WYKA
AD PIERWSZY
I. Wprowadzenie do fleksji historycznej.
Podstawa rozwojowa polskiej fleksji (fleksji. Fleksja rzeczowników  podstawa rozwojowa, zmiany na gruncie polskim).
1) Podstawa rozwojowa fleksji polskiej (Skąd znamy stan fleksji psł., skoro język prasłowiański jest językiem rekonstruowanym, a nie zapisanym?
Poznajemy ją:
a) przede wszystkim na podstawie analizy języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, czyli najwcześniej
zapisanego języka słowiańskiego, niedługo po rozpadzie psł. (dlatego mamy w nim zaświadczony stan
fleksji słowiańskiej niewiele się jeszcze ró\
niący od psł.)
b) na podstawie porównania fleksji ró\
nych języków słowiańskich (zwłaszcza poświadczonego w nich
stanu najdawniejszego).
Ró\
nice między fleksją polską i psł.
 2
a) pewne formy psł. zanikły w języku polskim;
b) inne formy psł. zachowały się bez zmian lub te\
uległy przekształceniom morfologicznym,
c) powstały nowe formy nieznane językowi psł.
2) Ogólne kierunki rozwoju psł. i polskiej fleksji.
Działanie dwóch tendencji stabilizujących w ewolucji polskiej fleksji:
a) tendencja do ekonomiczności, czyli upraszczania systemu (np. zanik lpdw., czaów przeszłych
prostych, tj. aorystów i imperfectum, odmiany prostej przymiotników, niektórych końcówek),
b) tendencja przeciwstawna do uwydatniania opozycji, czyli ró\
nicowania form językowych, (a więc
do semantyzacji, wyrazistości znaczeniowej), innymi słowy do komplikacji systemu (np. powstanie
kategorii \
ywotności w lp. i męskoosobowości w lmn., ró\
nicowanie się końcówek homonimicznych,
np. pol.  e < psł.  e, -%1ł2, -%1ł3, por. stp. Bodze2 < psł. *bodz%1ł (Msc.lp.), wsp. Bogu, stp. i wsp. Bo\
e < psł.
*bo~
e )W.lp.), stp. mę\
e < psł. *mą~
%1ł3, wsp. mę\
ów.
Ogólny kierunek rozwoju polskiej fleksji polega przede wszystkim na upraszczaniu systemu
fleksyjnego, czyli zmierza od komplikacji (wielość typów i podtypów fleksyjnych w języku psł.) do
 3
uproszczenia. Wyjątkowo tylko mo\
na mówić o nowej komplikacji systemu, np. powstanie kategorii
\
ywotności (początki synkretyzmu D. i B. lp. rzeczowników męskich ju\
w epoce psł.) i kategorii
męskoosobowości (doba średniopolska).
3) Przyczyny zmian morfologicznych:
a) zmiany fonetyczne (np. zanik spółgłosek w wygłosie w związku z prawem sylaby otwartej
doprowadził do du\
ych zmian w psł. fleksji),
b) wyrównania analogiczne, w tym wyrównania końcówek, np.  om w C.lmn. rzeczowników wszystkich
rodzajów, oraz wyrównania tematów fleksyjnych (por. stp. bodze, bo\
e, boga),
c) inne sporadyczne (np. mo\
liwość wpływu światopoglądu człowieka na system morfologiczny)  mało
mo\
liwe.
Fleksja imienna  deklinacja rzeczowników  wprowadzenie
Kategorie gramatyczne fleksji imiennej
Język psł. miał w zakresie deklinacji, czyli fleksji imiennej kategorie gramatyczne:
 4
a) liczby (lp., lpdw.  do XVI w., zanik w języku polskim, dziś tylko jej ślady w niektórych formach, np.
oczy, uszy, rękoma), lmn.
b) rodzaju (pierwotnie 3 podstawowe: m., \
., n., w polszczyz
nie nowe rodzaje czy podrodzaje:
męsko\
ywotny, męskoosobowy),
c) przypadka (siedem przypadków).
Ciekawostka
Dualis (tj. lpdw.) jako \
ywa kategoria gramatyczna zachował się tylko sporadycznie w językach
słowiańskich: tylko w językach łu\
yckich i w języku słoweńskim.
System typów deklinacyjnych, dość ju\
uproszczony w póz
nym okresie psł. w stosunku do języka pie.,
uległ w języku staropolskim dalszym uproszczeniom i przekształceniom.
Podstawa rozwojowa deklinacji rzeczowników
W języku psł. wyró\
niamy 5 głównych typów deklinacyjnych rzeczowników, a w ich obrębie jeszcze
pewne podtypy (np. często podtyp twardo- i miękkotematowy).
 5
Kryterium podziału na deklinacje stanowił tzw. przyrostek (morfem tematyczny), krótko nazywany
tematem. Problem w tym, i\
w języku psł. nie był on ju\
widoczny. Nastąpiła bowiem w psł. bardzo
wa\
na zmiana, która zatarła odziedziczone z języka pie. przyrostki tematyczne.
W języku praindoeuropejskim (pie.) struktura morfologiczna wyrazów była trójczłonowa:
a) rdzeń (część leksykalna niosąca znaczenie),
b) element tematotwórczy, czyli właśnie przyrostek tematyczny (formował on części mowy [imię 
słowo, tj. nomen  verbum] i decydowało przynale\
ności wyrazu do określonego typu odmiany),
c) końcówka fleksyjna (jako wykładnik relacji syntaktycznych).
Najwa\
niejsza zmiana w języku prasłowiańskim (psł.)  przekształcenie struktury trójczłonowej w
dwuczłonową w języku prasłowiańskim na skutek zmian głównie fonetycznych
Przykład:
pie. *sk
n-m
-s (rdzeń  przyrostek tematyczny  końcówka fleksyjna), por. lit. sunus
pie. *sk
nm
s > psł. *synJ (tendencja do przekształcania się ró\
nic ilościowych, tj. iloczasowych, w ró\
nice
barwy, spowodowała przejście k
długiego > psł. y, a pie. m
krótkiego > psł. J jer tylny, prawo sylaby
otwartej  zanik wygłosowej spółgłoski)
 6
psł. *syn-J (temat fleksyjny  końcówka fleksyjna)
pie. noktis (por. lit. naktis, łac. nox, noctis) > psł. noktL
pie. *mang-jo-s > *psł. mą~
-L (dawny przyrostek tematyczny częściowo wchłonięty przez temat
fleksyjny, częściowo przez końcówkę), -an- > psł. ą na skutek działania prawa sylaby otwartej, gj > psł. ~

 tzw. jotacyzacja, czyli palatalizacja przez jotę (wynik działania prawa korelacji miękkości).
pie. *vod-a-i > wcz.psł. *vodai> psł. *vod%1ł (z połączenia przyrostka tematycznego i końcówki powstaje
dyftong, który następnie ulega monoftongizacji, tj. rozwija się w jedną samogłoskę, wchłonięcie, czyli
absorpcja przyrostka tematycznego przez końcówkę).
Psł. typy deklinacyjne (5, a w ich obrębie podtypy, łącznie 11 podtypów)
I - -o-, -jo-, np. *vozJ / *l%1łto; *konL / morje (rzecz. męskie i nijakie)
II. - -m
- np. *synJ (rzecz. męskie  6)
III.- -a-, -ja- np. *voda, *sua
a (rzecz. \
eńskie i wyjątkowo męskie równe formalnie \
eńskim, tzn.
zakończone na  a)
IV.  i- np. *kostL, mya
L, / *gostL (rzecz. \
eńskie  liczne i męskie  nieliczne)
V. deklinacja najbardziej zró\
nicowana  5 podtypów:
 7
-k
- (rzecz. \
eńskie, np. *kry, krJve),
-(e)n- (rzecz. męskie, np. *kamy, kamene; nijakie, np. *plemę (<*pledmen), plemene),
-(ę)t- (rzecz. nijakie, np. *agnę, agnęte, *telę, telęte),
-(e)s- (rzecz. nijakie, np. *nebo, nebese, *t%1łlo, t%1łlese,),
-(e)r- (rzecz. \
eńskie  2, tj. *mati, matere )
Ju\
w języku psł. wzrost znaczenia rodzaju gramatycznego w związku z przemianą struktury morfologicznej
wyrazu.
Zmiana kryterium podziału na poszczególne typy deklinacyjne w języku staropolskim > kryterium
podstawowym staje się rodzaj rzeczownika.
Ukształtowanie się trzech podstawowych deklinacji rodzajowych rzeczownika w języku polskim: męskiej,
\
eńskiej i nijakiej.
Przykład:
1. męska
-o-, -jo- - m
- -i- -(e)n-
(np. *rokJ, *vozJ); (np. *konL); (np. . *synJ, *volJ), (np. *gostL), (np. *kamy, kamene)
 8
2. \
eńska
-a- -ja- -i- -(e)r- - k
-
(*noga, *voda), (*dua
a, *ovLca, *bogyni), (*kostL, *noktL, *mya
L), (*mati, matere), (*kry, krJve)
3. nijaka
-o- -jo- -(e)n- -(ę)t- -(e)s-
(*s%1łno, *l%1łto), (*pitLje, *morje), (*imę, imene), (*agnę, agnęte, *telę, telęte), (*uxo, ua
ese, *oko, o%0ńese,
*s%1łmę, s%1łmene, *nebo, nebese, *t%1łlo, t%1łlese)
W okresie stp. odmianę rzeczowników w związku z przebudową systemu deklinacyjnego cechowała du\
a
chwiejność końcówek fleksyjnych. Odziedziczone z okresu psł. wzorce odmiany, opierające się na kryterium
 9
formalnym sięgającym jeszcze do okresu pie., którym było zakończenie tematu formy wyrazowej, czyli
przyrostek tematyczny, uległy rozbiciu w wyniku przyjęcia nowego kryterium podziału na deklinacje. To
nowe kryterium odwoływało się do znaczenia form wyrazowych  do ich rodzaju gramatycznego, i w
związku z tym utrwalił się podział na deklinacje rodzajowe.
Obok zwartych klas rodzajowych: męskiej, \
eńskiej i nijakiej, powstała deklinacja mieszana. Nale\
ą tu
np. rzeczowniki męskie w lp. formalnie równe męskim typu poeta, wojewoda, w lmn. odmieniające się jak
rzeczowniki męskie, a tak\
e rzeczowniki typu sędzia, hrabia, w lp. przybierające końcówki odmiany
przymiotnikowej, w lmn. odmienne jak inne rzeczowniki męskie.
Widać zatem, \
e w języku polskim nastąpiło wyraz
ne uproszczenie, redukcja wielości typów
deklinacyjnych.
Wskazówki praktyczne, jak rozpoznać deklinacje psł. (wa\
ny rodzaj gramatyczny i typ miękko- czy
twardotematowy)  przede wszystkim rodzaj gramatyczny, rodzaj spółgłoski w zakończeniu tematu (rzecz.
dawnej dekl. - m
- nieliczne, trzeba je zapamiętać i w ten sposób tylko mo\
na je odró\
nić od rzecz.  o-
tematowych, rzecz. - m
-: dom, syn, wół, miód, wierzch < psł. domJ, synJ, volJ, medJ, v7
 xJ).
Przykłady rzeczowników do ustalenia psł. przynale\
ności deklinacyjnej:
stół  dziś rzecz. męski, twardotematowy (w psł.  o-tematowy)
 10
chłopiec  dziś rzecz. męski, miękkotematowy (spółgł. c to tzw. spółgłoska stwardniała, historycznie
miękka), w psł.  jo-tematowy
noga  dziś rzecz. \
eński, twardotematowy, zakończony na sam.  a (w psł.  a-tematowy)
wola  dziś rzecz. \
eński, zakończony na sam. -a, miękkotematowy (spółgł. l to tzw. spółgłoska stwardniała,
historycznie miękka), w psł.  ja-tematowy
miłość  dziś rzecz. \
eński, spółgłoskowy, miękkotematowy, w psł.  i-tematowy
zięć  dziś rzecz. męski, miękkotematowy, w psł.  i-tematowy
ramię  dziś rzecz. nijaki, miękkotematowy, z rozszerzeniem na  en- (ramienia), w psł.  en-tematowy
drzewo  dziś rzecz. nijaki, twardotematowy, w psł.  es-tematowy (rozszerzenie wcześnie zanikło, ju\
w
okresie póz
nopsł.)
Prawo krystalizacji dominanty  je\
eli w języku mamy nadmiar form mających takie same funkcje, to
następuje zmieszanie tych form, następnie ich rywalizacja i zwycięstwo form najbardziej wyrazistych (na
przykładzie C.lp. rzecz. męskich  3 końcówki odziedziczone z j. psł.: -u, -owi, -i, rywalizacja, zwycięstwo
końcówki  owi jako najbardziej wyrazistej, jednoznacznej, wskazującej wyłącznie na C.lp. rzecz. męskich,
 11
końc.  u pozostała tylko w nielicznych rzecz., por. np. ojcu, panu, bratu, księdzu, psu, kotu). Prawo
sformułował prof. Witold Doroszewski.