Stanisław Przybyszewski, Wybór pism, oprac. Roman Taborski, Wrocław  nową sztukę; przekłady własne z niem.: Requiem aeternam, Z cyklu
1966. Wigilii, Homo sapiens, Z gleby kujawskiej, dramat ZÅ‚ote runo)
1899 gwałtowny romans z Jadwigą, żoną Kasprowicza; doprowadził do
I. Legenda i prawda
zamordowania Dagny; z Jadwigą przenieśli się do Wawy (Jadwiga była
pisarstwo głośne w sferze kulturalnej, spory, dyskusje, entuzjazm lub tyranką, nienawidziła zmarłej Dagny; dlatego w pisarstwie musiał
potępienie, ale szybko zapomniana gloryfikować Jadwigę); programowa rozprawa O dramacie i scenie
skandaliczne stereotypy: Cygan, dekadent, kabotyn, alkoholik, satanista, 1916 znajomość z Hulewiczem, zwolennikiem ekspresjonizmu, w jego
badacza czarnej magii, erotoman, łgarz, słaba wola  Zdroju ogłosił art. program. Powrotną falę (zw. poglądów z
mistycyzmem SÅ‚owackiego)
wybitna rola w życiu kulturalnym Europy i rozwoju form art. i postaw
myślowych lit. 1924 zaczął pisać wspomnienia: Moi współcześni (2 części: Wśród
obcych i Wśród swoich)
siła i prowokacja modernistycznego buntu
III. PoglÄ…dy estetyczne
zw. z cyganerią berlińską 1892-1894
dualizm natury ludzkiej (już w Z psychol.): wyższa dusza i niższy mózg,
najbardziej konsekwentny dekadent
dusza nigdy nie wyzwoli się od zmysłów, co warunkuje tragizm bytu,
doceniał Edwarda Muncha i Gustava Vigelanda, Goyę i El Grekę,
mózg jest ograniczony, nie może poznać w pełni; bywają wybitne
propagował kulturę eur. moderny w Polsce
jednostki, geniusze (poznają część duszy, co jest dążeniem i celem
bojowy wyznawca skrajnego estetyzmu modernistycznego (myśl
prawdziwej sztuki)
póz
niejszego ekspresjonizmu)
poznanie duszy: przez analizę stanów psychicznych, badanie
działalność teoretyczna i programowa orasz literacka (dramaty, powieści
nieświadomości, zachowań nieuwarunk. mózgiem (podświadom.),
Å‚amiÄ…ce konwencje dramatu mieszcz., analizy psycholog., Å‚amanie tabu
zadanie artysty
tematycznego, dyskusja na scenie, rozwój powieści psycholog., stos.
O nową sztukę  podświadomość, tajemnica; wyzwolone stany
monolog wewn. w mowie pozornie zależnej  jak Żeromski)
psychiczne, niekontrol. świadomością (anomalie, patologie, choroba
II. Życie
psych., zboczenia, erotomania, alkoholizm, narkomania)
ur. 7.05.1868 na wsi, syn nauczyciela i guwernantki, znał Jana
objawianie się  nagiej duszy w sferze życia seksualnego (w dziełach
Kasprowicza; w Berlinie stud. architekt. i medyc., znał dobrze dzieła
perypetie erot.); nowa erotyka naturalist.-modernist. (kontrast z
Nietzschego i Olę Hanssona (napisał o psychologii jego twórcz.), zw. z
pozytywizmem, który idealizował miłość i odcieleśniał), tabu fizjologii
ruchem socjalist. (pisał programowe art. polit.), środowisko cyganerii
i patologii (Requiem aeternam  nekrofilia; Wigilie  podsuwanie
art. (przywódca)
przyjacielowi swojej żony; Homo sapiens  nadczłowiek uwodzi
ślub z Norweżką Dagny Juel 1893
dziewczynę i doprow. do samobój.)
1893 poemat prozÄ… Wigilie
erotyka podporządkowana mętnym koncepcjom metafizycznym
znał Ibsena, , Strindberga
determinizm etyczny  nie ma wolnej woli, tylko natura (pogl.
zainteres. okultyzmem i demonologią przez całe życie
Nietzschego); nie można wartościować czynów moralnie, nie ma dobra
zw. z krakowskimi literatami, pojechał do Krakowa 1898, entuzjastyczne
i zła, (Schopenhauer:) choć natura warunkuje czyny, to człowiek i tak
przyjęcie przez młodych wrogów stańczykowstwa, literacki Winkelried
ponosi karÄ™ (tragizm, niezawiniona kara, w Homo sapiens)
(wzniosły męczennik swojej idei, atakowany, mimo to szedł naprzód,
interpretacja pojÄ™cia Übermenscha: dąży do udoskonalenia zmysÅ‚owych
nie zważał na nic i nikogo; określał stosunek młodych do sztuki,
( zwierzęcych ) cech człowiek,  nadmałpa ; przezwycięża mózg,
pokazał jej znaczenie), redaktor  Życia (współprac. z Wyspiańskim
ponadprzeciętny, poznaje tajemnice duszy
1898-1900, programowe pismo moderny; 2 manifesty: Confiteor, O
V. Homo sapiens
Confiteor i O  nowÄ… sztukÄ™  manifesty modernizmu pl. (obok Miriama
 o symbolizmie  i Górskiego  o mistyce), gorący apel, wyraz
ne def. trylogia: Na rozstaju, Po drodze, W Malstromie Norwegia 1894,
(co aprobuje, co odrzuca) najgłośniejsza powieść
bojowy wyznawca skrajnego estetyzmu modernistycznego:  sztuka dla drobiazg. analiza psychiki Eryka Falka (stan rozstroju nerwowego,
sztuki (nie naturalizm: poznanie mózgu i cele moralne, społeczne, ale alkoholizm)
modern.: poznanie duszy), cel sam w sobie (odtwarzanie życia duszy w
akcja: perypetie erotyczne (odbija narzeczonÄ… przyjacielowi, Mikicie;
pięknych i brzydkich przejawach); artysta ponad życie, nie musi się
uwodzi i doprow. do samobój. Marytę Kauer; uwodzi i łamie życie
podporządkować prawom, tabu; (w  Zdroju tak samo walczył
Janiny Kruk, gdy jej narzeczony jest w więzieniu)
ekspresjonizmem ze starym impresjonizmem)
1 i 3 tom w Berlinie, ale w sumie miasto nieobecne; tom 2 w Wilkp.
epoki i prądy poznania duszy: śrdw, ekstatyczny gotyk (zahamowane
(lokalizacja nie jest ważna)
przez zmysłowy renesans aż po pozyt. i naturalizm, oprócz mistycznego
akcja nie ma ekspozycji, wiadomość o przedakcji fragmantar., niepełne,
romant.); współcz. odrodzenie irracjonalizmu
tylko dot. czasów szkolnych Falka i Mikity; nie ma wyjaśnionej genezy
sztuka: ważna jest treść, forma mniej
romansu z JaninÄ… lub MarytÄ…
wykraczał poza światopogl. modern.: preekspresjonizm, irracjonalizm
Olga i Grodzki w 3 tomie  odgrywali cały czas ważną rolę w życiu gł.
(badanie podświadomości, prefreudyzm; głoszenie poznania
boh., ale autor w ogóle o tym nie poinf. (przypadkowość, tylko teraz
n.)
intuicyjnego, prebergsonizm; estetyka treści nieskrępowanej formą;
ważny jest tylko stan duszy (wrażenia, konflikty); tylko sceny
nadrzędna rola sztuki w życiu człowieka; negowanie sztuki klasycznej,
dramatyczne (dialogi i monologi)
nawiąz. do śrdw., El Greca i mist. romant.)
Na rozstaju  Eryk tu jako Rosjanin; z całości wynika, że ziemianin,
IV. Poematy prozÄ…
Wielkopolanin; nazwisko ma skandynawskie; w 3 tomie nagle
Requiem aeternam (niem. Msza żałobna)  1893; manifest pogl.
zaangażowany w działaln. socjaldemokrat.
panseksualistycznych, z pogranicza traktatu nauk.; dokument duszy
romans Falka z Janiną  w 1 tomie już trwa od dawna, przekwita; w 3
wykolejeńców (schyłkowców), analiza zdegenerowanej duszy
tomie widzą się po 4 latach (Iza jest tak długo żoną Falka), info, że
degenerata epoki fin de siecle u, neurozy; Na początku była chuć;
romans był od 10, przez 3 lata Falk nie dawał znaku życia, Janina zdaje
podniosły manifest, prawda o istocie bytu; popęd jako podstawa bytu, a
się mieć 18-19 lat, uwiedziona niedawno, gdy jej narzecz. był w
mózg i dusza są wtórne (z ewolucji popędu); przedśmiertny monolog
więzieniu
anonimowego boh.-schyłkowca (Moi współcześni  nadmiernie rozw.
wnętrze Falka, Mikity i Maryty  monologi wewn. (całe rozdziały),
mózg zabija popęd płciowy u przerafinowanych schyłkowców); wizje i
urywane, chaotyczne, impresyjne, mowa pozornie zależna; dyskusje
majaczenia chorego psychicznie, od wspomnień pejzażu do brutalnej
boh. (też c. rozdz.)
drastyczności (głównie)
jednostronność spojrzenia, zawężenie oberw. do stanów patologicznych,
Wigilie  1893; monolog wewn. anonimowego boh., malarza; minimum
ubogie wnętrza boh. (tylko życie seks.)
akcji (nieistotna wobec prymatu przeżyć dusznych); rozstanie z
współgranie przyrody z dramatycznymi przeżyciami wewn. boh. (noc,
ukochaną (bo po pijaku poznał, że kocha się w jego przyjacielu);
deszcz, wichura, burza); przyroda nastrojowa, symboliczna (np. Falk po
przeżycia wewn. samotnego, przewrażliwionego alkoholika, zazdrość,
uwiedzeniu Maryty widzi w czasie burzy rozdartÄ… wierzbÄ™  symbol
tęsknota (Hymn do tęsknoty), wspomn. młodości, chwil radości z
uwiedzionej i porzuconej dziewczyny; Falk uważa się za Boga, twórce,
ukochaną i potępienie  samicy , niszczącej mężczyznę; rozpacz
wcielenie natury, wszystko mu wolno, nadczłowiek); demoniczny
zdradzonego, pociąg samobójczy, szaleństwo
akompaniament przyrody (w 3 tomie niemal dokładny opis obrazu
jÄ™zyk patetyczny, podniosÅ‚y, poetyczny Ä…ð przesada, sztuczność, brak
Muncha Krzyk)
umiaru art.
2
odautorski rezoner, komentuje wypadki i wyciÄ…ga z nich wnioski (do
motyw  tajemniczego nieznajomego w momentach rozstroju nerwowego
których inaczej można by nie dojść); tu Ruszczyc (interpr. akcję,
Falka jako personifikacja przeżyć wewn.
wyraża poglądy filoz. autora, uosabia sumienie ludzkie)
polemika z teorią nadczłowieka Nietzschego  Eryk chce postępować jak
3
epizodyczne postaci symboliczne, zwiastuny śmierci gł. boh.; w Runie
 mocny , wyzbyty moralności, wolny od sumienia, ale (wg teorii
Nieznajomy; (metoda Maeterlincka)
Przybysz.) czyny podlegają ocenie moralnej (boh. buntuje się, by miał
III
narzucone odautorsko ideologiczne interpr. zdarzeń: teoria o karze za
być oceniany za czyny wynikłe z natury; nie uznaje determinizmu,
niezależne od woli ( naturalne ) czyny (Runo: uleganie instynktom, od
wmawia sobie, że nie jest odpow. za czyny wynikłe z natury; ale
których nie ma ucieczki, łamie porządek, za to zemsta na całym rodzie i
ostatecznie wyrzuty sumienia go niszczÄ…)
dzieciach; ukryty porządek = moralność chrześc.!, a przecież autor
VI. Taniec miłości i śmierci
niewierzÄ…cy...); w Runie: instynkty Å‚amiÄ… porzÄ…dek, karÄ… jest
cykl dramatyczny złoż. z Dla szczęścia, Złotego runa i epilogu Goście
powtórzenie grzechu (cudzołóstwa; ale tu ono nie wynika z
1 i 2: boh., Mlicki, mieszka z kochanką, Heleną, która wszystko dla niego
poprzedniego cudzoł.; Ruszczyc musi interpr. wydarz.)
poświęciła; Mlicki już jej nie kocha i chce się ożenić z demoniczną
O dramacie& : chciał stworzyć odpowiednik greckiej tragedii (boh. =
Olgą Agrelli; dlatego Helena popełnia samobój., pamięć o tragedii
zabawka w rękach instynktów, konfliktów duszy, pociągów serca);
przeszkadza szczęściu Mlickiego i Olgi
nowocz. tragedie  Ibsena, Maeterlincka
Złote runo: łańcuch tragicznych cudzołóstw (w przedakcji Ruszczyc
1)
3 nowe z
ródła konfl. trag.: w człowieku (popęd seks. skonflikt. z
uwiódł żonę przyjaciela, ma z nią syna, Rembowskiego, który póz
niej
2)
poczuciem moralnym, potęga duchowa  u Przybysz.), konflikt ze
uwiódł żonę podwładnego, A
ąckiego); akcja: Irena, żona
3)
społ., konwenansem, opinią publ., potęga dziedziczności,
Rembowskiego, zdradza go ze swoim kuzynem,  mocarzem
pogmatwane stos. rodzinne
Przesławskim; Rembowski popeł. samobój., A
Ä…cka (matka jego
technika Ibsena: skupienie się na wnętrzu psych., bez niepotrzebnego
dziecka) popada w skrajną nerwicę, pamięć o tragedii Rembowskiego
wikłania akcji (które było we fr. dramacie klas.), koncentr. na dialogu i
przeszkadza szczęściu jego żony z kochankiem
dyskusji między przeciwstaw. racjami boh.; nie ma intrygi ani
synkretyzm naturalistyczno-modernistyczny
ekspozycji, ale napięcie podtrzymuje fragmentar. ujawnianie przedakcji
antynaturalizm: nie ma określonego czasu i miejsca, bohaterowie nie żyją
i motywacji (Runo: dopiero na końcu ujawniony stos. Ruszczyca do
w konkretnej rzeczyw. społ.; cechy młpl. (antynat., antyweryzm):
I
Rembowskiego); główne fakty są w przedakcji, a w dramacie są ich
problematyka moralno-psychologiczna, wnętrze boh. (narodowość,
konsekw. (Runo: 2 najważn. zdrady małż. w przedakcji)
zawód, czas, miejsce  obojętne; Mlicki prac. chyba w redakcji,
technika Maeterlincka: konstr. nastroju (uprościł i zwulgaryz.; miał być
Zdżarski nie wiadomo gdzie; w Runie Ruszczyc mieszka w
nastrój grozy, przeczucie nieszczęścia, miał się wzmagać, ale Przyb.
miejscowości kuracyjnej, Rembowski  dyrektor szpitala Ruszczyca,
wyjaskrawiał melodram. efekty, niemające zw. z patosem)
A
ącki  zatrudn. tam lekarz, Przesławski  literat młpl.)
II
O dramacie i scenie  teoretyczne podsum. poglądów na dramat, manifest
sÄ… postaci realistyczne (o normalnej motywacji psychol.) i inne:
1
modern.-symbol. teatru eur.; waga dramatu ibsenowskiego (psychika
personifikacje konfliktów wewn. (metoda Ibsena), rozszczepienie boh.
boh.; poszukiw. nowych śr. wyrazu; reforma stylu gry aktorskiej,
na 2 postaci sceniczne reprezent. przeciwst. aspekty przeżyć (Zdżarski
poszukiw. naturalności i prostoty, aktor ma się utożsamić z boh.,
= uosob. wyrzutów sumienia Mlickiego; Ä…ð dialog zamiast monologu
przeżywać rolę); teatr = wielka sztuka (nie pusta rozrywka), ważna rola
wewn.); opisał to w O dramacie i scenie (drugi boh. uosabia problemy
w życiu kultur. społeczeństwa; widz ma być twórczym
pierwszego, powst. projekcja walki wewn., konflikt; nowa postać
współuczestnikiem, interpr. i dopowiadać wydarz.
wygląda jak normalny boh. sceniczny, np. Zdżarki staje się też
konkurentem o rękę Olgi)
 Moi współcześni: przytacza pochlebne opinie o Dla szczęścia i Runie;
pisze o Strindbergu (dramat Panna Julia i towarzysz. jej przełom.
manifest nt. dramatu i teatru współcz.)
polemika z mieszcz. komediÄ… obyczajowÄ…, reforma teatru pl.
VII. Polski poete maudit
duża rola w życiu kulturalnym, ale niewielka ranga art. (prawie
grafoman)
model pisarza-dekadenta, char. twórczości zw. ze stylem życia i
propagowaniem go (siła osobowości)