi,
f& formowanie chusty rękami na kształt piłki i otwieranie jej powoli jak
kwiatek,
f& trzymanie chusty przed twarzą i dmuchanie na nią,
f& trzymanie chusty przed nosem i wyczuwanie oddechu.
Cel: W swobodnej zabawie szyfonowymi chustami dzieci poznają
materiał i jego właściwości. Podczas wspólnego eksperymentowania
mogą być rozwijane, naśladowane lub uzupełniane ró\
ne pomysły.
Wzmacniana jest przy tym wyobraz
nia, motoryka i dokładne całościo-
we postrzeganie.
Po zakończeniu fazy eksperymentalnej w grupie powinna odbyć się
wymiana doświadczeń. Wychowawczyni rozmawia ze wszystkimi dzieć-
mi o właściwościach szyfonowych chust i właściwym obchodzeniu się
z mmi. Dzieci mogą te\
zaprezentować samodzielnie wymyślone ru-
chy z chusta.
72
Słońce - ćwiczenie na wyciszenie
Dzieci siedzą w kręgu ze swoimi szyfonowymi chustami i układają
je wspólnie na kształt słońca. Dziecko, które rozpoczyna, idzie bardzo
cicho ze swoją chustą do środka kręgu. Tam kładzie ją ostro\
nie na ziemi
jako promień słońca. Wraca potem na swoje miejsce i mruga na inne
dziecko, które kładzie swą chustę w taki sam sposób. Zabawa trwa tak
długo, a\
wszystkie dzieci poło\
ą chusty, tworząc kształt słońca.
Cel: Uczenie wytrwałości i koncentracji, kształtowanie wra\
liwości
estetycznej i poczucia wspólnoty.
Zabawa w siłę wiatru z u\
yciem szyfonowych
chust - zabawa ruchowa
Wiosną, latem, jesienią i zimą,
czwórka wiatrowych dzieci działa.
Słuchaj cicho i odpowiedz:
jaką prędkość wiatru
z nieba nam zesłała?
Zanim zaczniesz, zrób wydech silny
i powietrze wypuść w sposób nieomylny!
Zrób potem wdech bardzo mocny,
aby chłopiec wiatrowy stał ci się pomocny.
Pierwsze dziecko wiatrowe tak dmucha:
 Phh - phh, phh - phh..."
(przenca i poiutórzenie!)
Pierwsze dziecko wiatrowe tak dmucha:
 Phh - phh, phh - phh..."
Wiosną, latem, jesienią i zimą,
czwórka wiatrowych dzieci działa.
Słuchaj cicho i odpowiedz:
73
jaką prędkość wiatru
z nieba nam zesłała?
Zanim zaczniesz, zrób wydech silny...
Drugie wiatrowe dziecko dmucha mocniej:
 Phh - phh, phh - phh..."
(pizejzea i poztiórzeniel)
Drugie wiatrowe dziecko dmucha mocniej:
 Phh - phh, phh - phh..."
Wiosną, latem, jesienią i zimą....
Zanim zaczniesz zrób wydech silny.
Trzecie wiatrowe dziecko dmucha najmocniej:
 Phh - phh, phh - phh..."
(prsenca ipoiclórzeniel)
Trzecie wiatrowe dziecko dmucha najmocniej:
 Phh - phh, phh - phh..."
Wiosną, latem, jesienią i zimą...
Czwarte wiatrowe dziecko wypoczywa pilnie
i wraca z braćmi do domu usilnie
Najsłabszy wiatr układa dzieci do spania
i wieczorną nuci piosneczkę wśród ziewania.
Cel: Podczas zabaw}' w wiatr dzieci na przemian prze\
ywają fazy
ciszy i ruchu. Konkretnymi doświadczeniami dla nich są językowe, ryt-
miczne i dz
więkowe elementy zabawy. Wersety, które się stale powta-
rzają i ró\
nicują, stwarzają dla dzieci zło\
oną, lecz plastyczną sytuację.
W ten sposób mo\
na te\
poprawiać w grupie zdolność wyrazu, mowę
i motorykę.
74
Faza ciszy
Po zakończeniu ostatniego wersetu dzieci powinny przynieść koc
i poduszkę, aby się wygodnie poło\
yć. Zamykają oczy, a wychowawczy-
ni nuci wieczorną piosenkę  Ojca Wiatru". Mo\
e to być po prostu zna-
na dziecięca piosenka.
Cel: Faza ciszy wprowadza do relaksacyjnej opowieści  Pozwól
wznieść się twojemu latawcowi". W tym miejscu mo\
na te\
umieścić
relaks muzyczny z wiatrowymi szumami.
Pozwól wznieść się twojemu latawcowi
(Opowieść relaksacyjna)
Jest piękny jesienny dzień. Wieje wiatr, który dobija się do twojego
okna. Wyglądasz na zewnątrz i widzisz jak z drzew spadają kolorowe
liście. Bierzesz swój latawiec i wychodzisz z nim z domu. Idziesz w pole.
Po drodze słyszysz wiatr szumiący w koronach drzew. Wkrótce docho-
dzisz do wielkiego pustego miejsca. Chcesz, \
eby tutaj wzleciat twój
latawiec. Przygotowujesz go więc do lotu i biegniesz z nim przed sie-
bie. Powoli rozwijasz sznurek i twój latawiec wznosi się coraz wy\
ej, a\

wreszcie szybuje spokojnie i regularnie na niebie. Z dołu jest mały i ko-
lorowy. Marząc, towarzyszysz mu w locie.
Wspaniale jest le\
eć na latawcu. Czujesz, jak wiatr łagodnie owiewa
twoje plecy. Oddychasz bardzo regularnie i samodzielnie. Robisz wdech
i wydech, wdech i wydech. Czujesz się dobrze. WTiatr łagodnie kołysze
latawiec w ró\
ne strony. Z góry widzisz wszystko bardzo małe i oddalo-
ne. Dostrzegasz, jak rodzina wiewiórek biegnie przez pola do lasu ze
swoimi zimowymi zapasami. Mo\
esz zauwa\
yć te\
przelatujące pod
tobą jesienne liście, które wiatr nawiewa z pobliskiego lasu. Kołyszą się
one, podobnie jak twój latawiec. Robisz wdech i wydech, wdech i wy-
dech. Oddychasz bardzo regularnie samodzielnie. Oglądasz wszystko
dokładnie. Mo\
e zechcesz póz
niej namalować swe wspomnienia. Stop-
niowo zbli\
a się czas powrotu na ziemię. Sznurek zwija się wolno, a twój
75
latawiec regularnie i spokojnie opada na pole. Robisz wdech i wydech,
wdech i wydech. Oddychasz bardzo regularnie i samodzielnie. W koń-
cu latawiec ląduje łagodnie na ziemi. Jeszcze przez chwilę le\
ysz na nim
i za\
ywasz ciszy. Potem wstajesz i wracasz do domu. Wiesz teraz, \
e jeśli
chcesz zaznać ciszy, musisz tylko w marzeniach wznieść się na swoim
latawcu.
Otwierasz oczy. Powoli wstajesz. Zaciskasz pięści i wyciągasz się.
Jesteś świe\
y i rześki.
Dalsze mo\
liwości
Jeśli temat  jesień" ma być pogłębiony z dziećmi, pojawiają się m.in.
następujące mo\
liwości.
Medytacja przy samodzielnie wykonanym
przez
roczu
Materiał do wykonania przez
rocza: Do wykonania medytacyjnego
przez
rocza jest potrzebny koniecznie projektor, ramki do przez
roczy,
rozsuwany ekran na płótnie (lub białej powierzchni ściany). Ponadto jest
potrzebny te\
płynny klej, pędzel akwarelowy nr 2, przezroczyste farby do
malowania na szkle (podstawowe kolory, czerwony i \
ółty, aby uzyskać barwy
jesieni) f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 5 lat
Wskazówki dotyczące wykonania przez
rocza: Nale\
y otwo-
rzyć szklane ramy przez
rocza i poło\
yć na szkło 2-3 krople kleju. Po-
tem akwarelowym pędzlem nało\
yć podobną ilość farby dekoracyjnej
do malowania szkła. Wreszcie zamknąć przez
rocze. Farby i klej muszą
być u\
yte w takiej ilości, aby nic nie wypłynęło poza ramy.
Pod wpływem ciepła wydzielającego się z projektora, farby nakłada-
ją się na siebie, co widać podczas oglądania przez
rocza. Nale\
y pamię-
tać, \
eby temperatura wrzenia farb była ni\
sza ni\
temperatura włączo-
nego projektora.
76
Medytacja: Samodzielnie wykonane przez
rocze jest wyświetlane na
białym tle. Sala, w której odbywa się projekcja, jest nieco przyciemnio-
na i rozlega się w niej muzyka medytacyjna. Dzieci mogą poddać się od-
działywaniu nakładających się na siebie kolorów przez
rocza.
Cel: Oglądanie medytacyjnych przez
roczy pobudza wyobraz
nię
dzieci. Jednocześnie płynne kolory oddziałują uspokajająco. Jesienią
barwy odgrywają wa\
ną rolę. W medytacyjnym przez
roczu płyną z po-
czątku szybko, a potem coraz wolniej. W końcu powstaje wyschnięty,
 mocny" obraz medytacyjny, który odzwierciedla tak\
e jesienne zaśnię-
cie przyrody. Gdy przez
rocze medytacyjne przyjmie swój ostateczny
kształt, dzieci mogą na ró\
ne sposoby interpretować przedstawiony
obraz.
Kolorowy bąk
Materiał: cyrkiel, linijka, no\
yczki, kredki, biały papier fotograficzny,
ołówek f& Uczestnicy: przynajmniej 2 osoby f& Wiek: od 5 lat
Przygotowania: cyrklem rysuje się na białym kartonie du\
y okrąg
i dzieli się go na osiem równych  kawałków ciasta". Dzieci mogą je
pomalować w ró\
nych kolorach jesieni. Potem krąg ten wycina się i prze-
kłuwa w środku ołówkiem. W ten sposób powstaje bąk.
Zabawa: Dzieci siedzą w kręgu z zamkniętymi oczami i wyobra\
a-
ją sobie jesień z jej kolorowymi liśćmi. Po minucie otwierają oczy i jed-
no z dzieci obraca bąka. Kolory mieszają się wtedy. Gdy tylko dzieci
mogą dostrzec poszczególne barwy, podnoszą ręce.
Cel: Wzmacnianie zdolności postrzegania kolorów i koncentracji
dzieci.
77
Zima
Zimą prze\
ywamy zawsze adwent i Bo\
e Narodzenie. Stare zwy-
czaje i bo\
onarodzeniowe zapachy budzą wspomnienia i obrazy, które
w sobie nosimy. Cicha, zimowa przyroda daje nam sposobność, aby
znowu zastanowić się nad tym, co istotne w \
yciu. Zamyka się przy-
rodniczy krąg wzrostu i umierania. Wypoczywają rośliny i zwierzęta,
aby mieć nowa sitę na wiosnę. Ludzie wracają do swoich ciepłych
mieszkań. Blask świec i gorąca czekolada stwarzają szczególnie miłą
atmosferę, w której opowiadanie ró\
nych historii i oglądanie ksią\
ek
z obrazkami daje dzieciom bardzo du\
o zadowolenia.
Zamieszczone tu ćwiczenia wpisują się w zimową i przedświątecz-
ną atmosferę.
Ćwiczenia na wyciszenie mogą wyostrzyć spojrzenie na istotne
i ciche zjawiska codzienności.
80
Zabawy na wyciszenie i spostrzeganie
Nasłuchiwanie zimnych ogni
Materiał: zimne ognie, zapalniczka f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej
f& Wiek: od 3 lat
Dzieci siedzą na krzesłach w kręgu w postawie królewskiej. Wycho-
wawczyni siada w środku i zapala zimne ognie. Dzieci mogą je oglądać
lub z zamkniętymi oczami nasłuchiwać ich syczenia. Gdy zimne ognie
się wypalą, mo\
na podzielić się swoimi wra\
eniami.
Słuchanie melodii bo\
onarodzeniowej
Materiał: grający zegar z melodią bo\
onarodzeniową f& Uczestnicy:
1 osoba lub więcej f& Wiek: od 3 lat
Dziecko wychodzi za drzwi. Wychowawczyni nakręca zegar wygry-
wający kolędę i ukrywa go w sali. Dziecko wraca i nasłuchuje dz
więków
melodii, aby wykryć grający zegar. W miarę mo\
liwości nie nale\
y roz-
mawiać, poniewa\
zadanie to wymaga koncentracji i du\
ego zasłucha-
nia.
81
Topniejąca kostka lodu
i Materiał: - f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 3 lat
W przeddzień tego ćwiczenia wychowawczyni wraz z dziećmi przy-
gotowuje w zamra\
arce kostkę lodu, a potem ją rozmra\
a. Doświadcze-
nie to wpływa następnego dnia na ćwiczenie wyciszające.
Dziecko występuje w roli kostki lodu, którą  słońce", czyli wycho-
wawczyni, powoli topi. Słońce jest z początku bardzo małe, ale z wolna
wschodzi, (idy staje się coraz większe, roztapia kostkę lodu. Wychowaw-
czymi wyciąga się i staje na palcach, a dziecko robi się coraz mniejsze.
Potem mo\
na zamienić się rolami. Oczywiście, w zabawie tej mo\
e
uczestniczyć te\
dwójka dzieci.
Dotykanie balonu z wodą
Materiał: balon, woda f& Uczestnicy: przynajmniej 5 osób f& Wiek:
od 3 lat
Dzieci siedzą na krzesłach w ciasnym kręgu. Wypełniony wodą ba-
lon wędruje teraz z ręki do ręki, nie dotykając palców. Ka\
de dziecko
podaje go ostro\
nie swemu sąsiadowi. Zabawa trwa tak długo, a\
ba-
lon zakończy jedną rundę. W ćwiczeniu tym nie nale\
y rozmawiać,
poniewa\
przekazywanie balonu wymaga koncentracji i zręczności.
82
Chustka baby-jagi
Materiał: chustka na głowę i 2-3 ró\
ne kapelusze f& Uczestnicy:
przynajmniej 4 osoby f& Wiek: od 3 lat
Dzieci siedzą na krzesłach w kręgu. Jedno z nich zamyka oczy, a troje
ustawia się blisko siebie. Spośród tej trójki jedno dziecko ma na głowie
chustkę, jako baba-jaga, a dwójka pozostałych - kapelusze.  Ślepe"
dziecko przyprowadza się do dzieci mających nakrycia głowy, aby przez
dotyk rozpoznało, kto jest babą-jagą. Potem role się zmieniają.
Zimowy sen zwierząt
Materiał: ewentualnie koc i poduszka dla ka\
dego z dzieci f& Uczestnicy:
przynajmniej 6 osób f& Wiek: od 4 lat
Wszystkie dzieci odgrywają role zwierząt (je\
a, wiewiórki, borsuka
itd.), które pogrą\
ają się w zimowym śnie. W tym celu kładą się na ko-
cach z poduszkami. Kto chce, mo\
e poło\
yć się w postawie relaksacyj-
nej i zamknąć oczy. Dzieci powinny być cicho i nie poruszać się. Kto
przerwie milczenie lub wykona jakiś ruch, zostaje wyeliminowany i siada
cicho na kocu. Zwycięzcą jest to dziecko, które najdłu\
ej  spało".
Zimowy sen zwierząt jest dla dzieci mentalną pomocą, która umo\
-
liwia zakosztowanie  snu".
83
Kto jest bałwanem?
Materiał: du\
a lniana chusta f& Uczestnicy: przynajmniej 6 osób
f& Wiek: od 4 lat
Podczas gdy jedno dziecko czeka za drzwiami, inne ukrywa się pod
lnianą chustą, wyobra\
ając w ten sposób bałwana. Dziecko, które stało
za drzwiami, wchodzi teraz do sali i próbuje, przez rozglądanie się
dokoła oraz dotykanie, znalez
ć bałwana. Jeśli go rozpozna, to teraz on
zgaduje, a następne dziecko z kręgu przejmuje rolę bałwana.
Szukanie buta Mikołaja
Materiał: but Mikołaja i inne dziecięce buty (najwy\
ej cztery)
f& Uczestnicy: przynajmniej 5 osób f& Wiek: od 4 lat
Dzieci siedzą na krzesłach w kręgu. Jedno dziecko stoi w środku
i prosi, aby ka\
dy poło\
ył przy nim po jednym bucie. Potem obok butów
kładzie się buta Mikołaja. Dziecko powinno dobrze obejrzeć buty, a po-
tem zamknąć oczy. Jedna osoba z kręgu wchodzi do środka i podaje in-
nym jakiś but. Dzieci powinny odgadnąć, który but jest Mikołaja. Jeśli
zostanie on znaleziony, tę samą próbę podejmuje następne dziecko.
Mandarynka w bucie Mikołaja
Materiał: but Mikołaja, mandarynki, orzechy, jabłka, pomarańcze
f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 4 lat
Do buta Mikołaja wkłada się mandarynkę, orzechy, jabłka i poma-
rańcze. Dziecko powinno z zamkniętymi oczami wyjąć zawartość buta
i rozpoznać ją przez dotyk rąk. Jego zadaniem jest znalezienie manda-
rynki, która potem stanowi smaczną nagrodę.
84
Z pozostałych dodatków dzieci mogą przygotować sałatkę owocową
z cukrem i z cynamonem, która jest zimowym smakołykiem.
Kto ma dzwoneczek?
Materiał: dzwoneczek f& Uczestnicy: przynajmniej 6 osób
f& Wiek: od 4 lat
Dzieci trzymają ręce za plecami i siedzą blisko siebie. Jedno z nich
opuszcza pomieszczenie. Podczas gdy czeka za drzwiami, inne dostaje
do ręki dzwoneczek. Dziecko stojące na zewnątrz wraca teraz do sali,
a to, które ma dzwoneczek, krótko dzwoni. Czy pierwsze z dzieci zgad-
nie, kto dzwonił?
Karma dla ptaków
Materiał: zamykana puszka lub szklanka, karma dla ptaków
f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 5 lat
Puszka lub szklanka zostaje do połowy wypełniona karmą dla pta-
ków i zamknięta. Jedno z dzieci gra rolę głodnego, szukającego po\
y-
wienia ptaka. Zamyka oczy, a wychowawczyni lub inny uczestnik zaba-
wy wyszukuje miejsce w sali, z którego potrząsa puszką. Dziecko - ptak
powoli  odfruwa" i nasłuchując szuka z
ródła po\
ywienia. Aby nie po-
tknęło się o jakiś przedmiot w pomieszczeniu, wychowawczyni lub inne
dziecko po cichu go asekuruje.
85
Kulig
Materiał: przykrycie od pudełka na buty f& Uczestnicy: przynajmniej
6 osób f& Wiek: od 5 lat
Dzieci siedzą na krzesłach w ciasnym kręgu i mają zdjęte buty.
Wychowawczyni kładzie jednemu z dzieci na stopy przykrycie od pu-
dełka na buty-  sanie". Aby ruszyły, muszą powędrować teraz na stopy
sąsiada. Dalsze przekazywanie  sań" przez cały krąg siedzących doko-
nuje się tylko za pomocą stóp, podczas gdy ręce pozostają przy ciele.
Ćwiczenie to jest znacznie trudniejsze, ni\
mo\
e się z początku wyda-
wać. Dlatego dzieci powinny zachowywać się jak najciszej i całkowicie
skoncentrować się na podawaniu  sań".
Dziadek do orzechów
Materiał: dziadek do orzechów, orzechy f& Uczestnicy: 1 osoba lub
więcej f& Wiek: o d 5 lat
Dziecko siedzi w postawie królewskiej lub swobodnej z zamknięty-
mi oczami. Wychowawczyni wywołuje orzechami ró\
ne odgłosy, jak np.
stukanie w stół, upadanie na ziemię, pocieranie o blat stołu itp. W tym
czasie rozgniata orzech dziadkiem do orzechów. Jeśli dziecko rozpo-
zna kiedy ma miejsce ta ostatnia czynność, podnosi rękę. Jeśli zgadło,
mo\
e zjeść orzech. Gdy ćwiczenie to jest wykonywane w grupie, to
dziecko, które pierwsze rozpoznało moment rozgniatania, zjada orzech.
Potem wszystkie dzieci mogą piec ciastka orzechowe, które bywają
wręczane z okazji św. Mikołaja.
86
Nasłuchiwanie kroków Mikołaja
Materiał: - f& Uczestnicy: 2 osoby lub więcej f& Wiek: od 5 lat
Dzieci zastanawiają się jakie powinny być kroki Mikołaja i wspólnie
je ćwiczą. Potem jedno z nich zamyka oczy, a drugie podskakuje, stuka,
wlecze się dokoła kręgu itp. W pewnym momencie wykonuje krok Mi-
kołaja. Gdy tylko partner uzna, \
e usłyszał taki krok woła:  Mikołaju,
poznaję cię".
Świetlne figury
Materiał: latarka, ewentualnie papier do malowania i pisanki dla dzieci
f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 5 lat
Dzieci siedzą na krzesłach w kręgu. Sala jest przyciemniona, a wy-
chowawczyni światłem latarki na suficie wykonuje proste figury geo-
metryczne. Dzieci powinny oczami lub palcami śledzić świetlny punkt.
Potem ka\
de mo\
e narysować zaobserwowaną figurę, która pasuje do
zimy lub do Bo\
ego Narodzenia. Kto chce, mo\
e na koniec ćwiczenia
narysować kilka figur.
Niedz
wiedz
w jaskini
Materiał: płócienny ekran, projektor do przez
roczy f& Uczestnicy:
przynajmniej 6 osób f& Wiek: od 6 lat
Sala jest nieco przyciemniona. Jedno dziecko czeka przed drzwia-
mi, a drugie gra rolę niedz
wiedzia i ustawia się za ekranem. Światło
projektora zostaje skierowane na ekran, tak \
e widoczne są tylko cienie
 niedz
wiedzia". Pojawia się teraz dziecko, które stało za drzwiami.
87
Powinno ono zgadnąć, jaki niedz
wiedz
porusza się tak cię\
ko i niezgrab-
nie. Trudność się zwiększa, jeśli za ekranem są ukryte dwa niedz
wie-
dzie.
Rozpoznajemy cienie przedmiotów
Materiał: płócienny ekran, projektor do przez
roczy, stoi, ró\
ne przedmioty,
takie jak piłka, ksią\
ka, fili\
anka, obręcz itd. f& Uczestnicy: dowolna liczba
osób f& Wiek: od 6 lat
Sala jest nieco przyciemniona. Dzieci siedzą przed płóciennym ekra-
nem, który jest oświetlony przez projektor. Za ekranem znajduje się stół,
na którym ustawiono, jeden za drugim, cztery lub pięć ró\
nych przed-
miotów, takich jak piłka, ksią\
ka, fili\
anka, obręcz itp. Dziecko, na pod-
stawie cienia, powinno je rozpoznać i zapamiętać. Potem projektor zo-
staje wyłączony. Dzieci wymieniają przedmioty, które -jak sądzą  roz-
poznały i przypatrują się im jeszcze raz przy normalnym oświetleniu.
Zadziwiające jest, jak przedmioty zmieniają się w ciemności!
Słuchanie dz
więków
Materiał: dzwoneczki na paskach f& Uczestnicy: dowolna liczba osób
f& Wiek: od 5 lat
Wychowawczyni lub jedno z dzieci przywiązuje sobie do stóp dzwo-
neczki na paskach. Uczestnicy zabawy mają zamknięte oczy,  muzy-
kant" idzie powoli po sali i co krok dzwoni. Dzieci powinny z zamknię-
tymi oczami śledzić jego drogę i palcem wskazującym pokazywać kie-
runek, z którego rozlega się dz
więk. W pewnej chwili  muzykant" się
zatrzymuje i dzwoneczki milkną. Teraz dzieci otwierają oczy i patrzą,
czy potrafiły podą\
ać za nimi.
Zapałczany wzór
Materiał: paczka zapałek f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek:
od 6 lat
Wychowawczyni układa z zapałek prosty wzór. Dziecko przygląda mu
się dokładnie i zapamiętuje go. Potem zamyka oczy, a wychowawczyni
zabiera jedną zapałkę. Dziecko powinno teraz wstawić ją w odpowied-
nim miejscu wzoru.
Adwentowy kalendarz
Materiał: 23 puste pudełka po zapałkach i jedno zawierające orzech
f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 6 lat
Dziecko siedzi przed 24 pudełkami po zapałkach, z których, z zam-
kniętymi oczami, ma uło\
yć kalendarz adwentowy. Pudełko z orzechem
powinno być jednak ustawione jako ostatni kamień budowli. Jeśli wszyst-
kie pudełka zostaną właściwie uło\
one, budowniczy mo\
e zjeść zawar-
tość ostatniego z nich.
Wariant. W ka\
dym pudełku znajduje się mała kulka, a tylko w jed-
nym orzech. Pudełko z orzechem dziecko powinno ustawić na wie\
y jako
ostatnie! Czy uda się wyszukać to pudełko?
Liczenie orzechów
Materiał: pusta puszka, orzechy, dwa drewniane drą\
ki f& Uczestnicy:
1 osoba lub więcej f& Wiek: od 7 lat
Dziecko ma zamknięte oczy. Wychowawczyni zderza drewniane
drą\
ki. W tym czasie wrzuca orzechy do pustej puszki. Gdy znajdzie
się w niej około pięciu orzechów, dziecko otwiera oczy i podaje liczbę
orzechów, które do niej wpadły. Nic jest wcale larwo rozró\
nić odgłosy
drewnianych drą\
ków i orzechów. Kto dobrze
Językowy  komputer"
Materiał: rodzynki f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej f& Wiek: od 7 lat
Jedno dziecko zamyka oczy i wyciąga język, a drugie kładzie mu na
nim uwa\
nie, maksymalnie cztery rodzynki. To pierwsze powinno je
policzyć jak komputer. Bez względu na to, czy wynik się zgadza, rodzynki
zawsze smakują. Czy są mistrzowie językowego liczenia, którzy wyczują
i policzą nawet 10 rodzynków?
Taniec ze sztucznymi ogniami
Materiał: dwa sztuczne ognie dla ka\
dej pary f& Uczestnicy: przynaj-
mniej 10 osób f& Wiek: od 7 lat
Dzieci ustawiają się w ten sposób, \
e powstaje zewnętrzny i we-
wnętrzny krąg. Ka\
dorazowo dwójka dzieci ustawia się naprzeciw sie-
bie. Ka\
de z dzieci znajdujące się w wewnętrznym kręgu otrzymuje do
ręki zapalony zimny ogień i biegnie z nim dokoła. Dzieci w zewnętrz-
nym kręgu przyglądają się temu tańcowi. Na krótko przed wygaszeniem
zimnych ogni, dzieci z wewnętrznego kręgu zatrzymują się znowu przed
swymi partnerami i własnymi ogniami zapalają ich ognie. Teraz dzieci
stojące na zewnątrz rozpoczynają podobny taniec.
90
Rozpoznawanie dz
więku
Materiał: szklanka, widelce, 5-6 ró\
nych przedmiotów, np. miska, garnek,
puszka, trójkąt, dz
więczący drą\
ek itd. f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej
f& Wiek: od 7 lat
Jedno z dzieci uderza ostro\
nie widelcem w szklankę i inne przed-
mioty oraz słucha uwa\
nie dobywających się dz
więków. Szczególną
uwagę powinno zwrócić na wysokie tony pustej szklanki. Potem zamy-
ka oczy. Teraz inne dziecko uderza ostro\
nie w ró\
ne przedmioty. Gdy
tylko zgadujące dziecko uwa\
a, \
e słyszy wysoki ton pustej szklanki,
podnosi rękę.
Medytacja przy motywie bo\
onarodzeniowym
Materiał: przez
rocze z motywem bo\
onarodzeniowym, np. obraz szopki,
projektor, płócienny ekran f& Uczestnicy: nieograniczona liczba osób
f& Wiek: od 6 lat
W ciszy i spokoju dzieci oglądają bo\
onarodzeniowy obraz. Aby jak
najlepiej zapamiętać jego treść, dzieci powinny go na zmianę intensyw-
nie obserwować, a potem rozpamiętywać z zamkniętymi oczami. Te
czynności mogą być powtarzane kilka razy, zale\
nie od zdolności dzie-
ci do koncentracji, tak aby obraz byt aktywny i \
ywy w podświadomości.
Po zakończeniu medytacji mo\
na podzielić się w grupie doświadcze-
niami. Kto lubi, mo\
e te\
namalować i wystawić swój bo\
onarodzenio-
wy obrazek.
91
Jednostka relaksacyjna
 Blask świec i płatki śniegu"
W okresie adwentu mo\
na z naturalnych materiałów uło\
yć z dzieć-
mi mandalę. W tym celu, podczas spaceru, mogą one zebrać odpowiedni
materiał lub przynieść go z domu. Zamieszczoną poni\
ej listę mate-
riałów nale\
y więc rozumieć tylko jako propozycję.
Materiał: koniecznie szyszki jodtowe, gałęzie, goz
dziki, laski cynamonu,
wysuszone skórki pomarańczowe itd. dla ka\
dego dziecka. W ka\
dym
przypadku potrzebne są: poduszki, małe znicze, miski na materiały, gruba
świeca i zapalniczka f& Uczestnicy: przynajmniej 8 osób f& Wiek: od
5 lat
Wprowadzenie
Dzieci siedzą na poduszkach w kręgu. W środku stoją miseczki
z najró\
niejszymi materiałami, świeca i znicze. Ka\
de dziecko bierze
coś z miski i wącha tę rzecz, dotyka i ogląda uwa\
nie.
Mo\
liwości kontaktu z naturalnymi materiałami, np.:
f& oglądanie kształtu i koloru,
f& macanie stopami,
f& dotykanie poszczególnych części ciała,
f& lekkie stukanie w podłogę,
f& pełzanie i balansowanie z naturalnymi materiałami na plecach.
Dzieci mogą sobie pokazywać swoje materiały i wymieniać się nimi.
W miarę mo\
liwości powinny przy tym zachować całkowitą ciszę lub
tylko szeptać. Potem wszystko znowu wraca do miski.
Cel: Dzieci mogą poczynić podstawowe obserwacje. Ostrzejsze
i wra\
liwsze staje się ich spojrzenie na małe i ciche rzeczy w codzien-
ności. W zabawie uczą się postrzegać otoczenie wszystkimi zmysłami
i uwa\
nie obchodzić się z przyrodą.
92
Układanie mandali - ćwiczenie na wyciszenie
Gdy dzieci poznały ju\
zło\
one materiały, siadają znowu na podusz-
kach w kręgu. Wychowawczyni stawia w środku grubą, palącą się świe-
cę. Ka\
de dziecko bierze teraz mały znicz i odpala go od płomienia
świecy. Palące się znicze stawia się w kręgu wokół świecy. Potem dzieci
po kolei układają dalszy krąg, np. z kamieni. Aby stworzyć mo\
liwości
oddziaływania mandali, nie powinno się raczej rozmawiać. Gdy wszyst-
kie materiały zostały zu\
yte, mo\
na jeszcze przez pewien czas, w ciszy,
oglądać bo\
onarodzeniową mandalę.
Cel: Układanie lub malowanie mandali mo\
e przyczynić się do
wprowadzenia ciszy i likwidacji agresji. W ten sposób wzmacnia się
koncentrację i wytrwałość dzieci, które uwa\
ają, \
e mają mniejszy ta-
lent artystyczny. Dostają one motywację do prze\
ycia sukcesu.
Taniec medytacyjny
Aby wziąć udział w tańcu medytacyjnym, dzieci tworzą du\
y krąg
wokół mandali i podają sobie ręce. W lekko przyciemnionym pomiesz-
czeniu zapalone świece wytwarzają szczególnie tajemniczą atmosferę.
Wybrana muzyka powinna być spokojna i uspokajająco działać na tan-
cerzy. Kroki nale\
y stawiać lekko, aby osiągnąć medytacyjne oddziały-
wanie tańca.
Ka\
de tańczące dziecko zaczyna prawą nogą, którą robi krok w bok,
w kierunku kręgu. Potem dostawia lewą nogę i dwukrotnie kołysze złą-
czonymi nogami. Taka kolejność kroków jest jeszcze raz powtarzana.
Potem ka\
de dziecko w kręgu stawia do przodu prawą nogę i dostawia
do niej lewą. Wszyscy się zatrzymują i kołyszą dwukrotnie złączonymi
nogami. Teraz takie same kroki robi się do tyłu, tzn. ka\
de dziecko sta-
wia prawą nogę do tyłu i dołącza lewą. Wszyscy się zatrzymują i dwu-
krotnie kołyszą złączonymi nogami. Kolejność kroków mo\
e być powta-
rzana do momentu zakończenia muzyki.
Cel: Dzieci lubią poruszać się w takt muzyki i chłonąć szczególną
atmosferę, jaką stwarza światło świec. Mogą one te\
same wymyślić
taniec medytacyjny wokół mandali.
93
Faza wyciszenia
Gdy taniec medytacyjny zostanie zakończony, dzieci przynoszą koce
z poduszkami, a potem wygodnie się na nich kładą. Mandala pozostaje
w środku pomieszczenia. Dzieci, które nie chcą zamknąć oczu, mogą
patrzeć na światło świec.
Cel: Faza wyciszenia pozwala dzieciom skoncentrować uwagę przed
wysłuchaniem opowieści relaksacyjnej.
Płatki śniegu (Opowieść relaksacyjna)
Idziesz do lasu na spacer. Jest zima. Drzewa liściaste są ogołocone.
Mo\
esz dostrzec jedynie zieleń jodeł. Idziesz przez chwilę, a\
odczu-
jesz na nosie płatki śniegu. Spoglądasz w niebo i zauwa\
asz, \
e ku zie-
mi szybują białe płatki śniegu. Nasłuchujesz, o czym opowiadają. Chcą
one ci powiedzieć, \
e pragną pokryć ziemię delikatną warstwą śniegu.
Pod tym śnie\
nym przykryciem mo\
e ona odpoczywać w ciszy i obu-
dzić się na wiosnę do nowego \
ycia. Zamykasz oczy i przysłuchujesz się
płatkom śniegu. Cicho, zupełnie cicho spadają one na ziemię. Robisz
wdech i wydech, wdech i wydech. Oddychasz bardzo regularnie i sa-
modzielnie. Od czasu do czasu mo\
esz usłyszeć wycie zimnego wia-
tru. Ale wiesz, \
e ogrzewa się twój wełniany szal i zrobiona na drutach
czapka. Twoje ubranie chroni cię od zimna i opadów. W rękawiczkach
i w butach zimowych jest ci bardzo ciepło. Idziesz więc dalej i przysłu-
chujesz się płatkom śniegu. Wgłębi duszy odczuwasz ciszę i czerpiesz
z niej nową siłę. Robisz wdech i wydech. Oddychasz bardzo regularnie
i samodzielnie. Obserwujesz, jak płatki śniegu pokrywają powoli drze-
wa, krzaki i trawę. Słyszysz, jak opowiadają o dzieciach na wsiach
i w miastach, które cieszą się z białego przepychu i lepią bałwany. Mó-
wią o je\
ach i świstakach, które uło\
yły się do snu w swoich kryjówkach
przypudrowanych bielą mrozu. Opowiadają te\
o lisie, który z powodu
nagłej burzy śnie\
nej uciekł do jaskini niedz
wiedzia. Uwa\
nie przysłu-
chujesz się płatkom śniegu. Ka\
dy z nich, który spada na ziemię, po-
zwala ci odczuć spokój. Robisz wdech i wydech, wdech i wydech.
Oddychasz bardzo regularnie i samodzielnie. Powoli idziesz dalej. \a
94
końcu lasu mo\
esz rozpoznać pobielone śniegiem dachy domów.
Wszystko jest spokojne i spokój jest tak\
e w tobie. A poniewa\
jesteś
całkiem wyciszony, mo\
esz te\
odczuć w sobie nową silę.
Jesteś znowu w swoim pokoju, otwierasz oczy. Powoli się podnosisz.
Zaciskasz pięści i wyciągasz się. Teraz jesteś świe\
y i rześki!
Dalsze mo\
liwości
W następnych dniach mo\
na pogłębić z dziećmi jednostkę relaksa-
cyjną  Cicho prószy śnieg". Na pamiątkę wspólnej podró\
y w marze-
niach, ka\
de dziecko mo\
e wykonać czarodziejski słoik ze śniegiem
i zabrać go do domu.
Czarodziejski słoik ze śniegiem
Materiał: pusty, wymyty słoik po d\
emie z zakręconym denkiem, klej
uniwersalny, no\
yczki, ły\
ka, trochę niebieskiego papieru krepowego,
karnawałowe wodoodporne konfetti (w sklepie z materiałami do majster-
kowania), środek do mycia naczyń i woda f& Uczestnicy: 1 osoba lub więcej
f& Wiek: od 4 lat
Przygotowania: Pusty słoik po d\
emie nale\
y po brzegi wypełnić
wodą i zanurzyć w nim 2-3 małe paski papieru krepowego, który za-
barwia wodę na kolor błękitny. Całość nale\
y zamieszać ły\
ką i po oko-
ło minucie wyjąć papier krepowy. Potem dodaje się do wody środek do
mycia naczyń i wodoodporne konfetti. Od wewnątrz denka nale\
y na-
nieść trochę kleju, aby słoik mocno zakręcić i zakleić.
Zabawa: Gdy dziecko potrząsa słoikiem, mo\
e zaobserwować jak
confetti opada powoli na dół. Dopiero gdy całkowicie opadnie ono na
dno słoika i dobrze widać błękit wody, słoik znowu się odwraca. Potem
przy u\
yciu obracanego słoika mo\
na robić zgadywanki. Dziecko ob-
raca słoik i zamyka oczy. Otwiera je dopiero wtedy, gdy uwa\
a, \
e  śnieg"
ju\
nie prószy.
Cel: Ćwiczenie to wzmacnia wytrwałość i koncentrację dzieci. Ob-
racany słoik mo\
e zawsze w domu przywoływać piękne prze\
ycia ze
śniegiem.
95
Spis treści
Drodzy Czytelnicy! ........................................................................ 5
PODSTAWY TEORETYCZNE
Cztery pory roku............................................................................. 7
Z dziećmi przez rok....................................................................... 9
Relaks z muzyką ........................................................................... 11
Ćwiczenia relaksacyjne w ciągu roku ............................................ 12
Postawa siedząca i le\
ąca ............................................................... 14
Jak prowadzić ćwiczenia relaksacyjne? ...................................... 16
PRAKTYCZNE ĆWICZENIA
Wiosna
Zabawy na wyciszenie i spostrzeganie.......................................... 21
Jednostka relaksacyjna  Gdyby ptaszek byl większy" ............... 32
Lato
Zabawy na wyciszenie i spostrzeganie.......................................... 41
Jednostka relaksacyjna  Bajkowa podró\
statkiem" .................... 52
Jesień
Zabawy na wyciszenie i spostrzeganie.......................................... 61
Jednostka relaksacyjna  Jesienny wiatr" ................................... 72
Zima
Zabawy na wyciszenie i spostrzeganie.......................................... 81
Jednostka relaksacyjna  Blask świec i płatki śniegu" .................. 92
96