Zagadnienie 3  Antyk jako tradycja w kulturze i literaturze w epoce staropolskiej i
oświecenia (naśladowanie starożytnych: gatunki, tematy, motywy, autorzy, funkcje mitologii,
chrystianizacja antyku)
Średniowiecze:
 zacznijmy od tego, że w tradycja antyczna w Polsce miała mały wpływ na kulturę, widoczna
jedynie w obrębie piśmiennictwa łacińskojęzycznego i sprowadzała się do przejmowania
tekstów funkcjonujących w całym świecie chrześcijańskim (głównie Wergiliusz, Horacy,
Owidiusz i Liwiusz), bądz
do stosowania starożytnych form metrycznych. Zatem kilka
wiadomości ogólnych:
 we wspólnocie kultury europejskiej, która wyrosła z korzeni starożytności grecko-
rzymskiej, połączyły się dwa nurty: poantyczny i judeochrześcijański, na tym polu wyrosły
kultury poszczególnych narodów europejskich
 renesans karoliński (czasy Karola Wielkiego i jego następców) nastąpiło odrodzenie kultury
starożytnej i zespolenie jej z chrześcijańskim nurtem kultury
 XI-XIII wiek to wzmożona fascynacja antykiem, tłumaczono dzieła, , studiowano autorów
rzymskich, prowadzono badania klasyczne  duży wpływ na myśl filozoficzną i naukę
chrześcijańską
 Święty Augustyn połączył platonizm z chrześcijaństwem, a Święty Tomasz  synteza
Arystotelesa z chrześcijaństwem
 powrót do symboliki antycznej i języka łacińskiego
 próby stworzenia uniwersalnej teorii poezji wyprowadzonej z założeń poetyki rzymskiej i
retoryki
 sztuka chrześcijańska wchłonęła wpływy grecki i orientalne
 w muzyce przetwarzana stare wzorce, potem dopiero wprowadzano własne
 tematy i wzory czerpane z Biblii (Pieśń nad pieśniami, Księga Psalmów, Nowy Testament,
także apokryfy)
 najczęściej przywoływane motywy i postacie z mitologii: mit arkadyjski, mit ikaryjski, mit o
jabłku niezgody, wojna trojańska, dzieje Edypa i Antygony, mit prometejski, postać Homera,
Sokratesa, Platona, Epikura i Arystotelesa
 głównie jednak odrzucano czasy starożytne jako pogańskie, nieliczni czerpali wzorce
Renesans:
 odrodzenie idei antyku wraz z całym dorobkiem literacki, filozoficznym i kulturowym,
ponowne odkrycie starożytnej sztuki, architektury i kanonów piękna
 w XV wieku zmiana postawy wobec pogańskiej starożytności, twórcy w wyborze i
interpretacji tradycji antycznych odrzucili pośrednictwo Kościoła
 humanizm, powstały w opozycji do średniowiecznego teocentryzmu, odwoływał się do
myśli Cycerona, postulujący harmonijny i wszechstronny rozwój człowieka wraz z jego
problemami moralnymi, społecznymi i politycznymi
 hasło antropocentryzmu: człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce
 odwołania do epikureizmu i hedonizmu, które głosiły potrzebę korzystania z wszelkich
uciech życia wobec niezbadanej zmienności losu (szczęściem brak cierpienia)
(Kochanowski: Pieśni i Fraszki  Do gór i lasów: A ja z tym trzymam, kto co w czas
uchwyci)
 kult retoryki i gramatyki (głównie Cyceron), dążenie do normatywizmu (stąd ponowne
zainteresowanie Poetyką Arystotelesa)
 3 z
ródła wiedzy teoretycznoliterackiej: Dialogi Platona, Poetyka Arystotelesa, List do
Pizonów Horacego
 neoplatonizm: łączenie idei starożytnych (głównie Platona) z chrześcijaństwem, idea szału
poetyckiego, czyli pozarozumowego aktu natchnienia, sława doczesna i pośmiertna artysty,
jako efekt mocy tworzenia (Kochanowski  Pieśń XXIV, ks. II Niezwykłym i nie leda
piórem opatrzony)
 zalecenie godności wobec nieszczęść (Kochanowski  Tren XIX)
 stoicyzm, umiar w radości i smutku, aby być przygotowanym na szczęście i nieszczęście,
życie zgodne z rozumem, nieuleganie namiętnością (Kochanowski  Pieśń III, ks. II, Nie
wierz Fortunie, co siedzisz wysoko)
 chętne wykorzystywanie cytatów z dzieł wybitnych twórców starożytnych oraz motywów
mitologicznych (Kochanowski, Pieśni, Treny, Odprawa posłów greckich tu: motyw wojny
trojańskiej z Iliady; Na lipę tu: Orfeusz; Do Fraszek: Fortuna; Pieśń XXIV  Ikar, marzyciel,
Klemens Janicki  O sobie samym: Wenera, symbol miłości)
 horacjańskie carpe diem
 topos exegi monumentum: marzenie humanisty o sławie i nieprzemijającej aktualności
swojej twórczości, wyraz własnego talentu
 twórcy renesansu uprawiali gatunki cenione w starożytności: ody, treny, fraszki, elegie,
pieśni, hymny, epigramaty, anakreontyki, sielanki, eposy dramatyczne; historyczne, komedie
i tragedie
 Janicki  O sobie samym -> napisana dystychem elegijnym w 1542 roku, klasyczną łaciną,
wyraz dumy twórczej i poczucia własnej odrębności, bogactwa wewnętrznego
 Kochanowski -> typ poety uczonego, wczesna twórczość to 3 zbiory liryków, fraszek i
elegii miłosnych po łacinie wzorowanych na poetach rzymskich
 Wergiliusz - jego Bukoliki oraz Georgiki jako wzór zainteresowań wsią, życiem rolnika i
moralnymi problemami egzystencji, pochwała życia na wsi, piękna przyrody ->
Kochanowski  Pieśń świętojańska o Sobótce, Szymon Szymonowic  Żeńcy
 Anakreont  na wzór jego liryków fraszki Kochanowskiego (O miłości), pieśni biesiadne
(Chcemy sobie być radzi; Miło szaleć, kiedy czas ku temu)
 wizje państwa Platona i Cycerona  rządy monarchy wspomaganego przedstawicielami ludu
Andrzej Frycz Modrzewski - O poprawie Rzeczypospolitej (harmonia, wszystkie stany
równe wobec prawa, surowe rządy władcy)
 Kochanowski: epitety na wzór grecki (Psałterz Dawidów), odwołania do starożytnych
twórców: Skargi symonidowe (symbol żałoby); Safona (Tren VI); A
zy heraklitowe (symbol
pesymistycznej postawy wobec życia  Tren I)
 dzięki reformacji powrót do dawnej łaciny i bezpośrednio do Pisma Świętego
 twórczość poetów nowołacińskich: pisanie o współczesności, ale za pomocą leksyki,
frazeologii, stylistyki klasycznej); chęć podniesienia współczesności do rangi czasów
klasycznych
 typy wykorzystywanej wersyfikacji antycznej: strofa saficka, dystych elegijny, wiersz
stychiczny
 sztuka renesansowa w Polsce: Jan Michałowicz z Ursynowa (malarz, architektura 
zabudowa Zamościa, Krakowa i ratusz w Gdańsku), założenia odnoszące się do idei
starożytnych (harmonia, jasność, proporcja, czysta forma)
 kryzys u schyłku renesansu wokół problemu ówczesnej kultury: chrześcijaństwo a antyk
 Kochanowski w Trenach nawiązuje do Trenów Jeremiasza, elegii Symonidesa, Odysei
Homera, także tragedii Eurypidesa, przytacza wiele wątków antycznych np. wyspy
szczęśliwe, zbudowane są w kolejności nakazanej przez poetykę normatywną: ukazanie
wielkości straty (Treny I i II); żal (III-V); pochwałę (VI); okazywanie straty (VII-VIII);
napomnienie (IX-XI) pochwałę wraz z ukazaniem wielkości straty (XII i XIII), żal (XIV)
 Sielanki Szymonowica (prawodawca tego gatunku w literaturze polskiej XVII wieku),
przyjął motyw idylli teokratycznej w czasie rosnącej popularności Wergiliusza; 20 utworów
o rozmaitym szafarzu: antycznym, klasycznym, mitologicznym, szlacheckim oraz
chłopskim, dwie istotne cechy idylli: topika arkadyjska oraz autotematyczność; sielanka jest
poezją o poezji, o potrzebie pieśni, kulcie pasterskiego śpiewania; Sielanka jest
wspomnieniem szczęścia mitycznego, wspomnieniem, które można przekazać w rozmaity
sposób, topos arkadyjski i sielanka nie mówią o beztroskim życiu pasterzy, lecz
poszukiwaniem niewinności, sielanka ma konstrukcję dwuplanową, ramową: 1) sytuacja
wprowadzająca; 2) przytoczenie pieśni
Barok:
 humanizm barokowy: ośrodkiem myśli jest dramatyczny los jednostki obdarzonej wolą
 sarmatyzm: przekonanie o starożytnym pochodzeniu polskiej szlachty
 nawiązania w poezji: Kasper Twardowski  cykle alegorii antycznych, Szymon Zimorowic
 Roksolanki (Owidiusz); Kasper Miaskowski  Rotuły na narodzenie Syna Bożego (kreuje
obraz powrotu w dziejach, zderzenia się dwóch epok; Apollo z Muzami klęka przed
narodzonym Chrystusem); Maciej Kazimierz Sarbiewski  próba konfrontacji nowożytnej
katolickiej myśli twórczej z antykiem, szukał tam wzorców, dialog z Horacym (na nim
kończy się długi okres oddziaływania łaciny na literaturę narodową)
 poeci polsko-łacińscy przełomu renesansowego przybliżyli literaturę ojczystą do wzoru
antycznego klasycyzmu, wybitniejsi poeci baroku przestają się interesować łaciną jako
formą wypowiedzi
 kształtowanie się pierwszych narracji heroikomicznych: Batrachomyomachia albo
Żabomysza wojna  Paweł Zaborowski (1588); Spitamegeranomachia  Jan Achacy Kmita
(wojna Pigmejów z żurawiami, 1595)
 wzorem był epos antyczny  przekłady i rozmaite przeróbki
 anegdoty antyczne: Bieniasz Budny  Krótkich powieści, które zwą Apoftegmata, księgach
czterech
 dzieła sztuki retorycznej, kaznodziejstwo (Józef Wereszyński, Hieronim Powodowski,
Stanisław Karnkowski, Piotr Skarga)
 teatry szkolne: motywy i teksty klasyczne, również biblijne
 makaronizmy: utwory łacińskie z celowo włączonymi polskimi wyrazami
 rzymska satyra: Krzysztof Opaliński  Satyry albo Przestrogi do naprawy rządów i
obyczajów w Polszcze należące (oparte na Juwenalisie, Persjuszu i Senece)
 próby stworzenia narodowego eposu rycerskiego na wzór przełożonego przez Piotra
Kochanowskiego dzieła Torquata Tassa  Gofred albo Jerozolima wyzwolona;
najwybitniejsza z tych prób to Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego
 czasem tradycja antyku była balastem (przypadek Samuela Twardowskiego, u którego
sprawność rzemiosła wyparła inwencję, nadużywał porównań, epitetów; najlepsze efekty
osiągnął w poematach Dafnis; Nadobna Paskwalina)
 Daniel Naborowski  Treny na śmierć Księcia Radziwiłła kasztelana wileńskiego 
zestawienie wierszy o strofie safickiej, nasyconego figurami, złożonego górnym stylem i
wiersz napisany prymitywnym ośmiozgłoskowcem, nawiązującym w stylu do jarmarcznych
nowin i kruchtowych motywów eschatologicznych
 w poezji baroku można dostrzec ornamentykę językową odwołującą się do antycznych
motywów i postaci
Oświecenie:
 ożywa obecny od czasów Reja mit arkadyjski, ziemianin czuł się kontynuatorem tradycji
starożytnego Rzymu i jego cnót
 awans gatunków antyklasycystycznych (poezja klasycystyczna nie potrafi wyrazić myśli i
uczuć współczesnego człowieka)
 w XVIII wieku we Francji  spór nowożytników ze starożytnikami, walka o język
narodowy, chęć zerwania z łaciną, naśladownictwem, krytyka makaronizmów
 klasycyzm  doktryna literacka i typ literatury, kierunek programowo nawiązujący do
antycznej teorii poezji, uznawał za cek sztuki osiągnięcie doskonałości w realizacji piękna i
prawdy jako zaakceptowanych przez rozum uniwersalnych wartości, zalecenia harmonii i
umiaru, ładu, porządku i symetrii, gatunki uznane za królewskie to epopeja i tragedia
 pod koniec XVII wieku rodzi się opozycyjny, ale wyrastający z klasycyzmu kierunek 
rokoko (podłoże filozoficzne  epikureizm) charakteryzował go wdzięk, zabawa, wchodził
w koneksje z klasycyzmem (zamiłowanie do motywów mitologicznych)
 odwołania do antyku: Elżbieta Drużbacka, Stanisław Trembecki  Sofiówka (poemat
opisowy); Jan Załuski  parafraza zamiast wiernego przekładu; Józef Epifani Minasowicz 
przekłady; Wacław Rzewuski  pierwszy manifest klasycyzmu w Polsce  O nauce
wierszopiskiej
 wzrasta ilość przekładów i adaptacji autorów rzymskich i klasycystów
 Fenelon napisał swoją kontynuację Odysei prozą poetycką  Przygody Telemaka, syna
Ulissesa
 wzorem poetyka klasyczna: Krasicki  poemat heroikomiczny (Myszeidos,
Monachomachia); istotą jest postawa parodystyczna, która wyraża się w kontraście między
nikłością tematu opowiadania a wielką forma epicką, między kondycją bohaterów, a ich rolą
w poemacie; dwie zasadnicze formy parodii: trawestacje poematów bohaterskich (Eneida),
oraz konstrukcje samodzielne; Krasicki pierwszy podniósł poemat heroikomiczny do
poziomu europejskiego
 satyry dawały odbicie świata w krzywym zwierciadle, wyjaskrawiając cechy ujemne,
przedstawiając rzeczywistość w stanie zamieszania i chaosu, wzór idealny jest możliwy do
odczytania w kilku utworach Krasickiego, który podobnie jak Russo twierdził, że
współczesna cywilizacja doprowadziła do zaniku wartości autentycznych i rozkwitu
pozornych
 w Satyrach Krasickiego bogactwo środków artystycznych, przejął formy stosowane od
Horacego, monolog-kazanie; rozprawa i relacja; obrazek dramatyczny; rewia typów; potrafił
je wzbogacić i unowocześnić, także bajki o zacięciu komediowym  największe osiągnięcie
Krasickiego
 Trembecki  poematy opisowe (Powiązki, Polanka, Sofiówka) przyczyniły się do
ugruntowania jego sławy jako mistrza poezji klasycystycznej w oczach klasyków
warszawskich, postawa epikurejska i libertyńska była mu przewodnikiem do końca życia,
 w literaturze polskiej i europejskiej wiele nawiązań do Odysei, motyw wędrówki w
powieści Krasickiego  Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776), a w europejskiej 
Podróże Guliwera - Jonathana Swifta
 każdy szanujący się malarz-artysta sięgał po wzorce mitologiczne, przedstawiano urodę
Wenus, uosobienie Amora i Psyche, w przypadku takich obrazów dopuszczano nagość
modeli,
Przykłady: Narodziny Wenus  Sandro Betticelli, Toaleta Wenus  Pablo Rubens, Tycjan 
Wenus z Urbino, Antonio Canova  Tańczące trzy Gracje (rzez
ba), popularny mit Danae,
matki Perseusza  malowali ją Rembrandt, Van Dyck, Tycjan