Tendencje społeczno-ekonomiczne na polskiej wsi w okresie transformacji rynkowej 105
STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU
Roczniki Naukowe tom IX zeszyt 2
Zenon Iwaszkiewicz, Zbigniew Boczek
Uniwersytet Szczeciński w Szczecinie
TENDENCJE SPOŁECZNO-EKONOMICZNE NA POLSKIEJ WSI
W OKRESIE TRANSFORMACJI RYNKOWEJ
SOCIO-ECONOMIC TENDENCIES IN POLISH RURAL AREAS
IN MARKET TRANSITION PERIOD
Słowa kluczowe: rolnictwo, rynek pracy, zmiany strukturalne, obszary wiejskie
Keywords: agriculture, labour market, structural changes, rural areas
Synopsis. Proces transformacji gospodarczej w Polsce w latach dwutysięcznych spowodował wiele istotnych
zmian w życiu społeczno-ekonomicznym wsi. Korzystną tendencją jest lepsza struktura agrarna, zwłaszcza
województw Polski północnej, będąca wynikiem przekształceń sektora państwowego. Objawami negatywnymi są
zwiększone, nieefektywne zatrudnienie (przymus ekonomiczny) i strukturalne ukryte bezrobocie. Ponadto nale-
ży odnotować: gwałtowny spadek dochodowoS
ci gospodarstw, brak kapitału na rozwój, bardzo niski poziom
wykształcenia, brak rozwiązań na rzecz zatrudnienia poza rolnictwem.
Wprowadzenie
Zmiany społeczno-ekonomiczne, jakie zaszły w Polsce w latach dwutysięcznych, spowodowa-
ły również koniecznoS
ć szerszego spojrzenia na polskie rolnictwo. Celem artykułu jest ukazanie
różnorodnych aspektów dotyczących indywidualnego sektora gospodarstw rolnych w Polsce (w
tym regionu Pomorza Zachodniego), szczególnie w zakresie takich czynników, jak:
 poziom zatrudnienia,
 procesy migracyjne,
 poziom wykształcenia,
 przemiany agrarne,
 sytuacja ekonomiczna gospodarstw,
 pozarolnicza działalnoS
ć.
Podstawowym materiałem x
ródłowym są dane Głównego Urzędu Statystycznego uzyskane na
podstawie Powszechnego Spisu Rolnego oraz materiały własne.
Analiza rynku pracy
Transformacja gospodarcza w Polsce związana S
ciS
le z restrukturyzacją i przekształceniami
własnoS
ciowymi gospodarki narodowej spowodowała istotne zmiany w zatrudnieniu siły robo-
czej. Według szacunków, pod koniec 2006 roku pracowało w gospodarce narodowej 16 mln osób 
o 200 tys. więcej niż w 2004 r., ale około 400 tys. mniej niż w 2005 r. [GUS 2005].
W pierwszych czterech latach transformacji rynkowej liczba pracujących osób zmniejszyła się o
prawie 1,4 mln. Ten niekorzystny trend został powstrzymany dopiero w 2002 r., gdy liczba pracujących
zwiększyła się o 164,4 tys. osób. Była to jednak zasługa głównie procesów zachodzących w rolnictwie,
w którym przybywało  zamiast ubywać osób znajdujących pracę na roli. W ten sposób zwiększa się
dystans naszego rolnictwa do standardów Unii Europejskiej. W Polsce w 2003 r. na wsi ciągle mieszkało
14,7 mln osób, tj. 38,2% populacji ludnoS
ci. Rolnictwem w Polsce zajmowało się około 25% ogółu
pracujących (około 4 mln osób). Dla porównania w rolnictwie Belgii zatrudnionych jest 1,7% ogółu
pracujących, w Holandii  3,5%, Niemczech  4,4%, zaS
w Grecji  21%.
W strukturze zatrudnienia w indywidualnym sektorze rolnym w latach 1988-1996 nastąpiły istot-
ne zmiany. Łączna liczba osób zatrudnionych w tym sektorze w omawianym okresie zmieniła się
nieznacznie  0,5% (w okresie 2002-2004 nastąpiło zwiększenie o około 550 tys.  15%), ale w poszcze-
106 Z. Iwaszkiewicz, Z. Boczek
gólnych kategoriach różnice te są znaczne. Zdecydowanie zwiększyła się liczba osób pracujących
wyłącznie w swoim gospodarstwie  o 433,7 tys. (8%). Nastąpiło to głównie w wyniku gwałtownego
spadku liczby osób pracujących wyłącznie poza swoim gospodarstwem  o 327,7 tys. (48%). Rów-
nież w grupie osób łączących pracę w gospodarstwie z pracą poza gospodarstwem nastąpił regres 
78 tys. (6,5%) [Stankiewicz, Piwowarski 1998].
Duży wzrost liczby pracujących wyłącznie w gospodarstwach indywidualnych spowodowany
był kilkoma przyczynami:
 ustała migracja ze wsi do miast,
 duża grupa osób zatrudnionych poza rolnictwem w wyniku procesu restrukturyzacji zakładów
pracy została zmuszona do powrotu na wieS
,
 w latach dwutysięcznych była stosunkowo dobra koniunktura w rolnictwie, co skłoniło częS
ć
osób do zmiany zawodu i powrotu na wieS
,
 pracą na roli musiała zająć się liczna grupa osób, które weszły w tak zwany wiek produkcyjny.
Najtrudniejszą pod względem ekonomicznym i społecznym kwestią jest niewykorzystanie du-
żych zasobów pracy związanej z rolnictwem. Nadmierne zatrudnienie w sektorze gospodarstw
indywidualnych zamienia się w jawne i ukryte bezrobocie agrarne. Oficjalnie zarejestrowana liczba
bezrobotnych na wsi w połowie lat dziewięćdziesiątych wyniosła około 1 mln osób, obecnie liczba
ta szacowana jest na około 800 tys. Na podstawie badań własnych bezrobocie ukryte w rolnictwie
indywidualnym to 737,7 tys. osób, w tym pracujący w swoim gospodarstwie, z których pracy
można zrezygnować całkowicie stanowią 339,3 tys. osób (9% ogółu danej grupy) i 398,3 tys. osób,
z których można częS
ciowo zrezygnować (10,4 ogółu grupy).
Analiza poziomu wykształcenia
Tendencje w poziomie wykształcenia ludnoS
ci pracującej w indywidualnych gospodarstwach
rolnych są tożsame z poziomem wykształcenia całej ludnoS
ci wiejskiej. Niespełna 1% ocenianej
populacji posiada wyższe wykształcenie, z czego 0,7% pracujących w gospodarstwach do 20 ha i
5% w gospodarstwach powyżej 100 ha. Wykształceniem S
rednim legitymuje się około 14%, w
gospodarstwach powyżej 30 ha  25%. Wykształcenie zasadnicze posiada około 27%, natomiast aż
58,5% ma wykształcenie podstawowe i niepełne. Niski poziom wykształcenia jest jedną z głównych
barier rozwoju drobnej przedsiębiorczoS
ci na wsi, jak też powodem niechęci przedsiębiorców ze-
wnętrznych do inwestowania na terenach wiejskich. Tymczasem rozwój drobnej przedsiębiorczo-
S
ci, jak i dopływ kapitału zewnętrznego znacznie by ułatwił i przyspieszył proces restrukturyzacji
obszarów wiejskich.
Charakterystyka przemian agrarnych indywidualnego sektora rolnego
Najistotniejszą cechą strukturalną polskiego rolnictwa jest jego duże rozdrobnienie. W 2007 r.
jednostki sektora prywatnego użytkowały 16 mln ha użytków rolnych, w tym gospodarstwa indy-
widualne  14,2 mln ha, zaS
sektor publiczny  1,2 mln ha. Przeciętne indywidualne gospodarstwo
rolne (powyżej 1 ha) liczyło około 7 ha użytków rolnych [GUS 2005]. Oznacza to 2,5-krotnie mniejszą
powierzchnię od S
redniej wielkoS
ci tego rodzaju gospodarstwa w Unii Europejskiej (Francja, Dania
> 30 ha, Niemcy > 20 ha), jedynie Włochy  7,7 ha, Grecja  5,3 ha mają podobną strukturę agrarną
do naszej [Agrobiznes... 2003]. W ostatnich latach w Polsce w procesie restrukturyzacji obszaro-
wej gospodarstw odnotowano istotne zmiany w dwóch grupach gospodarstw, zwiększających
(14%) i zmniejszających (6%) powierzchnię użytków rolnych. Największy przepływ ziemi miał miej-
sce z zasobów Agencji WłasnoS
ci Rolnej Skarbu Państwa do indywidualnych gospodarstw 
947,9 tys. ha UR w formie dzierżawy oraz 141,5 tys. ha UR w formie zakupu. Natomiast przepływ
ziemi pomiędzy gospodarstwami indywidualnymi wyniósł 742 tys., z tego 342 tys. ha w formie
zakupu oraz 401 tys. ha w formie dzierżawy. Transfer ziemi był S
ciS
le związany z położeniem teryto-
rialnym w kraju. Zjawisko zwiększania obszaru gospodarstw indywidualnych w największym stop-
niu występowało w grupie województw północno-zachodnich (od olsztyńskiego po szczecińskie).
Sprzyjał temu proces rozpadu, jak też proces dostosowywania obszaru do nowych warunków
ekonomicznych dawnych państwowych gospodarstw rolnych [Stankiewicz, Piwowarski 1998].
Tendencje społeczno-ekonomiczne na polskiej wsi w okresie transformacji rynkowej 107
R
rednia powierzchnia użytków rolnych dla gospodarstw w niektórych byłych województwach
wynosiła: bielskie  3,2 ha, warszawskie  4,9 ha, tarnobrzeskie, nowosądeckie  4,5 ha, radomskie
 6,4 ha. Na drugim biegunie znajdują się: koszalińskie  17,6 ha, elbląskie  17,5 ha, słupskie  16,7
ha, olsztyńskie  17,9 ha, szczecińskie  18,3 ha, z tym, że zwiększenie się powierzchni gospodarstw
indywidualnych w tych województwach odbywało się najczęS
ciej w formie nietrwałej dzierżawy 
najczęS
ciej z zasobu AWRSP. Przykładowo w dawnym województwie szczecińskim (obecnie za-
chodniopomorskie) S
rednia wielkoS
ć gospodarstwa indywidualnego wynosi 18 ha, ale S
rednia
powierzchnia gospodarstw do 100 ha (tradycyjnie chłopskich  rodzinnych) wynosi już tylko 10,5
ha (poprzednio 9 ha) [Stankiewicz, Piwowarski 1998]. W gospodarstwach o powierzchni powyżej
100 ha S
rednia wielkoS
ć wynosi 412 ha (62,5% całkowitej powierzchni) i ta grupa gospodarstw
zadecydowała o S
redniej wielkoS
ci gospodarstw indywidualnych w regionie. Należy też stwierdzić
brak wyrax
nych efektów restrukturyzacyjnych w grupie gospodarstw małych i S
rednich (wzrost
obszaru) przez tani społecznie przepływ ziemi z AWRSP.
Sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolnych
W działalnoS
ci gospodarczej indywidualnych gospodarstw rolnych odnotować należy zmniej-
szający się udział dochodów z działalnoS
ci rolniczej. Z danych [GUS 2005] wynika, że 44% gospo-
darstw indywidualnych (ogółem 1962,5 tys.) uzyskuje dochody z działalnoS
ci rolniczej przekracza-
jące 50% dochodów ogółem, 20% gospodarstw  powyżej 90%, i 31% gospodarstw  10 do 30%
dochodów. Udział gospodarstw uzyskujących ponad 90% dochodów z rolnictwa jest szczególnie
wysoki w gospodarstwach powyżej 15 ha. Dochody z innych x
ródeł (pozarolniczych) odgrywają
ważną rolę we wszystkich grupach gospodarstw, nawet tych o powierzchni 50 do 200 ha, gdzie
70% gospodarstw osiąga 90% i więcej dochodów z rolnictwa. Z dwóch x
ródeł dochodów utrzymu-
je się około 48%, zaS
z trzech  40% gospodarstw. W grupie gospodarstw posiadających dwa
x
ródła dochodów, a utrzymujących się głównie z rolnictwa, tylko dla 1/3 praca w gospodarstwie
dostarczała 90% i więcej dochodów ogółem. Największy udział (41%) miały gospodarstwa, w
których rolnictwo stanowiło 67-90% dochodów ogółem. WS
ród gospodarstw posiadających 3
x
ródła tylko 8,5% z nich uzyskiwało 90% dochodów ze x
ródeł rolniczych, a dominującą grupę
stanowiły gospodarstwa osiągające dochód z rolnictwa na poziomie 50-65%.
Gospodarstwa indywidualne produkujące głównie na rynek i wykazujące sprzedaż na poziomie
5-15 tys. zł rocznie stanowiły 46%, zaS
26%  2,5-5 tys. zł. Łącznie ponad 72% gospodarstw
produkuje na rynek w niewielkiej skali, niegwarantującej z uzyskanej produkcji rolniczej realizacji
inwestycji i możliwoS
ci rozwoju gospodarstw. Około 15% gospodarstw rynkowych uzyskuje pro-
dukcję w granicach 15-25 tys. zł. Produkcję przekraczającą 25 tys. zł uzyskuje około 121 tys. indy-
widualnych gospodarstw rolnych, tj. 13% gospodarstw rynkowych i zaledwie 6% ogólnej popula-
cji indywidualnych gospodarstw rolnych. Spis rolny wykazał zatem, że możliwoS
ci rozwojowe ma
tylko niewielka liczba gospodarstw indywidualnych. Tendencja ta pogłębia się, spadek dochodów
rolniczych dotknął nie tylko gospodarstwa małe, ale i wysokotowarowe, zwłaszcza specjalizujące
się w produkcji trzody chlewnej (spadek ceny 1 kg żywca w ciągu dwóch ostatnich lat z 3,8 zł do 2,2
zł) [Stankiewicz, Piwowarski 1998].
Główne powody spadku opłacalnoS
ci produkcji rolniczej, a tym samym dochodów rolniczych
gospodarstw to:
 zmniejszający się popyt na produkty rolne,
 ciągły i powiększający się dysparytet cen pomiędzy produktami rolnymi a S
rodkami produkcji,
 niski poziom cen produktów rolnych,
 dopływ importowanej wysoko dotowanej żywnoS
ci,
 zmniejszający się udział wydatków na rolnictwo i gospodarkę żywnoS
ciową w budżecie pań-
stwa (z 3,92% w 1991 r. do 2,45% w 2005 r.).
W tej sytuacji nieprzypadkowym jest, że 56% indywidualnych gospodarstw w Polsce okreS
liło
się jako nierozwojowe, a tylko 18% uznało, że ma perspektywy rozwoju (w ocenie S
rodowisk
naukowych z ogółu około 2 mln istniejących gospodarstw indywidualnych w ciągu najbliższych
10 lat pozostanie około 600 tys.).
108 Z. Iwaszkiewicz, Z. Boczek
Literatura
Agrobiznes i obszary wiejskie: szanse, nadzieje, obawy. 2003: Materiały konferencji międzynarodowej, Szczecin.
AktywnoS
ć ekonomiczna ludnoS
ci związanej z rolnictwem. 1997:. CzęS
ć I, GUS, Warszawa.
LudnoS
ć związana z rolnictwem. 2005: CzęS
ć II, GUS, Warszawa.
Przemiany agrarne. 2005: GUS, Warszawa.
Stankiewicz B., Piwowarski A. 1998: Przekształcenia strukturalne w rolnictwie regionu szczecińskiego w
latach dziewięćdziesiątych. [W:] Problemy gospodarki żywnoS
ciowej Polski w perspektywie wstąpienia do
Unii Europejskiej. Międzynarodowa konferencja naukowa. AR Szczecin,
Stankiewicz B, Piwowarski A. 1996: Uwagi dotyczące przekształceń rolnictwa szczecińskiego na tle czynni-
ków gospodarczo-społecznych. [W:] Regionalne przemiany strukturalne rolnictwa w procesie transformacji
gospodarczej. Materiały konferencji międzynarodowej. Szczecin.
Wybrane elementy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych i zamierzenia na przyszłoS
ć. 1997: GUS, Warszawa.
Summary
Transition period in Poland in nineties caused many important changes in socio-economic life in rural areas.
Positive element is connected with better agrarian structure especially in North region of Poland where we
observed more state farms before market reforms. Negative elements are connected with higher non-efficient
employment, and structural hidden unemployment. Moreover one can notice following problems; rapid de-
cease of farms profitability, lack of investment capital, very Iow education level, lack of proposals for out of
agriculture employment.
Adres do korespondencji:
dr Zenon Iwaszkiewicz, dr Zbigniew Boczek
Uniwersytet Szczeciński
Wydział Nauk Przyrodniczych
ul. Wąska 12
70-453 Szczecin
tel. [phone]
e-mail: [e-mail]