300
Małgorzata KUĆ
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa z siedzibą w Poznaniu
SPOA
ECZNE UWARUNKOWANIA KONFLIKTU NIELETNICH
Z PRAWEM KARNYM
Nieletni stanowią szczególną kategorię sprawców, których odpowiedzialność
za naruszenie norm prawa karnego została uregulowana w ustawie z dnia 6
czerwca 1997r. kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 93 z póz
. zm.) oraz w ustawie z
dnia 26 paz
dziernika 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35,
poz. 288 z póz
. zm.).
Sprawca nieletni jest również istotnym problemem w zakresie ustalenia przy-
czyn konfliktu z prawem karnym. Specyfika tej kategorii wiekowej sprawców wynika
z ich charakterystyki biopsychospołecznej, znamiennej rysem niedojrzałości psy-
chomoralnej i niesamodzielności społecznej.
Zachowania destrukcyjne, antyspołeczne i naruszające normy prawne nielet-
nich można podzielić na następujące kategorie:1
- wyrażanie agresji i przemocy wobec rodziny;
- wyrażanie agresji w szkole (np. wobec rówieśników czy mienia szkoły);
- wandalizm;
- używanie narkotyków;
- ucieczki;
- kradzieże i inne czyny zagrożone sankcją karną;
- przynależność do destrukcyjnych subkultur;
- autoagresja (w tym  samobójstwo).
Podkreślić należy, że odnotowuje się coraz więcej przypadków popełniania
przez nieletnich czynów karalnych oraz obniżenie wieku sprawców tych czynów.
Uwarunkowania konfliktu nieletnich z prawem karnym stanowią złożony ob-
szar zagadnień, na który składa się wiele czynników. Wśród nich można wyróżnić
2 podstawowe grupy uwarunkowań tj. grupę uwarunkowań osobowościowych oraz
grupę uwarunkowań społecznych.
Analiza dotycząca uwarunkowań konfliktu nieletnich z prawem karnym w za-
kresie czynników osobowościowych powinna uwzględniać:
- wiek, w którym po raz pierwszy ujawniły się zachowania antyspołeczne;
- zaburzenia osobowości;2
- zaburzenia samokontroli;3
- zaburzenia systemu wartości moralnych i norm postępowania;4
1
J. Jeffries McWhirter, Benedict T. Mc Whirter, Anna M. McWhirter, Ellen Hawley McWhirter: Zagro-
żona młodzież. Warszawa 2005, s. 252-253
2
K. Baz
mirowska-Masłowska: Młodociani sprawcy zabójstw w Polsce. Kraków 2000, s. 83
3
B. Urban: Możliwości interpretacji współczesnej przestępczości młodzieży. W: H. Machel, K. Wszebo-
rowski (red.): Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie trans-
formacji ustrojowej w Polsce. Gdańsk 1999, s. 48
4
Cz. Cekiera: Relatywizm norm moralno społecznych a rozwój patologii społecznej wśród młodzieży.
W: H. Machel, K. Wszeborowski (red.): Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród
młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Gdańsk 1999, s. 53-60; E. Balicki: Młodociani
przestępcy, ich wartości i orientacja wartościująca. Bydgoszcz 1995, s. passim, M. Kuć: Resocjalizacja
301
- skłonność do przeciwstawiania się obowiązującym normom i skłonność do
buntu;5
- frustracja potrzeb (w tym głównie potrzeby kontaktu emocjonalnego);
- alienacja;
- utrata sensu życia.
Drugą grupę uwarunkowań konfliktu nieletnich z prawem karnym stanowią
uwarunkowania społeczne takie jak:6
- wskaz
nik bezrobocia i niskie przychody rodzin, niestabilna sytuacja spo-
łeczna i ekonomiczna;
- wpływ nieprawidłowego środowiska wychowawczego rodzinnego i szkol-
nego (zwłaszcza niekonsekwentny styl wychowania i dostarczanie nega-
tywnych bodz
ców, przejawy przemocy w rodzinie, braki w wykształceniu
rodziców, nieumiejętność radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, alkoholizm
rodziców, wzory zachowań przestępczych);7
- kryzys rodziny,8 przejawiający się m.in. zaburzeniami w strukturze i funkcji
rodziny;9
- kryzys autorytetów;10
- odrzucenie społeczne i niepowodzenia szkolne;11
- kontakt z alkoholem i innymi substancjami uzależniającymi,
- przynależność do grup o charakterze antyspołecznym (patologicznych
grup rówieśniczych, dewiacyjnych podkultur),
- dostęp do broni,
- przedstawianie scen przemocy w mediach,
- naśladownictwo;12
- upowszechnienie modelu rozwiązywania konfliktów sytuacyjnych w drodze
przemocy;
- społeczna ignorancja drobnych przejawów zachowań nieprawidłowych,
która buduje klimat przyzwolenia na tego typu zachowania, czego konse-
kwencją jest eskalacja nieprawidłowości w jej bardziej drastycznych i spo-
łecznie szkodliwych przejawach.13
jako wybór wartości. W: J. Świtka, M. Kuć, I. Niewiadomska (red.): Rola wartości moralnych w procesie
socjalizacji i resocjalizacji. Lublin 2005, s. 139 -145
5
J. Jeffries McWhirter, Benedict T. Mc Whirter, Anna M. McWhirter, Ellen Hawley McWhirter: Zagro-
żona młodzież. Warszawa 2005, s. 263
6
Ibidem, s. 256-257, s. 260
7
J. Kunikowski: Trudności wychowawcze we współczesnej rzeczywistości społecznej. W: T Sołtysiak:
Zagrożenia w wychowaniu i socjalizacji młodzieży oraz możliwości ich przezwyciężania. Bydgoszcz
2005, s. 17-26; T. Sołtysiak: Socjalizacja a zaburzenia w zachowaniu młodzieży. W: T. Sołtysiak, (red.),
op. cit., passim
8
L. Strumyka-Cywik: Rodzinne i pozarodzinne uwarunkowania występowania zachowań agresywnych i
przemocy wśród dzieci i młodzieży. W: H. Machel, K. Wszeborowski (red.): Psychospołeczne uwarun-
kowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży w okresie transformacji ustrojowej w Polsce.Gdańsk
1999, s. 323-336
9
B. Hołysz: Kryminologia. Warszawa 2004, s.1059
10
M. Aryle: Psychologia stosunków międzyludzkich. Warszawa 1999, s.129
11
B. Hołyst, op. cit., s.1070  1072
12
Ibidem, s. 1061.
13
H. Machel: Permisywizm a odpowiedzialność osobista i dyscyplina społeczna młodzieży. W: H. Ma-
chel, K. Wszeborowski (red.): Psychospołeczne uwarunkowania zjawisk dewiacyjnych wśród młodzieży
w okresie transformacji ustrojowej w Polsce. Gdańsk 1999, s. 125-126
302
Ważnym rysem uwarunkowań konfliktu nieletnich z prawem karnym w aktual-
nej rzeczywistości jest z jednej strony nasilenie czynników kryminogennych pocho-
dzenia społecznego, z drugiej natomiast  osłabienie psychicznych mechanizmów
kryminorepulsywnych, na które składa się np. prawidłowo ukształtowany system
wartości, prawidłowo ukształtowane sumienie, silna wola.
Przemiany społeczno  gospodarcze, będące istotną cechą współczesności,
są przyczyną wielu niepożądanych zjawisk np.:
- bezrobocia;
- wzrostu konkurencyjności na rynku pracy, czego skutkiem jest potrzeba
zwiększonej dyspozycyjności zawodowej, a tym samym ograniczenie cza-
su przeznaczonego na życie rodzinne i odpoczynek;
- zwiększonego poziomu stresu, co skutkuje zmniejszeniem odporności na
sytuacje konfliktowe;
- zaburzeniami zachowania.
Zjawiska te przyczyniają się do dysfunkcji podstawowego środowiska wycho-
wawczego, jakim jest rodzina, stanowiąc ważny element podłoża przyczynowego
konfliktu nieletnich z prawem karnym. Dysfunkcjonalność środowiska wycho-
wawczego w zakresie realizacji funkcji socjalizacyjnej, stanowią istotny czynnik,
który usposabia nieletnich do konfliktu z prawem karnym. W tej płaszczyz
nie nale-
ży upatrywać istotnych zależności pomiędzy nieprawidłowym funkcjonowaniem
społecznym nieletniego (zwłaszcza w wymiarze tzw. małych grup społecznych) a
skonfliktowaniem ze sferą norm prawa karnego. Zależność pomiędzy przyswoje-
niem i przestrzeganiem systemu wartości i norm społecznie pożądanych (odzwier-
ciedlonych w ramach wychowawczego przekazu rodziny, szkoły) a zachowaniem
zgodnym z obowiązującym porządkiem norm prawa karnego  ma charakter pod-
stawowy. Jak podkreśla S. Pikus  Im więcej w danej społeczności ludzi o niskiej
kulturze moralnej i moralności płytkiej (z
le wychowanych), tym gorsze, w skali spo-
łecznej, efekty wychowania moralnego (...). Krąg się zamyka: z
le wychowani wy-
chowują z
le wychowanych, podatnych na różnego rodzaju pokusy, ułatwienia,
patologie, a skutki wysiłków wychowawczych osób dobrze wychowanych są coraz
gorsze ze względu na niekorzystne uwarunkowania zewnętrzne (z
le wychowa-
nych) .14
Podłoże konfliktu nieletnich z prawem karnym jest zróżnicowane. To powodu-
je, że działania mające na celu przeciwdziałanie negatywnym zachowaniom nielet-
nich (w tym  naruszającym normy prawa karnego), uwzględniając to zróżnicowa-
nie, muszą odnosić się do różnych sfer ich biopsychospołecznego funkcjonowania.
Aktywność profilaktyczna powinna zatem uwzględniać nowe zjawiska w za-
kresie konfliktu nieletnich z prawem karnym, jak chociażby fakt, że nieletni sprawcy
coraz częściej wywodzą się ze środowisk tzw. normalnych (nie dotkniętych patolo-
gią w tradycyjnym rozumieniu tego słowa tj. np. alkoholizmem czy narkomanią). To
powoduje, że działalność profilaktyczna powinna dotyczyć szerszego kręgu adre-
satów.
Uwzględnienie nowych zjawisk w płaszczyz
nie charakterystyki zachowań
aspołecznych i antyprawnych powinno skutkować adekwatnym dopasowaniem
strategii przeciwdziałania im. B. Hołyst zwraca uwagę, że  nieletni, którzy manife-
14
S. Pikus: Zaniedbania w wychowaniu moralnym jako czynnik sprzyjający patologii społecznej wśród
młodzieży. W: H. Machel, K. Wszeborowski (red.), op. cit., s. 122
303
stują zaburzenia socjalizacji w stopniu nasilonym  łącznie z zachowaniami prze-
stępczymi  powinni być poddawani nie tyle innym formom opieki, ile bardziej in-
tensywnemu oddziaływaniu wychowawczemu w zależności od potrzeb .15
Duża podatność nieletnich na oddziaływanie czynników zewnętrznych, takich
jak np. wpływ grupy rówieśniczej i związana z nim silna identyfikacja z grupą, de-
cyduje o potrzebie szczególnych działań o charakterze profilaktycznym, kierowa-
nych do tej kategorii wiekowej. W tym zakresie niezbędne jest zwrócenie uwagi na
potrzebę organizowania pozytywnej aktywności nieletnich, aktywnych form spę-
dzania wolnego czasu oraz uatrakcyjnienie oferty zajęć szkolnych i pozaszkol-
nych.
Postulaty dotyczące likwidowania przyczyn i ograniczania negatywnych skut-
ków zachowań łamiących normy społeczne i prawne przez nieletnich to przede
wszystkim:
- budowanie ogólnospołecznej świadomości co do faktu, że zachowanie an-
tyspołeczne i antyprawne cechuje dynamizm, który z różnym nasileniem
występuje na różnych etapach życia dziecka, młodego człowieka i dorosłej
osoby i zgodnie z tą prawidłowością ważne jest dostosowanie sposobów
przeciwdziałania do specyfiki rozwojowej jednostki;
- edukacja wszystkich odpowiedzialnych za wychowanie w zakresie przy-
czyn i przejawów zachowań antyspołecznych i antyprawnych oraz sposo-
bów przeciwdziałania tym zachowaniom, zgodnie z zasadą, że przeciw-
działanie zależy od szybkiego i prawidłowego rozpoznania zjawiska;
- zapewnienie prawidłowego środowiska wychowawczego, które przekazy-
wałoby właściwy system wartości, norm i wzorów zachowania;
- wzrost znaczenia autorytetów;
- tworzenie przez rodziców i nauczycieli atmosfery sprzyjającej nauce oraz
rozwojowi zachowań prospołecznych (potrzeba rodzicielskiej i nauczyciel-
skiej czujności w tym zakresie, przejawianej nie tylko w postaci formalnej
kontroli, ale również  uważnego zaangażowania i wrażliwości na wszelkie
symptomy zjawisk niepożądanych);
- współdziałanie z formacjami bezpieczeństwa i porządku publicznego (w
tym przede wszystkim Policją w zakresie programów profilaktycznych);
- ograniczenie kontaktu młodych ludzi z przejawami przemocy w mediach;
- zapewnienie prawidłowej komunikacji pomiędzy rodzicami, nauczycielami i
dziećmi;
- dbałość o standardy zachowania odpowiadające społecznym oczekiwa-
niom. W tym zakresie ważne jest zwracanie uwagi na drobne przejawy
zachowań nieprawidłowych, uwzględniające potrzebę ich korygowania.
Jak podkreśla Cz. Cekiera niewątpliwie dającą duże nadzieje próbą przeciw-
działania zjawiskom patologicznym jest  formacja postaw moralnych  budzenie
szacunku dla wartości a ukierunkowanie człowieka ku coraz wyższym wartościom,
 prowadzi do wyjścia ze ślepych ulic antropocentryzmu i skierowuje jednostkę oraz
społeczeństwo ku wszechstronnemu ideałowi jednostkowemu i społecznemu .16
Równie ważne jest objęcie intensywnym oddziaływaniem profilaktycznym podsta-
15
B. Hołyst, op. cit., s. 1287
16
Cz. Cekiera: Relatywizm norm moralno społecznych a rozwój patologii społecznej wśród młodzieży.
W: H. Machel, K. Wszeborowski (red.), op. cit., s. 59-60
304
wowych grup społecznych, wokół których koncentruje się życie nieletniego tj. ro-
dziny, szkoły i grupy rówieśniczej.17
Wskazane postulaty stanowią pewną propozycję w zakresie przeciwdziałania
konfliktom nieletnich z prawem karnym i innym zachowaniom o charakterze anty-
społecznych. Ich zastosowanie powinno mieć na uwadze indywidualny proces
doprowadzający młodego człowieka do tych zachowań, jego specyfikę osobowo-
ściową oraz funkcjonowanie w wymiarze społecznym. Skuteczność podjętej ak-
tywności będzie zatem zależała od trafności dopasowania sposobu reakcji (inter-
wencji) do indywidualnej charakterystyki jednostki i będzie pochodną prawidłowej
diagnozy obejmującej przyczyny zachowań nieprawidłowych z ich specyfiką różno-
rodności i wielorakich powiązań.18
Najlepsze rezultaty w zakresie profilaktyki konfliktu nieletnich z prawem kar-
nym przyniesie połączenie wysiłków wszystkich podmiotów zobowiązanych do
działalności w tym zakresie. Jedynie całościowy i zintegrowany ogląd spraw czło-
wieka, obejmujący zakres przyczyn, przejawów oraz skutków zachowania, podej-
mowany i realizowany wielowymiarowo tj. z uwzględnieniem osiągnięć wielu nauk,
w tym przede wszystkim: psychologii, pedagogiki, prawa karnego, kryminologii,
socjologii  może uzasadniać optymizm w zakresie znalezienia optymalnych roz-
wiązań dotyczących zjawisk patologicznych w tym również konfliktu nieletnich z
prawem karnym. Przeciwdziałanie przestępczości nieletnich należy traktować jako
 inwestycję przyszłości tym bardziej konieczną, że  przejawy nieprzystosowania
społecznego zapoczątkowane w okresie dzieciństwa i wczesnej młodości, mogą
się nasilać i stanowić podłoże do powstawania innych symptomów demoralizacji.
W konsekwencji więc, gdy nieletni ci dorosną i przejdą do środowiska dorosłych,
nie będą przystosowani do wymagań życia w społeczeństwie i nie staną się jego
pełnowartościowymi członkami .19
17
B. Hołyst, op. cit., s. 1283
18
L. Tyszkiewicz: Kryminogeneza w ujęciu kryminologii humanistycznej. Katowice 1997, s. 42-44
19
B. Hołyst, op. cit., s. 1282