TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 2/6/2006
PRAKTYCZNA REFLEKSJA
JANA FRYDERYKA HERBARTA
JAN FRYDERYK HERBART
ur. 4. maja 1776 w Oldenburgu,
zm. 14. sierpnia 1841 w Getyndze
Intencją, jaką wychowawca powinien się kierować w swojej pracy, jest praktyczna refleksja,
refleksja licząca się z regułami postępowania będącymi funkcją zdobytej przez nas
dotychczas wiedzy; jest to, według mnie, pierwsza połowa pedagogiki. Ale musi jej też
towarzyszyć druga połowa, która tłumaczy teoretyczne możliwości wychowania oraz określa
jego granice w świetle zmieniających się okoliczności.
W poprzednim artykule w Galerii Pedagogów zaprezentowaÅ‚am sylwetkÄ™ Friedricha Fröbla,
którego  jak wspominałam  w pewnym sensie uznać można za następcę J. H.
Pestalozziego. Jednak nie tylko Fröbel z zapaÅ‚em naÅ›ladowaÅ‚ szwajcarskiego pedagoga.
Jego kolejnym, słynnym następcą był Jan Fryderyk Herbart. Przypomnijmy, że Pestalozzi 
założyciel Nowej Szkoły Elementarnej  dążył do poprawy warunków życia dzieci
najuboższych przez pedagogicznÄ… aktywizacjÄ™ natury jednostek, zaÅ› F. Fröbel pozostawiÅ‚ po
sobie pomysł ogródków dziecięcych, jako ośrodków kształcenia dzieci w wieku od 3 do 6 lat,
gdzie pragnął rozwijać procedury edukacyjne w oparciu o zabawę.
Galeria Pedagogów Jan Fryderyk Herbart Oprac.Marta Kotarba 1
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 2/6/2006
Czy również poglądy Jana Fryderyka Herbarta zasługują na uwagę?
Z całą pewnością  tak! Pedagog ten, nie tylko zreformował myślenie o nauczaniu
i wychowaniu, ale  co ważniejsze  zrewolucjonizował ówczesną myśl pedagogiczną
i uznawany jest za twórcę pedagogiki naukowej.
Studia
Herbart studiował prawo, a póz
niej filozofię na uniwersytecie w Jenie, gdzie pobierał nauki u
Johanna Gottlieba Fichtego (1762  1814). Dość duży wpływ na jego póz
niejsze poglÄ…dy
wywarli także: I. Kant (1724  1804), G. W. Leibniz (1646  1716) oraz  wspominany już 
Pestalozzi (1746  1827). Miał bardzo szerokie zainteresowania, do których należały między
innymi: filozofia, matematyka oraz muzyka.
Droga zawodowa
SwojÄ… karierÄ™ pedagogicznÄ… Herbart rozpoczynaÅ‚, podobnie jak Fröbel, na stanowisku
nauczyciela  korepetytora u szwajcarskiego namiestnika (lata 1797  1800). W Szwajcarii
nawiązał osobiste kontakty z Pestalozzim i zapoznał się z jego ideami pedagogicznymi.
Młodego Herbarta zafascynowała koncepcja odpowiedniego stymulowania sił rządzących
rozwojem ucznia. Dodatkowym bodz
cem do prób formułowania własnego systemu
filozoficznego oraz metody dydaktycznej były wcześniejsze wpływy Fichtego. Kolejne dwa
lata życia spędził w Bremie, gdzie również pracował jako prywatny nauczyciel. W roku 1802
habilitował się na uniwersytecie w Getyndze i rozpoczął pracę jako profesor filozofii i
pedagogiki. W roku 1809 Herbart otrzymał propozycję objęcia katedry w Królewcu oraz
prowadzenia seminarium pedagogicznego. Katedrę Filozofii na Uniwersytecie w Królewcu
Herbart przejął bezpośrednio po Immanuelu Kancie, na to stanowisko akceptował go król
Prus, Fryderyk Wilhelm III. Herbart objął Katedrę w latach 1809  1833. Już na początku
zaproponował otwarcie niewielkiej szkoły eksperymentalnej.
Propozycja ta spotkała się z życzliwym przyjęciem, gdyż w Prusach planowano wówczas
całościową przebudowę systemu politycznego i reformę edukacji. Reorganizacją pruskiego
sytemu edukacyjnego kierował Wilhelm von Humboldt (dyrektor sekcji spraw kultury i
publicznego nauczania w ministerstwie spraw wewnętrznych), który w 1810 roku powołał
Uniwersytet Berliński. Herbart założył tam Uniwersyteckie Seminarium Pedagogiczne
(Instytut Dydaktyczny), którego celem było kształcenie nauczycieli dla szkół średnich i
wyższych. W dalszym ciągu jego marzeniem było otwarcie, przy Instytucie, niewielkiej szkoły
z internatem dla uczniów, w której to szkole studenci mogliby prowadzić lekcje próbne.
Herbart pragnął dowieść skuteczności swojej metody dydaktycznej, która sprzyjać miała nie
tylko nauczaniu, ale także wychowaniu. Jednakże na realizację swoich planów musiał
Galeria Pedagogów Jan Fryderyk Herbart Oprac.Marta Kotarba 2
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 2/6/2006
poczekać aż do roku 1818, gdyż dopiero wtedy dysponował odpowiednimi środkami
finansowymi. W swojej szkole eksperymentalnej Herbart pragnął dowieść, że opracowana
przez niego metoda jest uniwersalna i może być stosowana nawet w warunkach edukacji
publicznej na każdym szczeblu. Należy podkreślić, że J. F. Herbart był zwolennikiem
systemu edukacyjnego, opartego na trzech kolumnach: szkole elementarnej, niższej szkole
średniej oraz na gimnazjum. Herbart traktował te trzy szczeble łącznie i twierdził, że powinny
być one połączone ideą nauczania wychowującego. Niestety, władze pruskie odniosły się do
tych poglądów negatywnie, gdyż po okresie wojen napoleońskich nie było już w Prusach
sprzyjających warunków do reformowania programu szkolnego. W roku 1833 J. F. Herbart
powrócił do Getyngi.
POGL
DY PEDAGOGICZNE
Zanim zaprezentuję teorię nauczania wychowującego, którą zasłynął Jan Fryderyk Herbart,
chciałabym scharakteryzować pokrótce, co wpłynęło na jej ukształtowanie. Herbart chciał
uczynić z pedagogiki naukę. Aby tak się stało, oparł swoją teorię na naukach
pomocniczych. W swojej pedagogicznej refleksji, przedmiotem rozważań czynił zarówno
cele, jak i środki wychowania. Analiza celów powiązana była, jego zdaniem, z etyką. Analiza
środków zaś  z psychologią.
FILARY SYSTEMU PEDAGOGICZNEGO J. F. HERBARTA:
Psychologia
Filozofia praktyczna (etyka)
Galeria Pedagogów Jan Fryderyk Herbart Oprac.Marta Kotarba 3
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 2/6/2006
Psychologia
Herbart twierdził, że różnorodność świata wynika z wielkiej ilości  realów , które działają w
świecie. Cóż to takiego? Reala, zdaniem Herbarta, są to byty proste, które stoją nad światem
zjawisk dostępnych nam w doświadczeniu i stanowią prawdziwą rzeczywistość. Byty te nie
mają żadnych dyspozycji, ani żadnych wewnętrznych zdolności, tym samym nie mogą
stanowić przedmiotu badań. Owe reala działają na siebie przez ustawiczne zderzanie się ze
sobą. Jeśli zaatakowanym realem jest dusza to wówczas akt samoobrony polega na
wytworzeniu wyobrażenia.
I tu kolejna porcja definicji  wyobrażenia są pierwszymi i podstawowymi faktami
psychicznymi i to właśnie one stanowić powinny przedmiot badań. Herbart postulował, że nie
ma żadnych dziedzicznych czy nabytych dyspozycji psychicznych, a całe życie psychiczne
powstaje z wyobrażeń, które również działają na siebie, czyli zachodzą pomiędzy nimi
procesy podobne do tych, które mają miejsce miedzy metafizycznymi realami. Owe
wyobrażenia  mówiąc słowami Herbarta  splatają się lub stapiają, przez co wchodzą ze
sobą w różne związki. Efektem tego splatania lub stapiania się jest łączenie się wyobrażeń w
MASY WYOBRAŻENIOWE. Masy te zaczynają odgrywać w świadomości czynną rolę dzięki
APERCEPCJI  czyli procesowi, w toku którego przyswajamy sobie nowe treści przez stare.
RUCH REALÓW POWSTANIE WYOBRAŻEC

RUCH WYOBRAŻEC
POWSTANIE MAS WYOBRAŻENIOWYCH
W swoich pismach Herbart, pisząc na temat wyobrażeń, używa dość enigmatycznego
terminu: mechanika umysłu, które okaże się kluczowym podczas rozważań dotyczących
kształtowalności wychowanka. Co to takiego? Odpowiedz
na to pytanie można przedstawić
w następujący sposób: STATYKA WYOBRAŻEC
(oblicza stany równowagi wyobrażeń) +
DYNAMIKA WYOBRAŻEC
(oblicza ruch wyobrażeń) = MECHANIKA UMYSA
U
Etyka
Zdaniem Herbarta najważniejszym celem wychowania jest kształtowanie u wychowanka
SIA
Y MORALNEGO CHARAKTERU (cnoty). Podczas formułowania swoich poglądów
Herbart wzorował się na ideach Kanta, według którego dobra wola oparta jest na
posłuszeństwie wobec prawa dyktowanego przez rozum praktyczny (maksyma kantowska).
U Herbarta zaś dobra wola oparta jest na posłuszeństwie wobec sądów estetycznych, czyli
to sąd estetyczny orzeka czy dany postępek się podoba czy nie (jest aprobowany, czy też
nie).
Galeria Pedagogów Jan Fryderyk Herbart Oprac.Marta Kotarba 4
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 2/6/2006
Herbart wyróżnił pięć idei moralnych, które razem wzięte określają ideał osobowości
moralnej i najwyższy cel wychowania. Zaliczył do nich:
1) ideę wolności wewnętrznej,
2) ideę doskonałości,
3) ideę życzliwości,
4) ideÄ™ prawa,
5) ideę słuszności.
Niestety  w tym miejscu w jego poglądy wkradła się pewna sprzeczność. Na czym ona
polegała? Otóż, Herbart twierdził, że początkowo dobra wola oraz charakter moralny
wynikają z odpowiednio kierowanej mechaniki wyobrażeń  natomiast póz
niej, to właśnie
charakter moralny ma panować nad wspomnianą mechaniką...
Teoria nauczania wychowujÄ…cego JANA FRYDERYKA HERBARTA
Kwestie nauczania (łac. instructio) rozpatrywano przed Herbartem raczej niezależnie od
kwestii wychowania (łac. educatio) i mało uwagi poświęcano sprawie, czy nauczanie może
być wspierane przez wychowanie i odwrotnie  czy wychowanie może być wspierane przez
nauczanie? Herbart podjął natomiast dość ryzykowną próbę podporządkowania pojęcia
 nauczanie  pojęciu  wychowanie . W jego teorii nauczanie uważane jest za jedyny środek
trwałego wzmacniania charakteru. Tym samym, z
ródłem rozwoju charakteru Herbart uczynił
rozum, w myśl twierdzenia, że odpowiednio prowadzone nauczania stanowi podstawę
skutecznego wychowania. Herbartowski system wychowania powiązany był zarówno z
etyką, jaki i z psychologią, a wszystkie swoje spostrzeżenia pedagog opierał na refleksji nad
swoimi wcześniejszymi, różnorodnymi dydaktycznymi doświadczeniami.
***
Herbart zakładał, że każdy wychowanek jest kształtowalny (plastyczny), czyli może być
nauczany, a przez to wychowywany. Owa kształtowalność polega na tym, że nauczyciel
może wprowadzać  pojawiające się w umyśle wychowanka  masy wyobrażeniowe w ruch,
a nawet nadawać im określony kierunek ruchu. Dzięki prezentowaniu uczniowi aktualnej
wiedzy, rozwijaniu jego zdolności oraz wyposażaniu go w praktyczne umiejętności 
przybliżamy wychowanka do odpowiedniego rozumienia świata rzeczy i ludzi. Właśnie to
rozumienia, które uzyskujemy dzięki nauczaniu, rozwija i umacnia charakter.
Galeria Pedagogów Jan Fryderyk Herbart Oprac.Marta Kotarba 5
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 2/6/2006
J. F. Herbart wyróżnił cztery etapy, które zmierzają do osiągnięcia cnoty, czyli siły moralnej
charakteru  sÄ… to:
1) znajomość sądów moralnych,
2) pojawienie się  etycznego ciepła , emocji,
3) podejmowanie moralnych decyzji,
4) sposoby postępowania, czyli osiągnięcie dyscypliny moralnej.
Warto podkreślić, że  jak wynika z powyższych etapów  z
ródłem rozwoju charakteru
moralnego jest rozum i wychowujące nauczania. Aby uczeń mógł osiągnąć cnotę należy
puścić w ruch jego mechanikę umysłu i odpowiednią nią sterować. Jednakże, aby nauczania
faktycznie okazało się skuteczne, nauczyciel musi stosować odpowiednie metody nauczania,
których celem byłoby zawsze kształtowanie siły moralnej charakteru. Metody nauczania to
 według Herbarta  sposoby odpowiedniego zdynamizowania mas wyobrażeniowych
w umysłach wychowanków.
Ważną rolę odgrywa w typ procesie uwaga. Herbart wyróżnił dwa rodzaje uwagi: uwagę
dowolną i mimowolną. Uwaga dowolna  jego zdaniem  zależy od zamiaru. Cenniejsza 
pod względem dydaktycznym  jest uwaga mimowolna, z którą Herbart wiąże pojawienie się
energii umysłowej  zainteresowania. Zainteresowanie jest więc energią umysłową, która
nie pojawia siÄ™ jednak samorzutnie. W teorii nauczania wychowujÄ…cego J. F. Herbarta,
zainteresowanie pełni bardzo ważną rolę! Nauczanie wychowujące powinno opierać się na
naturalnej ciekawości dziecka i na wcześniej zdobytym przez nie doświadczeniu.
Oczywiście, popularna jest zasada, że nauczyciel musi zmierzać do zainteresowania swoich
uczniów wszystkim, czego naucza. Zasadę tę rozumie się jednak na ogół w taki sposób, że
nauczanie stanowi cel, a zainteresowanie środek prowadzący do tego celu. Chcę odwrócić
te relację. Celem nauczania musi być wywołanie zainteresowania. Nauczanie jest czymś
przelotnym, zainteresowanie natomiast powinno być czym ustawicznym.
(Herbart)
Herbart, analizując swoją praktykę nauczycielską, uznał, że uwaga mimowolna pracuje
rytmicznie  przechodząc od zgłębiania do ogarniania.
UWAGA
dowolna mimowolna
zgłębianie ogarnianie
Galeria Pedagogów Jan Fryderyk Herbart Oprac.Marta Kotarba 6
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 2/6/2006
Idąc dalej tym tokiem rozważań, doszedł do wniosku, że nauczanie należy oprzeć na
czterech stadiach, które nazwał:
1) JASNOŚĆ
2) KOJARZENIE
3) SYSTEM
4) METODA
Odpowiednim stadiom nauczania, Herbart przyporządkował określone stopnie przyswajania
treści, co przybliża poniższe zestawienie:
Schemat stadiów nauczania Schemat stadiów przyswajania treści
JASNOŚĆ ZGA

BIANIE SPOCZYWAJ
CE
nauczyciel prezentuje dane pierwszy kontakt ucznia z nowym materiałem,
szczegółowe uchwycenie szczegółów
KOJARZENIE ZGA

BIANIE POST
PUJ
CE
nauczyciel prowadzi swobodną umysł wędruje pomiędzy: wiem  nie wiem, uczeń
rozmowę ogarnia uwagą większą liczbę szczegółów
SYSTEM OGARNIANIE SPOCZYWAJ
CE
nauczyciel dąży do apercepcja, operowanie pojęciami, tworzy się
usystematyzowania wiedzy i wzbogacona masa wyobrażeniowa
stwarza okazjÄ™ do operowania
pojęciami
METODA OGARNIANIE POST
PUJ
CE
nauczyciel organizuje uczniom odrabianie zadań
okazjÄ™ do osiÄ…gania wprawy
Opracowanie autorskie (M.K.K) na podstawie: C. Kupisiewicz (2005): Podstawy
dydaktyki, Warszawa,s.55, 56.
Podsumowując, należy stwierdzić, że w teorii nauczania wychowującego ruch następuje od
wyobrażeń do pojęć, a następnie od pojęć do umiejętności. Graficznie można to przedstawić
w następujący sposób:
WYOBRAŻENIE RUCH W WYOBRAŻENIACH POWSTANIE MAS
WYOBRAŻENIOWYCH RUCH W MASACH UCZUCIA, EMOCJE PODEJMOWANIE
DECYZJI POST
POWANIE, DZIAA
ANIE.
Zasadnicze zadanie dydaktyki  według Herbarta  miała stanowić analiza czynności
wykonywanych przez nauczyciela. Każdy pedagog powinien przestrzegać określonego
schematu stadiów nauczania, gdyż tylko tak prowadzony proces gwarantuje pożądany
kierunek ruchu mas wyobrażeniowych, a przez to kształtowanie i odpowiedni rozwój siły
moralnej charakteru.
Galeria Pedagogów Jan Fryderyk Herbart Oprac.Marta Kotarba 7
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 2/6/2006
Teoria nauczania wychowującego Herbarta znalazła wielu zwolenników i kontynuatorów,
gdyż stała się oficjalną doktryną pedagogiki  pedagogiką naukową ówczesnej, XIX wiecznej
Europy.
Niestety teoria Jana Fryderyka różni się od założeń, które póz
niej prezentowali herbartyści.
Należy więc rozdzielić  koncepcję Herbarta od propozycji jego uczniów. Co więcej,
Herbartowi błędnie przypisano zachęcanie do wychowywania przez karność i groz
bÄ™, a
nawet z zastosowaniem kar cielesnych. Z czasem, wypaczeniu uległy jego słowa, gdyż nikt
nie czytał oryginalnych prac pedagoga i cel wychowania  dyscyplinę moralną  zrównano z
dyscypliną w powszechnym rozumieniu tego słowa.
Problematyczna okazuje się też kwestia nazewnictwa zaproponowanych przez Herbarta
stadiów nauczania, które współcześnie określa się mianem schematu stopni formalnych.
Niejednokrotnie to określenie przypisuje się, raczej błędnie, J. F. Herbartowi. Prawda jest
taka, że dopiero jego uczniowie, a w szczególności Wilhelm Rein, uczynili ze schematu
stopni nauczania  koncepcję stopni formalnych. Do znanych herbartystów należy również
założyciel Towarzystwa Pedagogiki Naukowej (powołane w 1868 roku)  Tuiskon Ziller.
Herbart znalazł też naśladowców w Polsce, jego ideami zainspirowali się m.in. Barbara
Mańkowska, czy Franciszek Majchrowicz.
Obecnie przyjmuje się, iż szkoła tradycyjna to ta, której obraz ukształtował się w XIX
wieku i która swe założenia opiera na dydaktyce według J. F. Herbarta. Szkoła ta
zmierzać ma do rozwiązań uniwersalnych oraz poszukiwać jednej, doskonałej formy i
metody nauczania, którą można by zastosować do wszystkich sytuacji dydaktycznych. W tak
rozumianej szkole eksponuje się czynności nauczania, które koncentrują się wokół
następujących stopni formalnych wg W. Reina:
1. Przygotowanie uczniów do pracy.
2. Podanie nowego materiału. JASNOŚĆ
3. Powiązanie (nowego materiału z materiałem omawianym na poprzednich lekcjach).
KOJARZENIE
4. Zebranie (synteza materiału przerobionego na danej lekcji). SYSTEM
5. Zastosowanie (opanowanego materiału do rozwiązania określonych zadań).
METODA
(na podstawie: Dydaktyka ogólna  repetytorium, C. Kupisiewicz, 2003, s. 41)
Jak wiadomo, już progresywiści  na czele z Johnem Deweyem  podjęli krytykę szkoły
tradycyjnej, wysuwając wobec niej wiele zarzutów i podejmując próby jej reformowania.
Galeria Pedagogów Jan Fryderyk Herbart Oprac.Marta Kotarba 8
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 2/6/2006
Przez cały czas obraz szkoły tradycyjnej wiązano z postacią Jana Fryderyka Herbarta i
często  to właśnie jego  obwiniano za panujący w szkole schematyzm, czy przecenianie
roli książki w procesie kształcenia itd. Jest to stanowisko krzywdzące dla tego pedagoga,
gdyż pomija zupełnie wpływ póz
niejszych modyfikacji jego teorii. Bez wÄ…tpienia jednak,
Herbart przeceniał rolę nauczyciela i stosowanych przez niego metod. Założenie, że
odpowiednie działania nauczyciela gwarantują zawsze i w każdych warunkach sukces
pedagogiczny można  choć z pewnym żalem  odłożyć już dziś do lamusa.
Wydaje mi się jednak, że współcześnie możemy się  wbrew pozorom  wiele od Herbarta
nauczyć!
Po pierwsze, warto wziąć pod rozwagę  zaproponowane przez niego  dwie drogi
edukacyjnej refleksji. Herbart wyróżnił podejście analityczno-dedukcyjne, które prowadzi
od własnego doświadczenia do filozoficznych rozważań oraz podejście spekulatywno-
syntetyzujące, które prowadzi od istniejącego systemu filozoficznego do praktyki. Warto
podkreślić, że J. F. Herbart nie negował wartości żadnej z tych dróg i uważał  z małymi
wyjątkami  że mają one dopełniający się charakter.
Po drugie, niektóre rozwiązania dydaktyczne, które proponował, w dalszym ciągu zasługują
na uznanie. Należy do nich chociażby  powtarzania do taktu, które z powodzeniem
wykorzystuje się w nauce języków obcych.
W końcu po trzecie, można postawić pytanie, czy ideał nauczania wychowującego, który
prowadzi od znajomość sądów moralnych do pojawienia się określonych emocji, a potem od
podejmowania moralnych decyzji, do osiÄ…gania dyscypliny moralnej, jest faktycznie
bezużyteczny?.
Galeria Pedagogów Jan Fryderyk Herbart Oprac.Marta Kotarba 9
TRENDY uczenie w XXI wieku. Internetowy magazyn CODN nr 2/6/2006
ITERATURA:
1. Dunkel, H. B.(1969): Herbart and Education. Nowy Jork.
2. Herbart J. F. (1912): Pedagogika ogólna wywiedziona z celów wychowania.
Warszawa.
3. Herbart J. F. (1967): Pisma pedagogiczne. Wrocław.
4. Kupisiewicz C. (red.), (2000): Myśliciele o wychowaniu. Warszawa.
Galeria Pedagogów Jan Fryderyk Herbart Oprac.Marta Kotarba 10