5. FLEKSJA IMIENNA
1. Rzeczownik i jego kategorie fleksyjne
Rzeczowniki to klasa leksemów odmiennych, odmieniających się przez przypadek,
ale nie przez rodzaj. Definicję tę spełniają tradycyjne rzeczowniki, a także zaimki
rzeczowne; o pewnych problemach z nimi związanych będzie mowa dalej.
Rejestr kategorii fleksyjnych obejmuje dwie kategorie:
liczba
przypadek
Por. Tokarski (1973: 34-45), Gramatyka PAN (1984: T. II, 149-169).
2. Liczba
Opozycja liczby zachodzi między formami wyrazowymi w poniższych kolumnach:
pojedyncza mnoga
dom domy
matki matek
jego ich
muzeum muzeach
idiotko idiotki
Liczba pełni funkcję semantyczną. Poniższe wyrażenia różnią się znaczeniem i
nigdy nie mogą być użyte wymiennie:
" To dom.  To domy.
" Jego widzieliście?  Ich widzieliście?
" Opowiadano nam o muzeum.  Opowiadano nam o muzeach.
Funkcją kategorii liczby jest przeciwstawienie element : zbiór elementów (ang.
aggregateness). Dotyczy to przygniatającej większości rzeczowników  tzw.
policzalnych (DOM, MATKA, MUZEUM, ale nie POWIETRZE, ZA
OŚĆ, MRÓZ), i to w użyciach
referencjalnych (por. Pies pogryzł matkę.  użycie referencjalne, z konkretnym
odniesieniem do rzeczywistości, i Pies jest ssakiem.  bez takiego odniesienia).
Istnieją leksemy rzeczownikowe defektywne co do liczby, a więc mające tylko jedną
serię form: pojedynczą (singularia tantum) lub mnogą (pluralia tantum).
Do pierwszej klasy należą takie leksemy, jak JA, NIC, KTOŚ, a także SZCZEROŚĆ,
MA
ODZIEŻ, ŻYCIE. Nie mają one form mnogich (trzy pierwsze) lub formy takie
teoretycznie istnieją, a nawet są sensowne (trudno zatem nazywać odpowiednie leksemy
 tylko pojedynczymi ), ale ich wystąpienia są mało prawdopodobne.
Klasa druga jest w słowniku reprezentowana dość licznie. Są to leksemy typu
SPODNIE, NOŻYCZKI, URODZINY, POMYJE, WUJOSTWO, a także MY, WY (te jednak będziemy
 2
interpretować jako zwykłe rzeczowniki z niepełnym paradygmatem). Jeśli dany leksem
jest rzeczownikiem policzalnym, mamy do czynienia z neutralizacją opozycji liczby.
Poniższe zdania są dwuznaczne:
" Kupiłem nowe spodnie.
" Nożyczki zawsze nam giną.
" Zaproście wujostwa.
nie wiadomo bowiem, o ile przedmiotów, z których każdy nazywa się spodnie, nożyczki lub
wujostwo, nadawcy chodzi.
Wartość liczby danej formy rzeczownikowej przekazywana jest przez tę formę innym
składnikom: mówimy o zgodzie liczbowej form czasownikowych lub
przymiotnikowych z rzeczownikiem.
3. Przypadek
Drugie zróżnicowanie wewnątrz leksemu rzeczownikowego to siedem klas form
przypadka:
mianownik dom matki on muzea idiotka
dopełniacz domu matek jego muzeów idiotki
celownik domowi matkom jemu muzeom idiotce
biernik dom matki jego muzea idiotkę
narzędnik domem matkami nim muzeami idiotką
miejscownik domu matkach nim muzeach idiotce
wołacz domu matki N I E M A muzea idiotko
Przypadek pełni funkcję składniową: wartość tej kategorii narzucana jest frazie
nominalnej przez kontekst składniowy. Przypadek rzeczownika jest rządzony  przede
wszystkim przez czasowniki i przyimki. Oto przykłady kontekstów wymagających
określonej wartości przypadka:
mianownik: ______ stoi: Dom stoi na wzgórzu.
niż _____: Znałem mądrzejszych niż on.
dopełniacz: strzec ______: Strzegli muzeum.
do ______: Idę do domu.
forma rzeczownikowa ________: Lubię jego dom.
forma liczebnikowa ________: Przyszło pięć matek.
celownik: dać _____ coś: Dano matkom czas.
ku ______: Pochylił się ku idiotce.
biernik: Jan ma ______: Jan ma dom.
na _____: napadał na matki
narzędnik: zachwycony ________: Byłem zachwycony ich muzeami.
z ______: Pokłóciłem się z nim.
miejscownik: o ______: Mówili o domu.
wołacz: forma czasownikowa o wartości 2 osoby, _______:
nie wygłupiaj się, idiotko!
f& Przypadek rzeczownika pełni również pewne funkcje semantyczne. Obok
klasycznego rozróżnienia przypadków gramatycznych i konkretnych, mówi się o rolach
semantycznych obsługiwanych przez poszczególne wartości tej kategorii: mianownik
jako przypadek jedynego argumentu czasownika nieprzechodniego (On śpi.), przypadek
 3
 agensa , czyli wykonawcy akcji (Matki zaczepiły nauczyciela.); dopełniacz jako przypadek
 posiadacza (mąż idiotki); celownik jako przypadek  drugiego uczestnika (Sprzedał dom
jemu.); biernik jako przypadek  obiektu (Zamknięto muzeum.) itp. Wszystkie wartości
przypadka uwikłane są w opozycje składniowe i semantyczne. Sieć tych ostatnich jest
bardzo skomplikowana, a oczywiste uzasadnienia składniowe trudno oddzielić od
znaczeniowych. f&
4 f& Inne kategorie fleksyjne
Dla zdania sprawy ze wszystkich zróżnicowań formalnych wewnątrz paradygmatu
rzeczownikowego potrzebne są jeszcze inne kategorie: poprzyimkowość, pozycja i
deprecjatywność (Saloni (1981)).
Dwie pierwsze to kategorie kilku leksemów zaimkowych. Dla par form typu jego 
niego, ją  nią, ich  nich mamy przeciwstawienie form niepoprzyimkowych i poprzyimko-
wych, z inicjalnym n- (nie lubię tylko ich.  Wrócili od nich.), dla form typu jego  go, jemu  mu
jest to przeciwstawienie form  mocnych , akcentowanych, i form  słabych , bez akcentu
(Daj to jemu, nie jej.  Daj mu to.). Ostatnia tyczy pewnych klas rzeczowników męskich
osobowych: chodzi o pary form typu chłopi  chłopy, aktorzy  aktory, wieśniacy  wieśniaki,
których drugi element jest nacechowany negatywnie.
5. Paradygmat
Ponieważ wymienione w poprzednim punkcie kategorie fleksyjne mają charakter
lokalny, paradygmat rzeczownika zapiszemy jako tablicę dwuwymiarową:
MATKA
[1] P R Z Y P A D E K:
[2] L I C Z B A:
[2a] pojedyncza [2b] mnoga
[1a] mianownik matka matki
[1b] dopełniacz matki matek
[1c] celownik matce matkom
[1d] biernik matkę matki
[1e] narzędnik matką matki
[1f] miejscownik matce matkach
[1g] wołacz matko matki
6. Rodzaj
Rodzaj nie jest kategorią fleksyjną rzeczownika. Charakterystyka rodzajowa
rzeczownika pełni istotną rolę w uzgodnieniach form rzeczownikowych z czasowniko-
wymi, przymiotnikowymi i liczebnikowymi: rzeczownik rządzi rodzajem czasownika,
przymiotnika i liczebnika.
Inaczej, niż się to praktykuje w gramatyce tradycyjnej, gdzie osobne zestawy wartości
rodzajowych obsługują poszczególne liczby, będziemy przypisywać wartość rodzaju
 4
całemu leksemowi rzeczownikowemu (Saloni  Świdziński (1987: 151-164)).
Kategoria rodzaju dzieli zbiór leksemów rzeczownikowych na pozdzbiory różniące
się łączliwością z formami przymiotnikowymi. Zdefiniujemy konteksty diagnostyczne
testujące formy biernika liczby pojedynczej i biernika liczby mnogiej:
Rodzaj męski osobowy (MOS)
Widzę nowego _____________lub nowych __________________.
Rodzaj męski zwierzęcy (MŻ)
Widzę nowego _____________lub nowe __________________.
Rodzaj męski rzeczowy (MRZ)
Widzę nowy _____________ lub nowe __________________.
Rodzaj żeński (Ż)
Widzę nową _____________ lub nowe __________________.
Rodzaj nijaki (N)
Widzę nowe _____________ lub nowe __________________.
Rodzaj przymnogi męskoosobowy (PMOS) (= plurale tantum pierwsze)
Widzę nowych __________________.
Rodzaj przymnogi niemęskoosobowy (PNMOS) (= plurale tantum drugie)
Widzę nowe __________________.
Rzeczowniki STUDENT, ARTYSTA są m ę s k i e o s o b o w e, bo: Widzę nowego
studenta i nowych artystów.; KOT, MERCEDES  m ę s k i e z w i e r z ę c e, bo: Mamy
nowego mercedesa i nowe koty.; STÓA
, PAL  m ę s k i e r z e c z o w e, bo: Kupię nowy stół
albo nowe pale.; SZKOA
A, MYSZ, WYSOKOŚĆ  ż e ń s k i e; OKNO, POLE, MUZEUM 
n i j a k i e (ostatnie dwie wartości nie wymagają komentarza); WUJOSTWO 
p r z y m n o g i m ę s k o o s o b o w y, bo nie istnieje wyrażenie nominalne z formą
przymiotnikową o wartości liczby pojedynczej, w mnogiej zaś mamy: Zaproście nowych
wujostwa.; SPODNIE zaś  p r z y m n o g i n i e m ę s k o o s o b o w y, bo mamy tylko:
Przynieście mi te nowe spodnie.
Z założenia  jeden leksem  jeden rodzaj wynika postulat rozróżnienia leksemów
homonimicznych, takich jak co najmniej JA1 męskie osobowe i JA2 żeńskie, co najmniej
WY1 męskie osobowe i WY2 niemęskoosobowe (tzn. żeńskie) itp., ze względu na takie
zdania, jak:
" Ja tego nie jadłem.  Ja tego nie jadłam.
" Wy jesteście zmęczeni.  Wy jesteście zmęczone.
Podobnie przyjmiemy leksemy ON1 męskie osobowe, ON2 męskie nieosobowe (tzn. MZW
lub MRZ), ONA żeńskie, ONO nijakie, zamiast jednego leksemu ON odmiennego przez
rodzaj:
" Pamiętałem go nowego // ich nowych. (ON1) (o koledze lub kolegach)
" Pamiętałem go nowego // je nowe. (ON2) (o psie, płaszczu lub psach, płaszczach)
" Pamiętałem ją nową // je nowe. (ONA)
" Pamiętałem je (= to jedno) nowe // je nowe. (ONO)
7. Przymiotnik i jego kategorie fleksyjne
Przymiotnik to leksem odmienny przez przypadek, rodzaj i liczbę. Definicję tę
 5
spełniają, oprócz tradycyjnych przymiotników, zaimki przymiotne (JAKI, CZYJ,
KTÓRYKOLWIEK), liczebniki porządkowe i in. (DRUGI, CZTERNASTY, SETNY), a także
intepretowane tutaj jako osobne leksemy tzw. imiesłowy przymiotnikowe czynne
(CZYTAJ
CY) i bierne (CZYTANY).
Zestaw kategorii fleksyjnych jest następujący:
przypadek
liczba
rodzaj
stopień
przysłówkowość
Trzy pierwsze pełnią funkcję składniową, uczestniczą mianowicie w uzgodnieniach
z nadrzędną formą rzeczownikową: jest to, poza wypadkami szczególnymi, zgoda
przypadka, rodzaju i liczby równocześnie. Inwentarz wartości przypadka i liczby
odpowiada dokładnie inwentarzowi wartości tych kategorii leksemu rzeczownikowego.
Jeśli chodzi o rodzaj, to przyjmiemy zestaw siedmiorodzajowy przedstawiony w punkcie
poprzednim (por. Saloni  Świdziński (1987: 151-164)).
Kategoria stopnia to opozycja semantyczna. Ma ona trzy wartości: stopień równy,
stopień wyższy i stopień najwyższy. Wartości te odpowiadają różnym punktom na
pewnej skali intensywności cechy. Kategorię stopnia ma niewielki podzbiór zbioru
leksemów przymiotnikowych; por. NOWY (nowy, nowszy, najnowszy), CHORY (chorej, bardziej
chorej, najbardziej chorej), ale nie TOWAROWY (*towarowszemu, *najbardziej towarowemu),
KUPUJ
CY (*kupującszy, *najbardziej kupujący) ani CZYJ (*czyjszy, *czyjszego).
Kategoria przysłówkowości dzieli zbiór form przymiotnikowych na dwa podzbiory:
formy przysłówkowe i formy nieprzysłówkowe (wszystkie pozostałe). Formy
przysłówkowe są nienacechowane co do przypadka, rodzaju i liczby. Przysłówkowość to
funkcja składniowa, nie ma bowiem różnicy znaczeniowej między formą
przysłówkową i nieprzysłówkową, do czego innego tylko formy tych dwu typów się
odnoszą: por. Spać jest miło.  Spanie jest miłe.; Ucałował ją serdecznie.  serdeczny pocałunek;
Szedłem długo.  długa droga. Są przymiotniki nie mające formy przysłówkowej  np.
KAMIENNY, KUPIONY, JAKIŚ.
8. Paradygmat
Zapiszmy paradygmat maksymalny  na przykład przymiotnika MA
ODY,
ograniczając się do pełnego zestawu form stopnia równego:
MA
ODY
[1] P R Z Y S A
Ó W K O W O Ś Ć:
[1a] n i e p r z y s ł ó w k o w e
[2] S T O P I E C
:
[2a] r ó w n y
[3] L I C Z B A:
[3a] p o j e d y n c z a
[4] P R Z Y P A D E K:
 6
[5] R O D Z A J:
[5a] mos [5b] mż [5c] mrz [5d] ż [5e] n [5f] pmos [5g] pnmos
[4a] mian młody młody młody młoda młode N I E M A N I E M A
[4b] dop młodego młodego młodego młodej młodego N I E M A N I E M A
[4c] cel młodemu młodemu młodemu młodej młodemu N I E M A N I E M A
[4d] bier młodego młodego młody młodą młode N I E M A N I E M A
[4e] narz młodym młodym młodym młodą młodym N I E M A N I E M A
[4f] miej młodym młodym młodym młodej młodym N I E M A N I E M A
[4g] woł młody młody młody młoda młode N I E M A N I E M A
[3b] m n o g a
[4] P R Z Y P A D E K:
[5] R O D Z A J:
[5a] mos [5b] mż [5c] mrz [5d] ż [5e] n [5f] pmos [5g] pnmos
[4a] mian młodzi młode młode młode młode młodzi młode
[4b] dop młodych młodych młodych młodych młodych młodych młodych
[4c] cel młodym młodym młodym młodym młodym młodym młodym
[4d] bier młodych młode młode młode młode młodych młode
[4e] narz młodymi młodymi młodymi młodymi młodymi młodymi młodymi
[4f] miej młodych młodych młodych młodych młodych młodych młodych
[4g] woł młodzi młode młode młode młode młodzi młode
[2b] w y ż s z y
[3] L I C Z B A:
[3a] p o j e d y n c z a
[4] P R Z Y P A D E K:
[5] R O D Z A J:
[5a] mos [5b] mż [5c] mrz [5d] ż [5e] n [5f] pmos [5g] pnmos
[4a] mian młodszy młodszy młodszy młodsza młodsze N I E M A N I E M A
[4b] dop ...... ...... ...... ...... ...... ...... ......
......
...............
[2c] n a j w y ż s z y
...............
[1b] p r z y s ł ó w k o w e
[2] S T O P I E C
:
[2a] r ó w n y [2b] w y ż s z y [2b] najwyższy
młodo młodziej najmłodziej
9 f& Liczebniki
Jest to klasa leksemów odmiennych, odmieniających się przez przypadek i rodzaj, ale
nie przez liczbę. Definicję tę spełniają liczebniki główne i zbiorowe. Klasa liczebników
 7
jest, w odróżnieniu od omówionych dotychczas, zamknięta i niewielka, natomiast silnie
zróżnicowana wewnętrznie i systemowo osobliwa.
Rejestr kategorii fleksyjnych obejmuje dwie kategorie:
przypadek
rodzaj
Obydwie kategorie pełnią funkcję składniową. Uzgodnienia z formami liczebników
to jeden z najtrudniejszych problemów składni polskiej (Saloni  Świdziński (1987:
177-189)).
Zapiszmy paradygmaty trzech liczebników  DWA, PI
Ć i TYSI
C; pierwszy z nich
reprezentuje maksymalne zróżnicowanie form, ostatni  minimalne:
DWA
[1] P R Z Y P A D E K:
[2] R O D Z A J:
[2a] [2b] [2c] [2d]
mos mż,mrz,n ż pmos,pnmos
[1a] mian dwaj, dwóch, dwu dwa dwie dwoje
[1b] dop dwóch, dwu dwóch, dwu dwóch, dwu dwojga
[1c] cel dwóm, dwu dwóm, dwu dwóm, dwu dwojgu
[1d] bier dwóch, dwu dwa dwie dwoje
[1e] narz dwoma dwoma dwiema//dwoma dwojga
[1f] miej dwóch, dwu dwóch, dwu dwóch, dwu dwojga
[1g] wo dwaj dwa dwie dwoje
PI
Ć
[1] P R Z Y P A D E K:
[2] R O D Z A J:
[2a] [2b] [2c]
mos mż,mrz,ż,n pmos,pnmos
[1a] mian pięciu pięć pięcioro
[1b] dop pięciu pięciu pięciorga
[1c] cel pięciu pięciu pięciorgu
[1d] bier pięciu pięć pięcioro
[1e] narz pięciu//pięcioma pięciu//pięcioma pięciorgiem
[1f] miej pięciu pięciu pięciorgu
[1g] woł pięciu pięć pięcioro (?)
 8
TYSI
C
[1] P R Z Y P A D E K:
[2] R O D Z A J:
Wszystkie rodzaje
[1a] mian tysiąc
[1b] dop tysiąca
[1c] cel tysiącowi
[1d] bier tysiąc
[1e] narz tysiącem
[1f] miej tysiącu
[1g] woł tysiącu
Powyższy opis fleksyjny nie jest wystarczająco subtelny. Dotyczy to zwłaszcza form
typu dwoje, trojga, pięciorgiem. A
aczą się one nie tylko z formami rzeczowników plurale
tantum (SKRZYPCE, WUJOSTWO), ale z niektórymi rzeczownikami nijakimi (DZIECKO,
SZCZENI
) i niemal wszystkimi rzeczownikami męskimi osobowymi; w tym ostatnim
wypadku forma  zbiorowa sygnalizuje różnopłciowość zbioru będącego referentem
danej formy rzeczownikowej:
" koncert na dwoje skrzypiec  *koncert na dwa skrzypce
" pięcioro dzieci  *pięć dzieci
" Widziałem dwoje studentów.  Widziałem dwóch studentów. f&
ZAPAMI
TAJ!
Rzeczowniki  leksemy odmienne przez przypadek, ale nie przez rodzaj. Ich
kategorie fleksyjne: liczba, przypadek.
Liczba: semantycznie  przeciwstawienie element zbioru : zbiór. Są
rzeczowniki defektywne co do liczby: pluralia tantum.
Przypadek: składniowo  kategoria uzgodnienia. Warto przypadka 
narzucana przez kontekst składniowy (rządzona).
Rodzaj rzeczownika n i e j e s t kategorią fleksyjną. Rodzaj rzeczownika to
klasyfikacja składniowa leksemów ze względu na łączliwość z przymiotnikami.
Rzeczownik rządzi rodzajem przymiotnika, czasownika i liczebnika.
Wartości rodzaju: męski osobowy, męski zwierzęcy, męski rzeczowy, żeński,
nijaki, przymnogi męskosobowy, przymnogi niemęskoosobowy.
Przymiotniki  leksemy odmienne przez przypadek, rodzaj i liczbę. Inne
kategorie: stopień i przysłówkowość. Paradygmat o pięciu wymiarach.
Przypadek, liczba, rodzaj, przysłówkowość: składniowo  kategorie
uzgodnienia. Stopień: semantycznie  intensywność cechy.
Liczebniki  leksemy odmienne przez przypadek, ale nie przez liczbę. Inna
kategoria: rodzaj. Są to kategorie o funkcji składniowej (uzgodnienia).