królestwo
w świecie grzybów nadrzewnych
grzybów
JakÄ… rolÄ™ odrywajÄ… huby
w ekosystemach leśnych?
 konsumenci drewna
GRZYBOWA
Liczne gatunki hub to przede wszyst-
kim pasożyty, rozwijające się na ży-
wych drzewach. Wśród nich spotka-
WSPINACZKA
my te, które po zasiedleniu drzewa
rozwijajÄ… siÄ™ w nim szybko, w ciÄ…gu
NA DRZEWA
stosunkowo krótkiego czasu dopro-
wadzając do śmierci gospodarza. Są
to tzw. pasożyty fakultatywne, które
mogą dalej rozwijać się jako sapro-
trofy. Po śmierci drzewa żyją nadal
wytwarzając owocniki i rozkładając
martwe drewno. Spotkamy je na kło-
dach, pniakach, gałęziach. Ślady hi-
storii danego owocnika widać czasem
tak jak na zdjęciu obok. Początkowo
Huby to nazwa zwyczajowa obejmujÄ…ca prze-
de wszystkim grzyby wytwarzajÄ…ce owocniki
nadrzewne, o twardej, korkowatej konsystencji
i najczęściej kopytowatego kształtu. Pod wzglę-
dem systematycznym grzyby te, zwane też grzy-
bami poliporoidalnymi, należą do kilku rzędów
z klasy podstawczaków. W Polsce znanych jest
około 300 gatunków, które możemy nazwać hu-
bami. Najpospolitszym i najbardziej znanym ga-
tunkiem jest hubiak pospolity Fomes fomenta-
rius, którego charakterystyczne, szare owocniki
wyrastają na wielu gatunkach drzew liściastych.
FOT. K. KUJAWA
owocniki hubiaka pospolitego wyra-
stały na stojącym, zapewne żywym
drzewie, po jego śmierci i przewróce-
niu się, w kolejnych latach zmienił się
kierunek wzrostu owocnika i powstał
osobliwy  twór o nietypowym kształ-
cie. Do najpoważniejszych pasoży-
tów będących sprawcami stosunkowo
szybkiej śmierci porażonego drzewa
należy np. żółciak siarkowy Laetipo-
rus suphureus powodujÄ…cy brunatnÄ…
zgniliznę drewna drzew liściastych
czy korzeniowiec wieloletni Hetero-
basidion annosum, którego obecność
powoduje białą zgniliznę drewna
drzew iglastych. W odróżnieniu od
U podstawy starych dębów spotkać można chronio-
pasożytów fakultatywnych, pasożyty
nego ozorka dębowego przypominającego duży język
obligatoryjne, czyli takie, które żyją
lub... wątrobę. Zwany był  befsztykiem dla ubogich , bo
wyłącznie jako pasożyty, rozwijają się wyglądem i konsystencją przypomina też płat mięsa.
FOT. G. DOMIAN
i wykorzystujÄ… tkanki drzewa wolniej,
zapewniając sobie tym samym dłu-
gi dostęp do bazy pokarmowej. Duża fola frondosa infekujące stare dęby.
grupa gatunków to tzw. pasożyty sła- W zbiorowiskach leśnych zarówno
bości, porażające wiekowe drzewa saprotrofy, jak i pasożyty odgrywają
i często żyjące na nich kilkadziesiąt ważne biologicznie role. Saprotrofy
Jasnożółte, okazałe owocniki żółciaka siarkowego
lat, jak np. ozorek dębowy Fistulina rozkładają martwe drewno przywra-
wypatrzymy z daleka. Jego młode kapelusze są
hepatica czy żagiew listkowata Gri- cając do obiegu materii związki zma-
4ð
jadalne. Ten malowniczo wyglÄ…dajÄ…cy gatunek
jest jednym z najgroz
niejszych pasożytów drzew
liściastych. FOT. K. KUJAWA
5
Połyskujące, gładkie kapelusze żagwi kasztanowej
Kopytowate owocniki pniarków obrzeżonych
najczęściej wyrastają na wierzbach, dębach, gra-
rozpoznamy po jaskrawej, pomarańczowej ob-
bach. Przeważnie tworzą duże, widoczne z daleka
wódce na brzegu owocnika. FOT. K. KUJAWA
skupienia wachlarzowatych owocników. Gładkie,
cienkie, błyszczące kapelusze żagwi kasztanowej Młode owocniki murszaka rdzawego wyglądają
mają barwę dojrzałych kasztanów. FOT. K. KUJAWA jak puchate żółte pluszaki, w miarę rozwoju
ciemnieją i przybierają formę rozłożystego
lejka. FOT. K. KUJAWA
Wachlarzowiec olbrzymi tworzy u podstawy dÄ™-
bów i buków duże, rozłożyste, ciepłobrązowe owoc- W Puszczy Białowieskiej na świerkach można
niki widoczne z daleka. Ten chroniony gatunek znalez
ć smoluchę świerkową, na bukach
dobrze przystosował się do siedlisk poza lasami, Gęstoporek cynobrowy tworzy jaskrawo zabar- wyrasta bardzo podobny gatunek: smolucha
spotkamy go w starych parkach, na cmentarzach wione owocniki wyraz
nie kontrastujące z podło- bukowa widoczna na fotografii. FOT. G. DOMIAN
i w przydrożnych alejach. FOT. K. KUJAWA żem. Najczęściej wyrasta na opadłych gałęziach
zagrzebanych w ściółce. Po jaskrawych poma-
rańczowoczerwonych rurkach rozpoznamy gę-
stoporka cynobrowego bezbłędnie. FOT. K. KUJAWA
gazynowane przez lata w tkankach
drzew. Pasożyty natomiast eliminując
4ð
drzewa słabsze lub stare uczestniczą wa B. benzoinum. W przeciwieństwie
w procesie naturalnej sukcesji ekosy- do takich  wybrednych gatunków,
stemów. W lasach gospodarczych są żółciaka siarkowego i żagiew łuskowa-
organizmami niepożądanymi (z pun- tą Polyporus squamosus spotkamy na
ktu widzenia człowieka), bo wpływają różnych gatunkach drzew liściastych
negatywnie na jakość drewna.  dębach, robiniach, czereśniach,
wierzbach, jesionach, wiązach. Żółciak
Pomarańczowo-brązowe, pachnące anyżem
Wybredni smakosze i wszystkożercy i żagiew to przykłady polifagów ma-
owocniki niszczycy anyżkowej znajdziemy na
świerkowych pniakach. FOT. K. KUJAWA
czyli monofagi i polifagi jących zdolność do zasiedlania drzew
Przyglądając się hubom zauważymy, należących do różnych gatunków.
że niektóre gatunki spotykamy tylko
na brzozach, inne na dębach, a jeszcze Kopyta, konsole, wachlarze goporus caesius i fioletem na dachów-
inne na sosnach. To monofagi, zdolne w... kolorach tęczy kowato wyrastających niszczykach
do rozwoju wyłącznie na określonym Huby odznaczają się rozmaitością iglastodrzewnych Trichaptum abie-
gatunku gospodarza. Na modrzewiach kształtów i barw owocników. Spotkać tinum. Dekoracyjnie wyglądają jas-
mamy szansę spotkać bardzo rzadki już można owocniki o najdziwniejszych krawo pomarańczowoczerwone owoc-
w Polsce gatunek  pniarka (modrzew- kształtach  od papierowo cienkich, niki gęstoporka cynobrowego Pyc-
nika) lekarskiego Fomitopsis officinalis, przylegających do drzew  powłoczek noporus cinnabarinus, widocznego
u podstawy starych dębów znajdziemy skórników (Stereum), poprzez kopyta z daleka na zagrzebanych w podłożu
ozorka dębowego, na dębowych pnia- hubiaka pospolitego, konsole gmatw- gałązkach brzozowych. Zazwyczaj jed-
kach  konsolowate, grube owocniki ków dębowych do wachlarzowatych nolicie zabarwione kapelusze potra-
gmatwka dębowego Daedalea querci- kapeluszy żagwi łuskowatej czy wa- fią przyciągnąć wzrok harmonijnym
na, wysoko, na żywych sosnach  wy- chlarzowca olbrzymiego Meripilus gi- pasiastym wzorem na dachówkowato
rastać będzie czyreń sosnowy Phellinus ganteus. Przeważnie brązowe lub szare, wyrastających owocnikach wrośnia-
pini, na brzozie spostrzeżemy białawe zaskoczą nas jaskrawożółtymi owoc- ka różnobarwnego Trametes versico-
nerkowate białoporki brzozowe Pipto- nikami żółciaka siarkowego, żywo lor, niszczycy płotowej Gloeophyllum
porus betulinus, w górach u podstawy pomarańczowym obrzeżeniem owoc- sepiarium czy gmatwicy trójbarwnej
jodeł znajdziemy jodłownicę górską nika u pniarka obrzeżonego Fomito- Daedaleopsis tricolor lub wyraz
ny-
Bondarzewia mezenterica, a na bukach psis pinicola, nasyconym różowym mi ciemnymi cętkami na jasnym tle,
smoluchę bukową Ischnoderma resi- hymenoforem u młodego pniarka ró- jak u żagwi łuskowatej. Powierzchnia
nosum. Na świerkach wyrasta blisko żowego Fomitopsis rosea, błękitem na większości owocników jest matowa, ale
z nią spokrewniona smolucha świerko- owocniku drobnoporka modrego Oli- u niektórych gatunków lśni, jakby była
6
,
Puszcza Białowieska jest ostoją dla wielu bardzo rzadkich gatunków hub.
Tutaj, gdzie zachowały się jeszcze ostatnie w Europie lasy o charakterze
pierwotnym, znalez
ć można gatunki zagrożone wyginięciem w skali kraju,
Europy i świata. Wielogatunkowe, naturalne zespoły leśne, w których jest
pod dostatkiem substratu, na którym mogą wyrastać nadrzewne gatun-
ki są unikalnym w skali Europy miejscem dającym możliwość przetrwa-
nia takich gatunków, o których słyszeli nieliczni specjaliści zajmujący się
tą grupą grzybów, a jeszcze mniej osób miało możliwość zaobserwować
Pniarek lekarski to jedna z najbardziej zagrożonych
w naturze takie rzadkości jak np. jamkówka kurczliwa Antrodia ramen-
wyginięciem hub. Niegdyś często spotykany,
tacea, jamkówka brudna A. sordida, jamkóweczka pomarańczowa An-
rosnÄ…cy na starych modrzewiach, dzisiaj znany
jest w Polsce z zaledwie kilku stanowisk w Górach
trodiella fissiliformis, czarnoporek brÄ…zowiejÄ…cy Dichomitus albidofuscus,
Świętokrzyskich i na Mazowszu. FOT. D. KARASIC
SKI
lepkozÄ…b brÄ…zowy Gloiodon strigosus, drobnoporek Å‚zawiÄ…cy Oligoporus
guttulatus, drobnoprek łagodny O. lowei, czyreń ciemnordzawy Phellinus
ferrugineofuscus, czyreń wąskoszczecinkowy P. lundellii i inne. Odwiedza-
jąc Puszczę warto mieć świadomość do jak cennego obszaru wkraczamy.
Wywąchać hubę? Huby pod nadzorem
Większość gatunków wytwarza owoc- Większość hub to gatunki pospolite,
niki o zapachu niewyczuwalnym, inne wszędobylskie, odporne na zmiany
o zapachu określanym jako grzybowy, wywołane w środowisku przez czło-
ale obecność niektórych gatunków wieka. Niektóre wręcz  panoszą się
możemy wyczuć z pewnej, czasem w siedliskach przekształconych spę-
sporej odległości. Mocny zapach any- dzając sen z oczu osobom zajmują-
Drobnoporek Å‚zawiÄ…cy znany jest w Polsce tylko
żu wydziela wrośniak anyżkowy Tra- cym się chorobami drzew. Ale część to
z Puszczy Białowieskiej. FOT. D. KARASIC
SKI
metes suaveolens, delikatnie, ale wy- gatunki, które są wrażliwe na zmiany
raz
nie anyżowo pachnie też niszczyca w środowisku, które do swojego roz-
polakierowana  np. u lakownicy żół- anyżkowa. Jednak stanowczo wśród woju wymagają warunków istnieją-
tawej Ganoderma lucidum czy żagwi grzybów niehubowatych spotkamy się cych w zbiorowiskach niezaburzo-
kasztanowej Polyporus badius. Gład- z większą gamą najróżniejszych  dziw- nych, pierwotnych lub naturalnych.
kie, lśniące owocniki żagwi kasztano- nych grzybowych zapachów. Do takich gatunków należy np. pnia-
wej, o barwie dojrzałych kasztanów rek lekarski, kiedyś pospolity, obecnie
wyraz
nie będą kontrastowały z biały- Kiedy na huby? zanikający, zmniejszający obszar swo-
mi, kosmatymi owocnikami wrośnia- Długość życia owocników jest ważną jego występowania. W Polsce ma za-
ka szorstkiego Trametes hirsuta. Aksa- cechą diagnostyczną. Większość hub ledwie kilka stanowisk tam, gdzie zo-
mitne, kosmate owocniki ma też mur- możemy obserwować w ciągu wielu stały jeszcze stare modrzewiowe lasy 
szak rdzawy Phaeolus sweinitzii pora- miesięcy lub nawet lat. Ale część ga- w Górach Świętokrzyskich i kilku re-
żający drzewa iglaste, głównie sosny tunków wytwarza owocniki w określo- zerwatach w centralnej Polsce. Bardzo
i modrzewie oraz niszczyca anyżkowa nej porze roku i widoczne są dla nas rzadkie są też, znane w Polsce wyłącz-
Gloeophyllum odoratum wyrastająca zaledwie przez kilka tygodni. Żółcia- nie z Puszczy Białowieskiej: jamkówka
na drewnie świerkowym. ka siarkowego znajdziemy najczęściej białobrązowa Antrodia albobrunnea
w czerwcu, ma wtedy jaskrawe, wi- i póz
noporka czerwieniejÄ…ca Amy-
Samotnie i w towarzystwie, doczne z daleka owocniki, które locystis lapponica. Inne gatunki, np.
maleństwa i olbrzymy w miarę dojrzewania bledną, płowie- żagwica listkowata, jodłownica gór-
Charakterystyczną cechą, różniącą ją i po kilku tygodniach rozsypują ska, lakownica żółtawa, pniarek różo-
gatunki od siebie jest też sposób wy- się, kruszą i znikają. Czasem pojawiają wy i miękusz szafranowy Hapalopilus
rastania owocników. Niektóre poja- się ponownie jesienią. Podobnie nie- croceus są nieco częściej spotykane, ale
wiają się pojedynczo  ozorek dębowy, trwałe owocniki ma ozorek dębowy też objęte ochroną prawną z uwagi na
inne grupami  gąbkowiec północny i żagiew łuskowata. Owocniki o kon- nieliczne stanowiska w Polsce.
Climacocystis borealis, jeszcze inne systencji skórzastej są trwalsze, zazwy-
ANNA KUJAWA
są gromadami pozrastanych ze sobą czaj jednoroczne, możemy je obserwo-
Stacja Badawcza Zakładu Badań Środowiska
w różnym stopniu owocników  bły- wać długo, przez kilka miesięcy  np.
Rolniczego i Leśnego PAN w Turwi
skoporek guzkowaty Inonotus no- wrośniaka różnobarwnego, gęstopor-
dulosus. Charakterystyczna jest też ka cynobrowego, białoporka brzo-
wielkość owocników  od kilku cen- zowego. Wiele gatunków ma trwałe,
tymetrów, jak w przypadku drobnego korkowate, twarde owocniki, które co
pniarka różowego czy jeszcze mniej- roku wytwarzają nową warstwę rurek
Królestwo grzybów jest bogate
szego miękusza rabarbarowego Hapa- i po ich liczbie możemy określić wiek
i różnorodne. W kolejnych arty-
lopilus nidulans, do prawie półmetro- owocnika tak, jak określamy wiek
wych, okazałych, rozłożystych kapelu- drzew na podstawie liczby słojów na kułach będziemy przybliżać Czy-
szy żagwi łuskowatej. przekroju pnia. telnikom  Świat Makrogrzybów .
7