Skauting żydowski w Rzeczpospolitej
Społeczność Żydów w Polsce, licząca w 1937 roku 3,5 mln, stanowiła świat tętniący
własnym życiem. W jej obrębie istniało w tym czasie kilka nurtów - główne to tradycyjny,
syjonistyczny i socjalistyczny. Jednym z podstawowych problemów, z jakim się
borykano, była kwestia narodowa - utrzymania tożsamości, odnalezienia swojego
miejsca we współczesnym społeczeństwie.
Szybko dostrzeżono możliwość częściowego przynajmniej jego rozwiązania poprzez
wykorzystanie skautingu. Pierwowzór - skauting angielski - miał na celu wychowanie
obywatela aktywnego, dzielnego, prawego, zaradnego oraz zdrowego fizycznie i
moralnie. Szczególnie zainteresowany metodą skautową był ruch syjonistyczny dążący
do przygotowania młodzieży do życia i pracy w nowej ojczyz
nie
Sama idea ruchu młodzieżowego o charakterze syjonistycznym sięga korzeniami do
inicjatyw wywodzących się z Galicji lat 1912/1913. Działały tam dwie organizacje: Ze'frei
Zion, zajmujący się działaniami kulturowymi i skautowy Ha Szomer.
W czasie I wojny światowej tysiące Żydów udało się na uchodz
stwo, głównie do Wiednia,
gdzie nastąpiła synteza tych dwóch ruchów pod nazwą Haszomer Hacair (1916 rok). W
tym samym czasie powstały ruchy o podobnym charakterze na terenie zaboru
rosyjskiego.
Na ziemiach polskich w latach 1918-1939 istniało kilka żydowskich organizacji
skautowych: Haszomer Hacair, Żydowski Związek Skautowy im. kpt. Trumpeldora,
Akiba, Drużyny im. Berka Joselewicza, Haszomer Heleumi, Harcerz Polski.
Postaram się przedstawić najważniejsze z tych organizacji.
HASZOMER HACAIR (Młody Strażnik)
Organizacja działająca w 1913-49 na ziemiach polskich. Pierwsze zastępy HH powstały
w 1913 we Lwowie, a w 1916 także w b. zaborze rosyjskim. W końcu 1918, po zjez
dzie
połączeniowym w A
odzi, organizacja nabrała charakteru ogólnopolskiego z siedzibą
władz w Warszawie i we Lwowie.
Grupę założycielską organizacji stanowiło 16 osób, wszyscy o wysokim statusie
zawodowym - lekarze, nauczyciele, adwokat, dziennikarz, wydawca książek,
przemysłowiec, właściciel domu. Najbardziej znaną postacią pozostaje dr Henryk
Goldszmyt (Janusz Korczak).
W latach 1924-25, na zjez
dzie w Gdańsku, weszła ona w skład Światowego Związku
Skautowego HH, obejmującego żydowskie organizacje skautowe w kilku, a następnie
1
kilkunastu krajach. HH na obszarze Rzeczypospolitej był największy i liczył w 1928 ok.
16,5 tys. szomrów, a w 1935 - 30 tys. na ogólną liczbę ok. 50 tys. szomrów w świecie
Ideologia ruchu z jednej strony pozostawała pod wpływem prądów filozoficznych epoki,
nawołujących do przewartościowania stylu życia i sposobu myślenia, z drugiej czerpała z
tradycji i kultury żydowskiej (zwłaszcza w zakresie odnowy i odbudowy państwa Izrael).
Celem organizacji było "wychowanie młodzieży żydowskiej, szczególnie zaś młodzieży
szkolne, na ludzi zdrowych moralnie i fizycznie". W miarę rozwoju ruchu cel ten został
jeszcze dokładniej sprecyzowany jako "wychowanie młodzieży żydowskiej do wzięcia
udziału w pracy odbudowy siedziby narodowej w Palestynie oraz w duchu osobistej
realizacji zasad etycznych i narodowych głoszonych przez ruch". Stosując takie kryteria
ruch rozpoczął walkę przeciwko asymilacji środowiskowej. Nakładał zobowiązanie do
używania języka hebrajskiego w celu wytworzenia atmosfery judaizmu w grupie. Bardzo
surowe i dokładne przestrzeganie zasady osobistego spełnienia doprowadziło w latach
póz
niejszych do tego, że dziesiątki młodzieży żydowskiej na świecie przeszedłszy przez
wszystkie etapy i poziomy ruchu były zmuszone do porzucenia organizacji z powodu
niedopełnienia którejś z reguł zawartych w "personal fulfilment" (osiedlenia się w Izraelu,
wstąpienia do kibucu bądz
innych zobowiązań narzuconych przez ruch).
Statut Haszomer Hacair określał, że członkiem organizacji może być nieograniczona
liczba pełnoletnich osób narodowości żydowskiej płci obojga. Niepełnoletni mogą być
skautami (odpowiada to harcerskiemu podziałowi na członków ZHP i młodzież
harcerską). O przyjęciu na członka stanowiła Komenda Naczelna, która mogła wykluczyć
z organizacji "za niehonorowe zachowanie się, za przewinienia wzglądem ustaw lub za
działanie, na szkodę organizacji".
Na czele HH stała Komenda Naczelna (Hanhaga Raszith) wybierana co 2 lata przez
Zjazd Krajowy (Weida Arcit).
Struktura Żydowskiej Organizacji Skautowej Haszomer Hacair przedstawiała się
następująco: podstawową jednostką wychowawczą był "keruzach", tj. grupa
jednopłciowa - odpowiednik zastępu harcerskiego. Kilka "keruzach" o tej samej średniej
wiekowej stanowiło koedukacyjne zespoły zwane "peluggah" - kompanie i "gedud" -
batalion. Istniał także podział na trzy poziomy wiekowe:
I . 11 - 14 lat "kefrim" (szczenięta), był to odpowiednik wilcząt, zuchów;
II .15 - 16 lat poziom średni,,benei midbar' (synowie pustyni) i "benei Massada" (synowie
Massada), byt to odpowiednik młodzieży harcerskiej w ZHP;
III . powyżej 17 lat poziom dorosłych "bogerim" (dojrzali) lub inaczej,,Keshishim" (dorośli)
lub "magsnihim" (ci, którzy dopełniają). Był to odpowiednik instruktorów, starszyzny w
ZHP.
Każdy poziom miał swój własny, odrębny program odpowiedni dla potrzeb uczuciowych i
zdolności umysłowych.
2
Ponadto istniał również podział terytorialny:
- oddział lokalny nazywał się "ken" (gniazdo), dowódca to haken (szef gniazda), - oddział
okręgowy, miejscowy,
- nad całością sprawował kontrolę Komendant Naczelny.
Wyrazem postawy światopoglądowej był swoisty, specyficzny dla Haszomer Hacair tekst
Przykazań i Przyrzeczenia szomrowego, różniący się od Prawa i Przyrzeczenia
harcerskiego obowiązującego w tym czasie.
Szomer przyrzekał uroczyście: "Będę wiernym pionierem swego narodu, kultury i
ojczyzny, będę realizował i walczył o równość, wolność i braterstwo w społeczeństwie
ludzkim, będę strzegł przykazań szomrowych". Złożenie przyrzeczenia następowało
podczas uroczystej zbiórki w święto Lag-BaOmer, co najmniej w rok po wstąpieniu do
organizacji. Wtedy także szomer otrzymywał odznakę szomrową. Była nią lilijka
skautowa z inicjałami HH, (Haszomer Hacair) na zwieńczeniu, wpisana w gwiazdę
Syjonu oplecioną wieńcem liści laurowych i dębowych. Na wstążkach wieńca
umieszczony był napis "Chazak We'emac" (bądz
silnym i krzepkim) będący zawołaniem
szomrów. Odznakę otrzymywał szomer po złożeniu przyrzeczenia i nosił ją nad lewą
kieszenią munduru, bardzo podobnego do munduru polskiego harcerstwa. Dostawał
również legitymację szomrową ze zdjęciem i potwierdzeniem przynależności do gniazda.
Legitymacja była dwujęzyczna: polsko-hebrajska.
Od tej pory szomer musiał bezwzględnie przestrzegać przykazań szomrowych.
1. Szomer jest człowiekiem prawdy i stoi na jej straży.
2. Szomer jest pionierem odrodzenia swego narodu, kultury [hebrajskiej] i ojczyzny
[Palestyny].
3. Szomer jest człowiekiem czynu i potrafi utrzymać się z własnej pracy.
4. Szomer realizuje i walczy o równość i wolność i braterstwo w społeczeństwie ludzkim.
5. Szomer jest człowiekiem uczynnym i pomaga innym.
6. Szomer jest wiernym członkiem swej drużyny i podlega dyscyplinie jej kierowników.
7. Szomer miłuje przyrodę, poznaje ją i potrafi żyć na jej łonie.
8. Szomer jest dzielny, żwawy i dziarski.
9. Szomer jest człowiekiem silnej woli i doskonali się pod względem fizycznym i
umysłowym.
10. Szomer jest czysty w mowie myśli i uczynkach (nieużywa tytoniu, alkoholu i hołduje
zasadzie czystości płciowej).
Znamienny jest brak wzmianki o religii.
Dla realizacji celów wychowania opartego na psychologii dziecka i indywidualizmie
jednostki należało dobrać odpowiednie metody i formy działania.
3
HH przygotowywał młodzież do emigracji do Palestyny, organizując obozy letnie i
zimowe (tzw. Kibuce) oraz ośrodki szkoleniowe, gdzie zdobywano umiejętności
rzemieślnicze, rolnicze, ogrodnicze itp. (tzw. hachszary)).
Jedną z ważniejszych form pracy Haszomer Hacair było organizowanie różnych
warsztatów: ślusarskich, stolarskich, introligatorskich, elektrotechnicznych,
zabawkarskich, itp. "gdzie często słyszało się język hebrajski, gdzie wszystko było
wspólne - narzędzia, surowce, gdzie nie było indywidualnej własności, a pilność i
pomysłowość liczyły się najbardziej". Uczono w ten sposób rzemiosł i dawano młodzieży
możliwość zarobkowania dla siebie samych. Innymi metodami pracy były wycieczki,
ćwiczenia, wieczornice o "mieszanym programie jak to śpiew, odczyty, zabawy,
opowiadanie bajek i legend (żydowskich i ogólnych), kursy języka hebrajskiego,
literatury, historii, palestynografii itp.)"
Obozy skautowe miały charakter skautowo-roboczych komun. Stosowano na nich
system oparty na bardziej indywidualnych wyczynach na polu sprawności,
przedsiębiorczości, wynalazczości, orientacji metodami wszystkich działów skautowych.
Część czasu zajmowały gry i ćwiczenia skautowe, cześć praca zarobkowa np. na roli. Na
obozach kierowników głównym nurtem działania były, równoległe do pracy praktycznej,
cykle referatów z dziedziny pedagogiki, pedologii, nauk społecznych, skautingu
teoretycznego itp.
Sądzić należy, że mała liczba uczestników tych obozów wynikała z braku dostatecznej
ilości kadry.
Haszomer Hacair nie miał praktycznie udogodnień w prowadzeniu kursów
instruktorskich, gdyż był organizacją, która dłuższy czas przez władze państwowe nie
została uznana za skautową. Prawo uznania za taką, zgodnie z uchwałą IV
Międzynarodowego Kongresu Skautowego w Kandersteg w 1926 roku, przysługiwało
"narodowej organizacji skautowej wcześniej uznanej za taką" - czyli w naszym przypadku
ZHP.
Co prawda w latach 1921-31 Komenda Naczelna HH prowadziła rozmowy z
Naczelnictwem ZHP w sprawie uznania HH za organizację skautową, co umożliwiałoby
zarejestrowanie jej przez władze polskie i korzystanie z różnych udogodnień, ale
naczelnictwo ZHP stawiało warunek określenia przez HH swego lojalnego stosunku do
Rzeczypospolitej i narodu polskiego, co nie było uwzględnione w Prawie i Przyrzeczeniu
Szomrowym. HH został zalegalizowany jako organizacja skautowa dopiero w połowie lat
30-tych. Mimo starań HH nie został przyjęty do Międzynarodowego Biura Skautów.
W 1937 roku dla popierania działalności Hoszomer Hacair powstał Związek Przyjaciół
Haszomer Hacair.
4
Od początku działalności ważnym elementem dla HH było wydawanie różnorodnych
czasopism i książek, zazwyczaj w języku hebrajskim. Od 1917 roku wydawane było w
A
odzi pismo "Haszachar"; jako dodatek do pisma "Morja" wydawane było pismo
"Haszomer". W 1917 roku ukazał się w Wiedniu "Poradnik dla kierowników szomrowych".
Od 1928 r. ukazywał się "Biuletyn Światowej Organizacji Skautowej Haszomer Hacair".
Oddział warszawski miał także niezależną oficynę wydawniczą publikującą różnorodne
materiały (broszury, poradniki) dla potrzeb edukacji swojej młodzieży. Przed wybuchem II
wojny światowej oficyna ta wydawała dwa czasopisma po hebrajsku "Haszomer Hacair"
dla dowództwa i grupy dorosłych oraz "Ha-Mizeph" dla średniego poziomu wiekowego.
W okresie okupacji HH działała konspiracyjnie, głównie w gettach: w A
odzi i w
Warszawie. Członek Komendy Naczelnej HH Mordechaj Anielewicz był jednocześnie
komendantem Żydowskiej Organizacji Bojowej w Warszawie. Wtedy też nastąpiło
żywienie kontaktów Haszomer Hacair z ZHP.
Mimo strat poniesionych podczas II wojny światowej HH odrodził się w 1945 i działał do
1949.
Żydowski Związek Skautowy im. kapitana Trupeldora
Drugą co do wielkości żydowską organizacją skautową istniejącą w Polsce w okresie
międzywojennym był Żydowski Związek Skautowy im. kpt. Trumpeldora, potocznie
nazywany "Bejtar" (Betar). Pierwszą grupę Bejtaru założył W. Żabotyński w 1923 roku w
Rydze. W 1936 roku Światowa Komenda "Brith Trumpeldor" liczyła około 52 tysiące
członków, z czego 75% stanowili Bejtarowcy z Polski.
Podstawą ideologii tej organizacji były trzy tezy:
1. odrodzenie narodu żydowskiego da się przeprowadzić jedynie przez odpowiednie
wychowanie młodego pokolenia - przy użyciu systemu skautowego. Jedną z
zasadniczych cech organizacji była zupełna apartyjność i apolityczność.
2. naród żydowski, jak każdy inny, dla zajęcia odpowiedniego stanowiska w rodzinie
narodów cywilizowanych i dla utrwalenia swego bytu musi mieć własny kraj, terytorium,
państwo. Odbudowa państwowości żydowskiej możliwa jest tylko w prastarej ojczyz
nie -
Palestynie. Dla osiągnięcia tego celu organizacja popierała emigrację młodego pokolenia
do Palestyny.
3. Polska nie jest krajem tymczasowego pobytu, tzw. galusu (niewoli), lecz ojczyzną.
Rozwiązanie kwestii żydowskiej w Polsce dałoby się przeprowadzić z jednej strony przez
emigrację i stworzenie własnej siedziby narodowej, z drugiej zaś przez "uobywatelnienie"
nowego pokolenia.
Organizacja im. kpt. Trumpeldora rozwinęła swoja działalność na terenie całej
Rzeczypospolitej Polskiej. Siedzibą władz naczelnych była Warszawa. Na czele
organizacji stała Komenda Naczelna.
5
W poczet związku przyjmowano osoby płci obojga spośród młodzieży żydowskiej
szkolnej. Ponieważ do organizacji należała w większości młodzież robotnicza i
rzemieślnicza, więc wykorzystano to i stworzono sekcje (zastępy), których członkowie
byli nie tylko w tym samym wieku, lecz także jednego zawodu.
Pod względem wieku cała organizacja była podzielona na trzy warstwy.
Do pierwszej Kwirim (Lwiątka) należeli członkowie liczyli od 8 do 13 lat. Program zajęć w
tej grupie przewidywał przygotowanie i wprawianie się do życia skautowego. Na
zajęciach objaśniano im Prawo Skautowe, program i ideologie organizacji, prowadzono
pogadanki, opowiadano gawędy. Istotnym punktem programu były techniki skautowe:
musztra, ćwiczenia gimnastyczne, gry i zabawy. Organizowano jedno i dwudniowe
wycieczki. Prowadzono również propedeutyczną naukę obu historii i geografii.
Druga warstwa Cajfim (Wywiadowcy) to skauci właściwi (13-18 lat). W grupie tej
rozpoczynała się właściwa nauka życia. Szczególnie duża wagę przywiązywano do
ćwiczeń fizycznych hartujących ciało, wyrabiania spostrzegawczości, umiejętności
orientacji w terenie. Wprowadzono szeroki zakres nauk judaistycznych oraz naukę o
Polsce.
Trzecia warstwa Ksziszim (młodzież powyżej 18 roku życia) oprócz powyższego,
zajmowała się literaturą, prowadzono w niej dyskusje na tematy społeczne i skautowe.
Gruntownie zaznajamiano się z programami rozmaitych partii w Polsce i Palestynie.
Szczególnie dużą uwagę przywiązywano do rozwoju fizycznego i sportu.
Struktura Organizacji im. kpt. Trumpeldora przedstawiała się następująco: każde gniazdo
podzielone było na drużyny, te zaś na plutony, plutony dzieliły się na sekcje. Sekcja
składała się z 8 do 25 członków. Dla instruktorów organizowano specjalne kursy i szkoły.
Szarża Związku składała się z Naczelnika, Zastępcy, członków komendy, plutonowych,
patrolowych i kaprali (ci ostatni mieli na zebraniach Szarży tylko głos doradczy). Każdego
roku we wrześniu na Ogólnym Zebraniu Szarży członkowie Szarży wybierali: Naczelnika
i innych członków Komendy Związku.
Procedura przyjęcia kandydata w poczet członków związku rozpoczynała się od
wypełnienia specjalnej deklaracji. Kandydat zwracał się kandydat z prośbą o przyjęcie go
do konkretnego gniazda. Zobowiązywał się do uiszczenia opłaty wpisowej i regularnego
wpłacania opłaty członkowskiej, jak również do stosowania się do statutów, regulaminów
związku oraz do wypełniania rozkazów przełożonych. Na ankiecie tej wpisywał również
wszystkie swoje dane personalne, dane dotyczące dotychczasowej służby skautowej
(jeżeli taka miała już miejsce), rangi skautowej, przebytych chorób, zajęć rodziców,
znajomości języków, umundurowania i przedmiotów skautowych. Na drugiej stronie
znajdowało się poświadczenie rodziców zezwalające dziecku na przynależność do
Żydowskiego Związku Skautowego im. kpt. Trumpeldora. Po przyjęciu i pozytywnym
rozpatrzeniu deklaracji (o przyjęciu do danego plutonu lub drużyny decydowało
6
dowództwo tegoż) nowo przyjęty członek składał przyrzeczenie. Można je było składać w
języku polskim lub hebrajskim w zależności od woli składającego:
"Mam szczerą wolę uczynić wszystko co jest w mojej mocy
1) aby całym życiem pełnić służbę Bogu i Narodowi memu,
2) bliz
nim nieść pomoc,
3) być posłusznym prawu skautowemu.
Po złożeniu przyrzeczenia członek otrzymywał dowód tymczasowy, zaś po miesiącu od
dnia złożenia przyrzeczenia legitymacje. Po zdaniu tzw. egzaminu III stopnia członek
otrzymywał znaczek "Tel-Chaj". Program egzaminu III stopnia obejmował:
a) Historię Żydów, palestynografię, w ogólnych zarysach historię kolonizacji. Doskonalą
znajomość w mowie i piśmie języka hebrajskiego, historię syjonizmu, znaczenie
chorągwi narodowej, znajomość hymnu narodowego i szomrowego.
b) Historię Polski - propedeutycznie, geografia Polski w ogólnych zarysach.
c) Znajomość organizacji Trumpeldor, jej istoty i znaczenia, oraz innych związków
skautowych, prawo skautowe w języku polskim i hebrajskim,
Skautów powyżej 18 lat obowiązywała dodatkowo znajomość ekonomii politycznej,
prądów w żydostwie, partii politycznych w Palestynie, geografii Żydów i życia w
diasporze.
Od 1928 roku kierownictwo organizacji wprowadziło w Palestynie obowiązek noszenia
przez członków organizacji mundurów koloru brązowego - "symbolu ziemi palestyńskiej".
Analogiczne mundury nosili Bejtarowcy w Polsce. Organizacja im. kpt. Trumpeldora
posiadała również swój hymn - Techzakanach. Nie ma niestety żadnych informacji
dotyczących wyglądu znaczka Tel-Chaj. Zawołanie obowiązywało identyczne jak w
organizacji Haszomer Hacair: "Chazak We 'emac".
Żydowski Związek Skautowy im. kpt. Trumpeldora w roku 1923 podjął próbę nawiązania
kontaktu z ZHP. Zwrócił się z prośbą o wydanie pozytywnej opinii do MSW, aby mieć
możliwość współpracy z ZHP jako jedyna w Polsce prawną organizacją skautową. Z
informacji zawartych w dokumentach i korespondencji nie wynika, aby organizacja ta
została zalegalizowana jako skautowa czy harcerska.
Jonathan Britman
Dagmara Mańka
Na podstawie artykułów:
1. Teresa Guzik, Małgorzata Skoczeń "Harcerstwo" 1990 nr 10, s. 34-37.
2. Teresa Guzik, Małgorzata Skoczeń "Harcerstwo" 1990 nr 1, s. 37-41.
3. Olgierd Fitkiewicz "Leksykon harcerstwa", Warszawa 1988, MAW
7