Starozytne Indie
"Najwcześniejsza, historyczna kultura Indii powstała w III tysiącleciu p.n.e.
na rozległych obszarach doliny Indusu. Do dziś trwają spory o to, kto był
rzeczywistym twórcą wielkich ośrodków miejskich, które około 2500 lat p.n.e.
powstały w północno-zachodniej części dzisiejszych Indii i we wschodnim
Pakistanie. Prawdopodobnie była nią ciemnoskóra ludność drawidyjska, która
pojawiła się jeszcze w górnym paleolicie jako efekt wymieszania się ludności
typu śródziemnomorskiego z przedstawicielami czarnoskórych plemion Munda.
Również nie jest jasne, co skłoniło pierwotną ludność Indii do porzucenia
części osad typu wiejskiego i podjęcia się realizacji ambitnych zamierzeń
urbanistycznych, jakimi miały się okazać niektóre miasta, m.in.: Harappa,
Mohendżo Daro, Kot Didżi, Lothal czy Kalibangan. Ruiny dwóch pierwszych
metropolii do tego stopnia zachwyciły archeologów, że do dziś określają oni
kulturę Indusu nazwami: kultura harappańska i - nieco rzadziej - kultura
Mohendżo Daro.
Jedna z hipotez zakłada, że w okresie poprzedzającym powstanie miast
społeczeństwo kultury Indusu uległo rozwarstwieniu. Stało się tak na skutek
zgromadzenia w rękach nielicznej grupy znacznych nadwyżek produkcji rolnej i
rzemieślniczej. Równocześnie opanowanie wytopu i obróbki: miedzi, złota,
srebra, cyny, ołowiu i brązu, w 1. połowie III tysiąclecia p.n.e. spowodowało,
że metalurdzy stali się monopolistami w zakresie produkcji przedmiotów
metalowych, a kupcy wyłącznymi pośrednikami w ich obrocie.
Wszystkie osady miejskie, zaklasyfikowane do kultury Indusu (a odkopano ich
przeszło 70), opierały się na niemal identycznych założeniach urbanistycznych;
różniły się pomiędzy sobą jedynie wielkością. Ulice, przecinające się pod kątem
prostym, tworzyły regularną sieć miejską. W wytyczonych przez nie prostokątnych
kwartałach mieściły się prawie jednakowe domy z wypalanej cegły, zapewne
różniące się wysokością. Brakuje natomiast innych przesłanek, umożliwiających
ich identyfikację z daną grupą społeczną. System kanalizacyjny, łazienki,
miejskie latryny i kanały ściekowe stawiały Harappę i Mohendżo Daro w gronie
najwspanialszych miast swojej epoki, porównywalnych jedynie z miastami kultury
minojskiej bądź niektórymi metropoliami Mezopotamii i Egiptu. Zadziwiał nie
tylko porządek zabudowy, ale i zewnętrzny wystrój domów. Ściany budynków bowiem
pozbawione były dekoracji, choć nie można wykluczyć, że w czasach świetności
Indusu istniały one, lecz wykonane zostały z bardzo nietrwałych materiałów.
Jednocześnie nie spotykane gdzie indziej zamiłowanie do geometrycznej prostoty
nasuwa niepokojące skojarzenie z utopijnym, całkowicie zunifikowanym
społeczeństwem. Odnalezione w miastach harappańskich sztuczne zbiorniki wodne,
do których wiodły szerokie schody, pozwalają się w nich domyślać obiektów
kultowych, przeznaczonych do zbiorowych ablucji. Podobnie jest z rozległymi
placami, mogącymi pełnić funkcję zarówno miejsc zgromadzeń wszystkich
pełnoprawnych obywateli danych ośrodków, jak też być odpowiednikami okręgów
kultowych, w których odbywały się obchody ogólnopaństwowych uroczystości
religijnych. Inne budowle o charakterze publicznym, jak platformy do młocki,
ogromne spichlerze czy przypominające koszary budynki mieszkalne, również
wskazują na wysoką dyscyplinę społeczną w miastach doliny Indusu. Znajdujące
się nieopodal zabudowy miejskiej cytadele są jedynymi śladami po hipotetycznych
ośrodkach władzy. Położone zazwyczaj na wzniesieniach, miały dość skomplikowany
układ pomieszczeń, wyraźnie odbiegający od powszechnie przyjętej, miejskiej
zabudowy mieszkalnej. Harappę, a zapewne i niektóre inne miasta kultury Indusu,
otaczały ceglane mury warowne. Poza ich obrębem tylko cytadele miały własne
umocnienia wzniesione z cegieł, a zatem były jedynymi fortyfikacjami, jakie
pozostawiła po sobie kultura Indusu. Prawdopodobnie pełniły one zarówno funkcję
siedzib władców, jak i centrów życia religijnego dla terenów podległych danemu
ośrodkowi miejskiemu.
Nie udało się dotąd odtworzyć struktury społeczeństwa kultury harappańskiej.
Być może na jego czele stali kapłani lub władza świecka i sakralna spoczywała w
jednym ręku. Niewykluczone także, iż w miastach kultury Indusu zarząd
sprawowały kolegia, których członkowie rekrutowali się spośród miejscowej
oligarchii. Nie ulega natomiast wątpliwości, że społeczeństwo to było
zróżnicowane. Oprócz kapłanów i warstwy wojowników istnieli w nim zapewne
kupcy, rzemieślnicy, pisarze, przewodnicy karawan i cała rzesza służb
komunalnych, jak zamiatacze ulic, konserwatorzy urządzeń sanitarnych czy
pracownicy odpowiedzialni za stan dróg i przepraw. Na wsi dominowali rolnicy. W
tym czasie jednak zaczęła ona przyjmować pewne elementy życia miejskiego,
choćby w zakresie administracji i służb porządkowych, których pieczy podlegały
między innymi kanały irygacyjne. Uprawiano wówczas pszenicę, jęczmień, proso,
groch, soczewicę i len, a w niektórych okolicach ryż. Do wysokich plonów
przyczyniały się, oprócz systemu kanałów nawadniających, także obfite opady.
Ważną rolę odgrywała wymiana dalekosiężna, której dowodem mogą być liczne
pieczęcie gliniane i odważniki odnalezione w Mohendżo Daro. Główne szlaki
handlowe łączyły dolinę Indusu z Iranem, skąd sprowadzano srebro, i z Majsurem
- najważniejszym eksporterem złota. Przez Zatokę Perską utrzymywano stałe
kontakty z Mezopotamią, o czym wspominają teksty zarówno sumeryjskie,
akadyjskie, jak i starobabilońskie. O istnieniu floty świadczyć może również
odkryty w Lothal starożytny dok, wyłożony cegłą, o długości prawie 250 metrów.
Mógł zatem przyjmować nie tylko łodzie z okolicznych wiosek, ale i statki
dalekomorskie. Ikonografia pieczęci odnalezionych w Mohendżo Daro, na których
poczesne miejsce zajmują wyobrażenia okrętów, również dowodzi, jak wielkie
znaczenie dla doliny Indusu miał handel międzynarodowy. Innym ciekawym
znaleziskiem o tematyce marynistycznej jest unikatowy terakotowy model okrętu z
Lothal, pozwalający odtworzyć jego prawdziwy wygląd i proporcje.
Ludność kultury Indusu posługiwała się pismem prawdopodobnie fonolograficznym
(czyli takim, w którym poszczególne znaki odpowiadają w przybliżeniu głoskom),
składającym się z abstrakcyjnych symboli i przedstawień figuralnych. Początkowo
sądzono, iż jest ono najstarszą formą zapisu któregoś z języków drawidyjskich.
Dotąd jednak nie odnaleziono żadnych tekstów dwujęzycznych umożliwiających jego
odczytanie, a zatem przynależność tego pisma do jakiejś grupy językowej nadal
pozostaje tajemnicą. Niewiele również wiadomo o pierwotnej religii ludności
przedaryjskiej. Dość rozpowszechnione w znaleziskach symbole męskości, figurki
kobiece, a zwłaszcza przedstawienia kobiet ciężarnych, pozwalają domniemywać,
że ludy kultury Indusu wyznawały kult płodności.
Cywilizacja Indusu upadła pomiędzy rokiem 1750 a 1500 p.n.e. Prawdopodobne
przyczyny to najazd obcych plemion, przypuszczalnie Ariów, przesunięcie się
koryta niektórych rzek lub wyczerpanie się możliwości twórczych w skostniałym
ideologicznie społeczeństwie. Za pierwszą hipotezą przemawia fakt odnalezienia
bezładnie rozrzuconych, nie pogrzebanych szczątków ludzkich na ulicach Mohendżo
Daro. Za drugą - pewne uchwytne zmiany w przebiegu łożysk rzecznych, natomiast
trzecia wynika z analizy porównawczej z przebiegiem rozwoju innych kultur,
których upadek został, przynajmniej do pewnego stopnia, udokumentowany.
Istnieje także koncepcja upatrująca zanik kultury Indusu w niekontrolowanej
trzebieży lasów. To właśnie miało być przyczyną osuszenia klimatu, co z kolei
doprowadziło żyzną niegdyś dolinę Indusu najpierw do stanu suchego stepu, a
następnie pustyni. Najpewniej jednak upadek kultury Indusu nastąpił wskutek
nałożenia się na siebie wielu czynników, pośród których pojawienie się plemion
aryjskich i zmiana warunków ekologicznych mogły odegrać decydującą rolę.
Około roku 1500 p.n.e. na tereny doliny Indusu napłynęła pierwsza fala plemion,
nazwanych przez późniejszych uczonych aryjskimi. Ariowie przywędrowali do Indii
z północy, choć jak dotąd brak jest danych pozwalających na dokładniejszą
lokalizację ich pierwotnej ojczyzny. Najczęściej przyjmuje się, że Ariowie
zamieszkiwali wielkie połacie stepów w środkowej Azji, posługiwali się językiem
praindoeuropejskim (lub archaiczną formą późniejszego sanskrytu i innych
języków indoeuropejskich), a podstawą ich gospodarki było pasterstwo. Nie
wiadomo, czym spowodowane zostały migracje tych plemion na południe. Być może
wzrost liczby ludności i rabunkowa eksploatacja pastwisk doprowadziły do
sytuacji, w której poszukiwanie nowych terenów pasterskich stało się
koniecznością. Niewykluczone też, że w wyniku walk pomiędzy plemionami
aryjskimi niektóre z nich zmuszone zostały do opuszczenia pierwotnych siedzib.
Pewne jest natomiast, że napływ Ariów dokonywał się stopniowo i miał raczej
charakter pokojowego osadnictwa, a nie podboju i zniszczenia miejscowej
cywilizacji. Odkryte w Mohendżo Daro porzucone zwłoki nie są wystarczającym
dowodem inwazji, a jedynie świadczą o dużym prawdopodobieństwie lokalnych
konfliktów z przybyszami. Dominacja Ariów stała się jednak możliwa nie z powodu
ich przewagi militarnej, ale dzięki wprowadzeniu nowych treści do życia
mieszkańców doliny Indusu, co ożywiło ich zamierającą kulturę.

Z późniejszych hymnów, pieśni i zbiorów mantr (magicznych zaklęć i modlitewnych
wersetów), zawartych w najstarszych świętych księgach indyjskich - Wedach,
wyłania się obraz społeczeństwa, które w 2. połowie II tysiąclecia p.n.e.
powoli traciło swój pierwotny bezpaństwowy charakter i zaczęło tworzyć
organizmy państwowe. Rolę czynnika sprawczego odegrali tu niewątpliwie Ariowie.
Pod ich wpływem dawni mieszkańcy Indii zaakceptowali również podział społeczny,
który nieprzerwanie trwał aż do połowy XX wieku. Początkowo na obszarach
podporządkowanych Ariom, a więc w dolinie Indusu i Gangesu, funkcjonowały
cztery warstwy społeczne (warny), będące rozbudowaniem wcześniejszego podziału
na Ariów i rdzennych mieszkańców Indii. Najważniejsi byli kapłani, aryjska
religia bowiem miała mocno rozbudowaną stronę rytualną. Jej pierwotni bogowie,
jak bóg ognia - Agni, Słońca - Surja, czy wiatru - Waju, domagali się wielu
ofiar i skomplikowanych ceremonii, aby okazać przychylność adorującym ich. Z
biegiem czasu z warstwy kapłańskiej wykształcili się bramini, którzy oprócz
posług religijnych, zajmowali się nauczaniem oraz rozstrzyganiem sporów w
społecznościach lokalnych. Drugą uprzywilejowaną warną byli władcy i wojownicy
(kasztrjowie). Następną, najliczniejszą warnę stanowił szeroko rozumiany stan
wytwórców (wajśjowie), który obejmował rolników, rzemieślników, hodowców bydła
i kupców. Owe trzy warny posiadały przywilej studiowania Wed i mogły na równi
uczestniczyć w obrzędach ofiarnych. Czwarta warna (śudrowie) bywa określana
jako warstwa służebna, ponieważ wchodzili do niej wszyscy ci, którzy byli
służącymi w domach przedstawicieli warstw wyższych bądź pełnili niższe funkcje
w służbach publicznych. Śudrowie nie mieli możliwości czytania świętych ksiąg,
nauki oraz kariery w administracji i wojsku. Jedynie niedotykalni, którzy
parali się nieczystymi zawodami, jak choćby palenie zwłok, znajdowali się od
nich na jeszcze niższym szczeblu drabiny społecznej. W społeczeństwie indyjskim
istnieli również niewolnicy, ale nie stali się oni nigdy podstawową siłą
produkcyjną. Warny nie objęły wszystkich plemiennych i rodowych wspólnot w
pierwszym pięćsetleciu koegzystencji indoaryjskiej. Wśród wielu plemion
podstawową jednostką podziału nadal pozostawały klany (gotra), których
członkowie, bez względu na wykonywane zajęcie, mieli pełnię praw politycznych.
Uznawały one za najwyższą władzę wiec plemienny (wiś).
Państwa plemienne, które pojawiły się na początku XI wieku p.n.e., często
określa się mianem cywilizacji doabu (rozległych dolin rzecznych Gangesu i
Jamuny). Najstarszym była zapewne federacja Bharatów, największego plemienia
aryjskiego, która opanowała doab w latach 1100-800 p.n.e. Właśnie od niej
pochodzi sanskrycka nazwa dzisiejszych Indii - Bharat. W okresie od VIII do VI
wieku p.n.e. źródła wymieniają wiele królestw usytuowanych wzdłuż Gangesu.
Najważniejsze z nich to: Kośala - we wschodniej części doabu, Kaśi - skupione
wokół późniejszego świętego miasta Benares, Wideha - na północ od Gangesu,
Magadha - na południowym wschodzie doabu, i najdalej wysunięte w kierunku delty
Gangesu - Anga. W dolinie Jamuny z kolei żyli Jadawowie, na północny zachód od
delty Gangesu - Laććhawowie, a w północnej części wyżyny Dekan powstało silne
królestwo Awanti, ze stolicą w Udźdźajnie. Wszystkie przejęły aryjską koncepcję
monarchii. Według niej desygnowany przez kolegium (złożone z członków rodu
królewskiego) władca uosabia boskie cechy i taką cześć winni oddawać mu
poddani. Wokół królów gromadziła się arystokracja (sabha), a ogół poddanych,
przynajmniej początkowo, mógł wyrażać swoją wolę na zgromadzeniach.
Wieloczłonowa tytulatura władców świadczy o rozbudowanym ceremoniale dworskim.
Wszyscy królowie (zwani: samrat na wschodzie Indii, radża w centrum, swarat na
zachodzie, wirat na północy, bhodża na południu) aspirowali jednak do bardziej
wyszukanych tytułów jak radżawiśwadżanina (władca Ziemi) czy ekarat (jedyny pan
od morza do morza), które w dobie częstych wojen mogłyby uzasadnić ich
pretensje do ziem sąsiadów. Liczne wojny, prowadzone w tym okresie, wzmocniły
warstwę zawodowych wojskowych. Zmianie uległa również technika wojenna. Choć
nadal używano wprowadzonych przez Ariów rydwanów bojowych, w VIII wieku p.n.e.
pojawiła się jazda konna uzbrojona w żelazne miecze. Znaczenia zaczęły nabierać
także słonie bojowe, stanowiące same w sobie żywe machiny wojenne z
kilkuosobową załogą na grzbiecie. W tym czasie tradycyjne warny uległy
podziałom na liczne kasty (dźati), które stały się podstawową jednostką
organizacji indyjskich społeczeństw. Do dźati wchodziło się przez urodzenie, a
zachowanie przynależności kastowej było możliwe tylko poprzez małżeństwo z
osobą z tej samej kasty, spożywanie posiłków w gronie ludzi z tej samej dźati
(wspólnota stołu) i wykonywanie zajęcia zgodnego z kastowym porządkiem. W
odróżnieniu od warn kasty były z reguły związane z określonym terytorium i
tworzyły wspólnotę obrzędową. Respektowały również określone obyczaje. Stąd w
krótkim czasie pojawiło się na obszarze Indii kilka tysięcy dźati.
W VI wieku p.n.e. w Indiach zaznaczyły się pierwsze tendencje zjednoczeniowe.
Władca Magadhy - Bimbisara, podbił kolejno królestwa Angę oraz Kośalę,
jednocząc większą część północno-środkowych Indii. Agresywna polityka Magadhy
nie zahamowała jednak rozwoju indyjskiej myśli filozoficznej. W tym okresie
pierwotna religia aryjska ustąpiła miejsca braminizmowi. W północnych Indiach
prowadzili ożywioną działalność dwaj najwięksi reformatorzy religijni Indii:
Wardhamana Mahawira (Dźina) i Budda. Po raz pierwszy został przez nich
zakwestionowany kastowy porządek społeczny. Jednocześnie około 518 roku p.n.e.
król perski, Dariusz I Wielki, opanował całą dolinę Indusu.
Mniej więcej w 343 roku p.n.e. władzę w północnych Indiach objęła dynastia
magadhyjskich Nandów. Pierwszym jej królem był, wywodzący się według tradycji z
najniższej warny, Mahapadma. W 327 roku p.n.e. Nandowie pierwsi skutecznie
stawili czoło armii Aleksandra Wielkiego. Jednak najazd Aleksandra spowodował
zamęt w państwie Nandów. Przeciwko ostatniemu władcy tej dynastii, Dhanie,
zbuntował się jeden z lokalnych dowódców wojskowych - Ćandragupta Maurja, który
około 320 roku p.n.e. zajął Pendżab, a następnie całą dolinę Gangesu i Indusu.
Rozpoczął się imperialny okres pod rządami dynastii Maurjów. Miejscowe dynastie
zachowały swą władzę jedynie na południu."