Kronika Polska Wiadomości ogólne:

Kronika polski (łac. Chronica Polonorum)
spisana po łacinie w latach 1112-1116 kronika historii Polski. Kronika... jest utworem hagiograficznym, który powstał na podstawie polskich źródeł i informacji zebranych przez Galla na dworze Bolesława, jest więc utworem na wskroś polskim i jako taki zaliczany jest do najstarszych dzieł polskiego piśmiennictwa. Kronika jest napisana łaciną, często rymowaną, często posługuje się motywami fikcyjnymi jak listy, mowy lub pieśni. Wyraźnie widać wpływ znanych już z okresu wcześniejszego "gesta", czyli opowieści o rycerzach-bohaterach, których snucie należało do tradycji dworskiej. Choć Gall niewatpliwie wybiera fakty historyczne, traktując jedne obszernie a inne pomijając milczeniem, nie posuwa się do ich fałszowania.
Kronika... opisuje dzieje Piastów, przede wszystkim zaś Bolesława Krzywoustego. Składa się z trzech ksiąg:
*Część pierwasza, tzw. "Gesta", opisuje legendarne początki państwa polskiego do narodzin Bolesława Krzywoustego;
*Księga druga opisuje młodość księcia, do roku 1108;
*Niedokończona część trzecia mówi o latach panowania Krzywoustego, aż do roku 1113. Jest to ostatni rok opisany przez Galla w jego kronice.

O Autorze:

Nie zachowały się żadne dokładniejsze dane o autorze najstarszego dzieła polskiego, jakim jest Kronika polska. Nazwano go Gallem Anonimem (Gall, bo najprawdopodobniej pochodził z Francji, a Anonim, ponieważ nie ustalono nigdy jego prawdziwego nazwiska) i jest to nazewnictwo konwencjonalne.O tym, że autor kroniki nie był Polakiem dowiadujemy się od niego samego z przedmowy do ks. III, gdzie mówi o sobie, że jest "cudzoziemskim pielgrzymem" oraz że nie chce jeść polskiego chleba za darmo. Krytycy literatury po licznych i długotrwałych badaniach stwierdzili, że "bez obawy pomyłki" można uznać, iż Gall był Francuzem, zakonnikiem benedyktyńskim, który przybył do Polski z Węgier, o czym świadczy dobra znajomość przez Galla południowo-zachodnich Węgier. Wywnioskowali to też ze wspomnień Galla Anonima dotyczących klasztoru benedyktynów pw. św. Idziego w Somogywar na Węgrzech. Najpierw nawet sądzono, że jest rodowitym Węgrem, ale później tę tezę obalono, bo wydała się wątpliwa z tego względu, że Gall świetnie operował łaciną, a kultura łacińska zarówno w Polsce, jak i na Węgrzech była dopiero wprowadzana.

Czas jej powstania:

Kronika powstała na zamówienie księcia Bolesława Krzywoustego.Ustalając czas powstania kroniki oparto się na przedmowie do ks. I, w której kronikarz wymienia arcybiskupów i biskupów piastujących swoje godności w latach 1112-1118. Ostatecznie ustalono, że Kronika polska powstała w latach 1112-1116.

Pobyt kronikarza w Polsce;

Najbardziej prawdopodobne jest, że kiedy Bolesław Krzywousty w roku 1113 był na pielgrzymce w Somogywar, to Gall przybył wraz z królem i jego dworem do Polski. Najwyraźniej związał się z kancelarią książęcą, o czym świadczy dedykacja ks. III, w której zwracając się do kapelanów, kronikarz miał na myśli członków kancelarii książęcej, bo ci sami ludzie sprawowali jednocześnie funkcję kapelanów i sekretarzy. I chociaż Gall nie należał do grona stałych pracowników kancelarii królewskiej, to miał dostęp do dokumentów.

Miejsce spisania Kroniki:

Początkowo sądzono, że kronika powstała w klasztorze benedyktynów w Lubiniu, w Wielkopolsce, ale później, w miarę rozwoju badań nad tym dziełem, teoretycy literatury doszli do wniosku, że jednak powstawała "głównie w Krakowie".

Dorobek pisarski Galla:

Marian Plezia we "Wstępie" do Kroniki polskiej napisał, że prawdopodobnie nie była ona pierwszym utworem Galla, bo miał on już doświadczenia kronikarskie po napisaniu Gesta Ungarorum, które napisał, będąc na Węgrzech, a bohaterem dziejów węgierskich uczynił św. Stefana. Niestety, dzieło to zaginęło. W latach 80. XX stulecia zasygnalizowano, że istnieją zbieżności pomiędzy Kroniką polską a Transakcją św. Mikołaja, dzieła powstałego podobno w Wenecji.

Treść:

3 przedmowy do 3 ksiąg dzieła
w I zwraca się do całego episkopatu Polski i kanclerza książęcego Michała.
I
125 lat lub 250 lat uwzględniając 4 poprzedników; do narodzenia bohatera dzieła Bolesława. Rzeczą znamienną jest iż najwięcej opowiada o 2 poprzednich Bolesławach, Chrobrym i Śmiałym.
II- 23 lata
III
4 lata
wynika z tego iż jego głównym zamiarem były dzieła Krzywoustego, reszta to tło. Dedykowana kapelanom książęcym.
Kanclerz Michał z rodu sławetnego Awdańców (był wychowawcą Bolesława), później wojewodą, kumulacja władzy wojskowej i sądowniczej podczas nieobecności władcy (Sieciech).
Wszystkie księgi zaczynają się "listem"
dzisiaj można by powiedzieć intencyjnym.

Księga I

-Autorska przedmowa w formie listu, w którym kronikarz zwraca się do całego ówczesnego episkopatu z prośbą, by patronowali jego dziełu i byli jego przewodnikami duchowymi.
-Wiersz - opowieść o cudownych narodzinach Bolesława Krzywoustego, syna Władysława Hermana.
-Ukazanie piękna ziemi polskiej, jej bogatej przyrody, informacje o ówczesnych sąsiadach i o pierwszych polskich władcach z okresu przedhistorycznego- wielkopolskie podania o Piaście i Popielu.
-Przedstawienie panowania księcia Siemowita, syna Piasta oraz jego następców: Leszka i Siemomysła, który był ojcem naszego pierwszego księcia historycznego - Mieszka I. Opowieść o Mieszku, który w siódmym roku życia odzyskał wzrok, rozumiana jako symbol przebudzenia się Polski ze ślepoty i zapowiedź jej przyszłego oświecenia - chrystianizacji.
-Przyjęcie przez Polskę chrześcijaństwa
-Wysławianie rządów i czynów Bolesława Chrobrego
-Tren żałobny na śmierć Bolesława Chrobrego
-Omówienie działalności Mieszka II i jego syna Kazimierza Odnowiciela
-Panowanie Bolesława Śmiałego
-Konflikt z biskupem Stanisławem Szczepanowskim, wygnanie Bolesława z Polski, pobyt na Węgrzech
-Przejęcie władzy przez Władysława Hermana, narodziny jego syna, Bolesława Krzywoustego

W księdze tej ukazano dzieje państwowości polskiej w okresie 250 lat. Okres przedhistoryczny i okres historyczny obejmują ponad 125 lat (od 960 do 1086 roku).

Księga II

-List do biskupa Pawła i kanclerza Michała z prośbą o przyjęcie opowieści napisanej na cześć książąt polskich i naszego kraju.
-Wiersz - zapowiedź kontynuacji pracy.
-Narodziny Bolesława i śmierć jego matki
-Panowanie Władysława Hermana, jego walka z Pomorzanami; opowieść o Zbigniewie - przyrodnim bracie Bolesława, ukazanie surowego wojewody Sieciecha, który sprawował rządy w imieniu księcia; cud św. Wojciecha; podział państwa
-Dzieciństwo i młodość Bolesława, opisywanie odważnych czynów młodzieńca: zabicie dzika, pokonanie niedźwiedzia, wyprawy na nieprzyjaciół, zdobycie Międzyrzecza i innych grodów
-Knowania wojewody Sieciecha, pasowanie Bolesława na rycerza, walki z Pomorzanami, śmierć księcia Władysława Hermana, ślub Bolesława, nieporozumienia między Zbigniewem i Bolesławem, synod biskupów polskich, ciągłe potyczki z Pomorzanami, Morawianami i Czechami
-Wyprawa na Kołobrzeg, sława oręża polskiego, pieśń rycerzy.
-Przymierze z królem Węgrów i bratem Zbigniewem.
-Knowania Zbigniewa, wygnanie go z kraju i przejęcie przez Bolesława całkowitej władzy
-Wyprawa Bolesława przeciw Prusom, "cudowne" ocalenie arcybiskupa gnieźnieńskiego Marcina i zwrócenie świętych relikwii, dalsze próby chrystianizacji Pomorzan, wyprawa przeciw Czechom, najazd Pomorzan na ziemie polskie i kolejna wojenna wyprawa Bolesława

Księga II obejmuje okres od 1086 r. do 1108 r., czyli zaledwie 23 lata.

Księga III

-List autora do kapelanów książęcych i duchowieństwa polskiego, w którym wyjawia cel pisania tego dzieła.
-Wiersz - relacja o zwycięskiej bitwie pod Nakłem w 1109 r.
-Zwycięskie wojny Krzywoustego z Pomorzanami
-Odparcie zbrojnej interwencji cesarza niemieckiego Henryka V, który wraz ze Zbigniewem najechał nasz kraj pieśń żołnierzy strzegących obozu niemieckiego
-Wyprawa wojenna przeciw Czechom, uniezależnienie Śląska (cytat).
-Wyrażenie zgody na powrót Zbigniewa do kraju, oślepienie go pod zarzutem zdrady i spowodowanie jego śmierci; pokuta Bolesława
-Opanowanie grodów nadnoteckich (cytat).

Księga III obejmuje 4 lata panowania Bolesława Krzywoustego, lata 1109- 1113.

Gatunek literacki:
dzieło Anonima, mimo że nie ma ani jednej daty rocznej, uznane jest za kronikę w szerokim tego słowa znaczeniu. Nazwa ta w nazewnictwie średniowiecznym określała wszelkie utwory o treści historycznej. Autor odwoływał się do popularnego w dziejopisarstwie gatunku - tzw. gesta (czynów rycerskich).

Epicka strona utworu:
zobiektywizowana narracja 3-osobowa; wszechwiedzący narrator przedstawia fakty i zdarzenia historyczne z zachowaniem chronologii; relację charakteryzuje epizodyczność i wycinkowość; stosowana forma wypowiedzi to opis.

Kompozycja:
autor stosował zasadę trójdzielności, swoją relację podzielił na trzy części - księgi, każda z nich ma również trójdzielną budowę. Księga I i III posiada kompozycję ramową.

Księga I - początkową cząstką kompozycyjną jest wierszowana relacja o cudownych narodzinach Krzywoustego (zarysowanie sylwetki głównego bohatera sprawia, że wiemy do jakiego finału dąży autor), środkową - opowieść o dziejach dynastii Piastów, końcową - powtórzony w formie prozaicznej motyw o cudownych narodzinach.

Księga II - cząstka początkowa to wierszowana zapowiedź kontynuacji opowieści o bohaterze, środkowa - opis jego dzieciństwa i młodości, końcowa - relacja o wypędzeniu z kraju księcia Zbigniewa i przejęciu władzy przez Krzywoustego.

Księga III - początkowa cząstka to wierszowana relacja o zwycięskiej bitwie pod Nakłem w 1109 r., środkowa - opowieść o zwycięskich bitwach z Niemcami i Czechami, końcowa - bitwa o Nakło w 1113 r.

Każda księga rozpoczyna się listem wstępnym, który jest odpowiednikiem przedmowy i wierszowanym wstępem. W każdej z nich jest również po jednym wierszu:
I ks. - tren żałobny na śmierć Chrobrego;
II ks. - pieśń rycerska śpiewana pod Kołobrzegiem;
III ks. - pieśń straży strzegącej obozu niemieckiego.

Każda księga zawiera także trzy przemowy osób działających.

"Kronika" ma charakter bardziej epicki niż społeczny. Występują w niej naturalne elementy fikcyjne (mowy osób działających, pieśni rycerzy, opisy bitew i potyczek rycerskich). W dziele zawarte są również podania i legendy:

opowieść o niezwykłych gościach u Piasta;
legenda o myszach, które zagryzły księcia Popiela;
opowieść o cudownym uleczeniu ślepoty Mieszka I (symboliczna zapowiedź chrystianizacji Polski);
opowieść o cudzie św. Wojciecha;
cudowne ocalenie sędziwego arcybiskupa gnieźnieńskiego Marcina i zwrócenie świętych relikwii zagrabionych przez Pomorzan;
opowieści o świętych patronach, wspomagających Krzywoustego w walce z poganam

Język "Kroniki":
utwór napisany został łacińską prozą rytmiczną, która dzieli zdania na równoległe człony; Anonim posługiwał się językiem wykształconych duchownych; język ten charakteryzuje swoboda wypowiadania, rytmika, świadome stosowanie efektów dźwiękowych (zabawa brzmieniem języka).

Idea "Kroniki":
utwór powstał na zamówienie Krzywoustego, miał uświetnić i utrwalić jego panowanie oraz wojenne czyny, wyrazić dążenia do stworzenia silnego, scentralizowanego państwa; ukazać dążenia ówczesnego społeczeństwa do utrwalenia suwerenności i umocnienia państwowości wbrew egoistycznym interesom niektórych możnych feudałów.

Wartość historyczna utworu:
"Kronika" posiada znaczną wartość historyczną. Zachowana poprawna kolejność; właściwe, choć skrótowe, przedstawienie władców historycznych: Mieszka I, Bolesława Chrobrego, Mieszka II, Kazimierza Odnowiciela, Bolesława Śmiałego, Władysława Hermana i początków panowania Bolesława Krzywoustego; obiektywnie ukazana polityka zewnętrzna i stosunki wewnętrzne w państwie (konflikt między biskupem Stanisławem i królem Bolesławem Śmiałym). Mankamentem jest brak dat rocznych.

Walory Literackie:

Panegiryzm
Intencją całej kroniki jest uświetnienie panowania, a zwłaszcza rycerskich czynów Bolesława Krzywoustego. Rządy księcia ujęte sa na tle wspaniałych dokonań przodków Bolesława. W całej kronice przewija się ton panegiryczny (tzn. pochwalny), a zwłaszcza w listach, w których autor oddaje się w służbę i opiekę swych pracodawców. Anonim chyli pokornie czoła przed biskupami polskimi oraz kanclerzem księcia. Uniża swoją osobę, aby wywyższyć protektorów i bohaterów kroniki. Gall często wspomina o niedoskonałościach swej wiedzy i stylu, podkreśla wartość swych skromnych chęci, niedostatek talentu. Wszelkie informacje o sobie Gall uważa za mało znaczące. Pragnie on tylko, aby zauważono jego dobre intencje w tworzeniu kroniki, w opiewaniu chwały księcia i jego rodu.Taki pochwalny ton wypowiedzi budowany jest przez autora przede wszystkim za pomocą hiperbolizacji w opisie adresatów tekstu (wyolbrzymione zasługi, nadzwyczajne przymioty)oraz w przedstawianiu siebie samego (zbytnia skromność, przesadna uniżoność). Kolejnym wyznacznikiem panegiryzmu jest porównywanie osób z dworu Bolesława, jego przodków, czy samego księcia do postaci biblijnych.

Elementy fikcji
Naruszają one wiarygodność historyczną Anonima, ale wzbogacają wartość literacką Kroniki. Do najważniejszych wątków legendarno-baśniowych należą tu: wizyta nadziemskich gości u Piasta (księga I, rozdział 2), myszy króla Popiela (I 3), uleczenie ślepoty Mieszka (I 4), cud św. Wojciecha (II 6), kara Boża

Metaforyka
Przykłady metafor w Kronice:
*porównanie opisywanej rodziny książęcej (od pokoleń piastowskich aż do Bolesława Krzywoustego) do drzewa, obrazowanego od korzeni w kierunku najmłodszych gałęzi. Metafora drzewa genealogicznego obecna jest zarówno w tekstach ksiąg, jak i Przedmowy do księgi I.
*metaforyka zaczerpnięta z Biblii: częste nawiązania do ewangelicznych przypowieści, ale też do postaci ze Starego Testamentu

Hiperbolizacja
jest charakterystycznym dla Średniowiecza środkiem stylistycznym, który polega na wyolbrzymieniu jakiejś cechy lub miary czegoś

Fragmenty wierszowane (tzw. skróty)
W łacińskiej wersji pierwotnej oznaczane są mianem epilogus, co w średniowieczu tłumaczone było jako skrót, streszczenie. Te miniaturowe uwertury mają też swe kontynuacje w tekstach ksiąg. Są nimi pieśni: w księdze I tren po smierci Bolesława Chrobrego, w księdze II
pieśń rycerstwa polskiego, w księdze III
pieśń straży obozu niemieckiego. Treścią wiersza, nazwanego skrótem w księdze I, jest historia rodziców Bolesława Krzywoustego, którzy starając się o dziecko, składali modlitwy i ofiary Bogu. Judycie i Władysławowi rodzi się wreszcie syn, co wszyscy zawdzięczają wpływom św. Idziego. Utwór napisany jest rytmicznym ośmiozgłoskowcem o rymach parzystych (aa, bb). Podzielony jest na czterowersowe zwrotki. Początek i koniec, mówiące o Bolesławie, stanowią klamrę kompozycyjną wiersza.W II księdze skrót składa się jedynie z 12 dłuższych wersów: dwa wersy 16-zgłoskowe i 10 wersów 14-zgłoskowych. Rymują się dwa dłuższe wersy (aa) oraz kolejne dziesięć (10 rymów b). Wyraźnie zaznacza się średniówka po 8. sylabie. Utwór jest przedłużeniem treści listu. Ujawnia się nieco postać autora Kroniki, który mówi o sobie w liczbie mnogiej, wspomina długą i trudną wędrówkę, przebytą przed otrzymaniem zadania na dworze Bolesława Krzywoustego. Ciekawy pod względem tresci jest pierwszy dwuwers, który zawiera prośbę odczytywania stronic kroniki szerszemu kręgowi odbiorców, a także cichą nadzieję na przyszłą sławę, dzięki powstałemu dziełu. Prześwieca tu lekko antyczny motyw exegi monumentum, a może także non omnis moriar (oba pochodzą z Horacego: spiżowy pomnik twórczości, która przetrwa życie jej autora oraz synonimiczna sentencja nie wszystek umrę).Skrót księgi III jest najdłuższym wierszem. Zbudowany jest z 20 trzywersowych zwrotek o rymach potrójnych (aaa, bbb, ccc). Utwór ma charakter pochwalny. W pierwszej kolejności wielbiony jest Bóg, który błogosławi rządom Bolesława. Wspomniany jest bohaterski wojewoda Skarbimir. Mąż waleczny, wojowniczy i pragnący sławy, Bolesław III (Krzywousty), zgina karki Pomorzan, wspiera pokój w królestwie Węgier, wciąż walczy z opornymi Czechami. Ostatnią zwrotkę można interpretować dwojako. Anonim albo zawarł tu ukrytą aluzję do katastrofy Zbigniewa, albo też, podkreślając dotąd chwałę Bolesława, wskazuje na cierpienie podbitych przez niego ludów

Listy
Spełniają w kronice funkcję przedmowy autorskiej.sięga I rozpoczyna się listem dedykowanym: Panu M[arcinowi], z łaski Bożej arcybiskupowi, jak również Szymonowi, Pawłowi, Maurowi i Żyrosławowi, godnym Boga i czci biskupom polskiej ziemi, a także swemu współpracownikowi, wielebnemu kanclerzowi Michałowi, sprawcy podjęcia tej pracy
O przyczynach powołania się na te osoby autor Kroniki pisze dalej w liście:Aby więc uniknąć wrażenia, że ja, mało znaczny człowiek, puszę się ponad swoją skromną miarę, postanowiłem na czele tej książeczki umieścić nie swoje, lecz wasze imiona. Chwałę przeto i zaszczyt płynący z tego dzieła przypiszemy książętom tej ziemi, naszą zaś pracę i nagrodę za nią z zaufaniem powierzmy waszemu sądowi i rozwadze.Są to najważniejsze fragmenty wstępu do księgi I. Za listem i wierszem autor umieścił jeszcze jedną część. Jest nią Przedmowa, poświęcona opisowi położenia geograficznego Polski, a także podziałom politycznym i etnicznym całej Europy Środkowo-Wschodniej.Księgę II poprzedza list do biskupa Pawła i kanclerza Michała. Panegiryczna apostrofa do opiekunów pisarza utkana jest z osobliwych porównań, zwłaszcza biblijnych. Styl wypowiedzi, w której nie zabrakło pytań retorycznych, metafor, pochwalnych epitetów, nawiązuje do stylu przypowieści ewangelicznych.Księga III poświęcona jest według słów listu polskim kapelanom i całemu duchowieństwu. Ważne są jak wcześniej życzenia pomyślnego życia na ziemi, które da owoce w niebie. W liście tym namocniej ujawniają się motywy przystąpienia Anonima do pisania Kroniki. Autor wyraża szczere chęci, by za darmo nie jeść chleba polskiego, by zachować wprawę w dyktowaniu, by pokazać dzieło w jego domu zakonnym
jako owoc wieloletniej pracy, sens wyprawy do odległego kraju oraz element poszerzania wiedzy o państwach Europy (o co w średniowieczu troszczyli się zakonnicy). Gall pisze, że nie ulega wątpliwości, iż królowie i książęta polscy zasługują na swoją osobną kronikę, dzieło literackie. Ponieważ Polska nie należy do niekulturalnych ludów barbarzyńców. Tak samo, jak powstały dzieła o Grekach, Rzymianach i Gallach, autor chce uwiecznić historię jednego z państw słowiańskich. Zwłaszcza, że czyny królów tych państw są mężne, chwalebne, pobożne i zagrzewają do dzielności serca. Uwaga, że dzieło powinno być na głos tłumaczone odnosi się przede wszystkim do Bolesława Krzywoustego, który, tak jak większość średniowiecznych władców, łaciny nie znał i potrzebowałby głośnego tłumaczenia któregoś z wiernych mu duchownych (np. kanclerza Michała). Po czym Gall ponownie przypomina o nagrodzie, tym razem z obawą, że jeśli ktoś źle odczyta dzieło, profit zostanie odebrany autorowi.

Narracja:

Techniką opowiadania jest epizodyczność. Kronika składa się z mniejszych fragmentów, często luźno obok siebie postawionych, związanych tylko osobą głównego bohatera (lub nawiązaniem do niej). Są to miniatury mające swój początek i koniec. Zaczynają się zazwyczaj przez: a więc, tedy, tymczasem lub też za pomocą frazesów typu: Lecz zamilczmy o Mieszku, a przejdźmy do Kazimierza.... Narrator jest wyraźnie obecny w toku opowiadania. Jednak nie chodzi o określanie siebie (bo nic właściwie o Gallu nie wiemy), ani też o wypowiadanie własnych sądów, ale o ciągłe przypominanie się autora (jako uniżonego sługi, niezdarnego pisarza, któremu przyszło spełnić tak wielkie zadanie opisania tak wspaniałych dziejów polskich).