Użytkowanie mleczne i mięsne kóz.
Użytkowanie mleczne kóz jest podstawowym kierunkiem użytkowania kóz w Polsce. Mleko kozie
ma wiele walorów, które sprawiają, że jest ono bardzo cennym produktem żywnościowym. Posiada
ono budowę i skład pozwalający stosować je jako zamiennik mleka krowiego w dietach dzieci, z
alergią na białka mleka krowiego jak również dla rekonwalescentów oraz ludzi starszych. Od
dawna ma ono nieoficjalną rangę paraleku. Istnieje także w kraju pokaz
na grupa ludzi
doceniających walory smakowe przetworów z mleka koziego takich jak sery czy jogurty. Smak i
zapach mleka zależy od koziej diety, higieny i od tego, czy w stadzie jest kozioł (obecność kozła
pogarsza walory smakowe mleka; jest ono gorzkawe, ponieważ koza wytwarza feromony, które
odprowadzane są do mleka). Dużym atutem mleka jest jego łatwe przetwarzanie na twarogi.
Zrobienie twarogu jest proste i możliwe w warunkach domowych. Sery miękkie i twarde wymagają
odpowiednich kultur bakterii, dodania podpuszczki, chłodni do przechowywania i nie polecałabym
wykonywać ich samodzielnie.
Mleko można produkować z przeznaczeniem na cele spożywcze, na przerób lub na przetwórstwo w
gospodarstwie.
Przy dojeniu oraz przechowywaniu mleka należy pamiętać o zachowaniu zasad higieny. Należy
zwrócić uwagę na to aby wszelkie środki stosowane w trakcie pozyskiwania i przetwórstwa mleka
posiadały atesty umożliwiające używanie ich w gospodarstwach ekologicznych.
Ważnym jest aby zapewnić kozom komfort psychiczny i zminimalizować stres przy doju.
Najlepszym rozwiązaniem jest wybudowanie pomieszczenia przeznaczonego do doju. W
pomieszczeniu tym powinien byś usytuowany stół udojowy, na którym przeprowadzać się powinno
udój. Dobrze jest aby zamontowane były korytka, w których kozy dostawały by paszę treściwą. W
ten sposób koza w czasie doju jest zajęta jedzeniem i nie zwraca uwagi na czynności dojarza a także
mamy pełną kontrolę spożycia przez poszczególne zwierzęta pasz treściwych. Jest to też okazja do
ewentualnego podawania leków z paszą.
Mięso otrzymywane od kóz jest wysoko cenione zarówno pod względem smakowym jak i
odżywczym. Zawiera więcej białka i soli mineralnych niż jagnięciny i cielęcina natomiast mniej
tłuszczu śródmięśniowego.
Transport zwierząt do rzez
ni powinien odbywać się zgodnie z obowiązującym prawem krajowym
lub wspólnotowym, w taki sposób aby zredukować do minimum poziom stresu. Załadunek i
rozładunek musi odbywać się z zachowaniem ostrożności i bez przymuszania zwierząt jakąkolwiek
stymulacją elektryczną. Stosowanie środków uspokajających, zarówno przed jak podczas transportu
jest zabronione.
W okresie doprowadzania i w czasie uboju zwierzęta należy traktować w taki sposób, by stres
zwierząt zredukować do minimum.
Uboju wolno dokonywać po ogłuszeniu metodami dozwolonymi prawem. Rozbiór tusz i dzielenie
na wyręby należy dokonywać oddzielnie, nie z tuszami innych zwierząt.
Tucz jagniąt
Część hodowców zainteresowana jest produkcją towarową mięsa koziego. Dotychczas mięso
pochodzące od koziołków lub wybrakowanych kózek 5-6 miesięcznych spożywane jest przede
wszystkim w gospodarstwie i można uważać je za swoisty "odpad" przy produkcji mleka. W
proponowanej strategii rozwoju koziarstwa proponuje się zwrócenie większej uwagi na kierunek
mięsny.
Na wstępie trzeba jednak stwierdzić, że koza nie jest najlepszym zwierzęciem rzez
nym.
Charakteryzuje się słabszym w stosunku do owiec tempem wzrostu, słabą budową ciała, długą i
wąską tuszą, póz
niejszym odkładaniem tłuszczu (niż u innych gatunków), sezonowością rozrodu.
Młode koz
lęta są z reguły bardzo słabo otłuszczone, z wyjątkiem tłuszczu na narządach (nerkach,
przewodzie pokarmowym). Szczególnie charakterystyczna jest niewielka zawartość tłuszczu
okrywającego mięśnie (okrywowego). Jest to cecha niewątpliwie korzystna dla konsumenta,
jednakże powoduje również pewną niechęć przemysłu mięsnego do przetwórstwa mięsa koziego.
Tłuszcz okrywowy "zabezpiecza" tuszkę przed wysychaniem i utratą soczystości mięsa, zwłaszcza
w czasie schładzania. Przemysł mięsny wymagałby więc tuszek od koz
ląt starszych, gdyż wraz z
wiekiem wzrasta udział tłuszczu okrywowego w tuszy. Tusze koz
ląt mają ponadto zwykle większy
stosunek udziału mięśni do kości.
Cechami kóz, pozytywnymi dla kierunku mięsnego, są ich duża plenność i płodność, a także
szybkość w osiąganiu dojrzałości do rozrodu.
Jakość tuszy koz
lęcia zależy od wielu czynników, z których najważniejsze wydają się być wiek i
masa ciała, oraz w mniejszym stopniu, skład dawki pokarmowej.
Decyzja hodowcy odnośnie wieku i masy ciała, przy których ubijane są koz
lęta musi uwzględniać
wymagania rynku
Wraz z wiekiem koz
lęcia tusza poszerza się, co przy mniejszym przyroście długości powoduje, że
staje się tuszą bardziej zwartą. U koz
ląt starszych zwiększa się procentowy udział najlepszych
wyrębów, tj. kulki, zadu i antrykotu, kosztem słabszych wyrębów, na przykład łopatki. Oczywiście
z wiekiem wzrasta stopień otłuszczenia, ale również wzrasta stosunek mięśni do kości (poprawa
umięśnienia). Te wszystkie zależności powinny być uwzględniane przez hodowcę przy wyborze
optymalnego terminu uboju koz
ląt.
Stopień otłuszczenia zależy również od płci. Kózki są zwykle bardziej otłuszczone niż koziołki. Z
kolei koziołki najczęściej poddawane są zabiegowi kastracji w wieku 2-3 tygodni, co upodabnia
otłuszczenie tuszek kastratów do tuszek kózek.
W odchowie koz
ląt tuczonych stosuje się mleko kozie lub jego zamienniki (preparaty
mlekozastępcze). Jakość tusz oraz tempo wzrostu koz
ląt odchowywanych na zamiennikach mleka
nie odbiega od tych uzyskiwanych przy pojeniu mlekiem kozim. Istotne jest jednak aby pójło
posiadało odpowiedni poziom energii oraz suchej masy. Mięso koz
ląt odchowywanych na mleku
kozim jest zwykle jaśniejsze, co jednak nie świadczy o jego większej wartości odżywczej.
W przypadku tuczu do większej masy ciała, wpływ żywienia po odsadzeniu na wzrost koz
ląt zależy
w dużym stopniu od długości okresu od odsądzenia do uboju. Im dłużej trwa tucz po odsadzeniu,
tym mniejszy jest wpływ okresu pojenia mlekiem.
Moment odsadzenia wiąże się z obniżeniem tempa wzrostu koz
ląt, a więc z obniżeniem przyrostów
dziennych i zmniejszeniem otłuszczenia. Ma to również wpływ na jakość tuszy. W związku z tym
zaleca się aby tucz po odsadzeniu trwał minimum 50 dni.
Żywienie po odsądzeniu ma niewielki wpływ na budowę tuszy, tj. jej długość i szerokość. Z drugiej
strony poziom energii w dawce w tym okresie decyduje o stopniu otłuszczenia. Paszami
szczególnie zalecanymi w tuczu po odsadzeniu są kiszonka z kukurydzy oraz siano z roślin
motylkowych.
Podsumowując należy pamiętać, że budowa tuszy (szerokość, długość) zależy głównie od wieku
koz
lęcia. Wpływ żywienia jest niewielki. Z kolei na otłuszczenie tuszy wpływa zarówno wiek
koz
lęcia jak i pobranie energii w dawce przed i po odsadzeniu.
Proponowane systemy tuczu koz
ląt
Do tuczu przeznacza się koziołki oraz kózki nie przeznaczane na remont stada. W zależności od
wieku ubijanych koz
ląt wyróżnia się generalnie 2 systemy:
tucz koz
ląt mlecznych
tucz koz
ląt starszych.
Wybór systemu tuczu zależy głównie od wymagań rynkowych.
W przypadku tuczu koz
ląt mlecznych (na tzw. białe mięso) zwierzęta ubijane są w wieku 4-6
tygodni, przy masie ciała 8-12 kg Można stosować zarówno odchów naturalny jak i sztuczny. W
odchowie sztucznym zaleca się stosowanie dawek mleka lub pójła. W okresie od urodzenia do
uboju koz
lęta zużywają około 8-10 litrów mleka na 1 kg przyrostu masy ciała. W przypadku
stosowania zamienników mleka koziego zużywanych jest 1-1.5 kg sproszkowanego preparatu. W
tym intensywnym tuczu osiągane są następujące przyrosty dzienne:
koziołki 170-250 g/dzień
kózki 150-210 g/dzień.
Wydaje się, że ten system tuczu może być powszechnie stosowany, gdyż istnieją duże możliwości
eksportu koz
ląt (tzw. wielkanocnych) lub ich tuszek do krajów Unii.
W przypadku tuczu koz
ląt starszych zwierzęta ubijane są w wieku 5-6 miesięcy, przy masie ciała
25-35 kg (nawet do 40 kg). Także tutaj można stosować zarówno odchów naturalny jak i sztuczny,
w oparciu o dawki mleka lub pójła. Najczęściej wykorzystuje się żywienie pastwiskowe,
pozwalając koz
lętom na wypas do woli. Dodatkowo skarmia się siano dobrej jakości (w tym z
roślin motylkowych) oraz pasze treściwe (mieszanki własne lub CJ). Jest to oczywiście tucz mniej
intensywny (niższe przyrosty, gorsze wykorzystanie paszy), jednakże najbardziej ekonomiczny.
Uzyskuje się następujące przyrosty:
koziołki 150-200 g/dzień
kózki 130-180 g/dzień.
Do tuczu przeznacza się koziołki tylko po kastracji.
Pamiętajmy aby okres od odsadzenia do uboju nie był krótszy niż 50 dni. Warto więc, wzorem
hodowców francuskich, w tuczu koz
ląt starszych stosować skrócony odchów (okres pojenia
mlekiem lub zamiennikiem).
Doskonalenie pogłowia a tucz koz
ląt
W obecnej chwili hodowcy decydujący się na produkcję koz
ląt rzez
nych muszą z konieczności
tuczyć koz
lęta ras mlecznych, a często także koz
lęta bezrasowe. Dużym utrudnieniem jest również
duża zmienność koz
ląt w stadzie. W proponowanej strategii rozwoju koziarstwa proponuje się
utworzenie stad specjalizujących się w produkcji koz
ląt rzez
nych. Dla realizacji tego projektu
wymagana jest poprawa struktury genetycznej pogłowia (selekcja, odpowiedni dobór itp.). Dla
poprawy użytkowości mięsnej posiadanych zwierząt proponuje się także krzyżowanie
uszlachetniające posiadanego pogłowia z pochodzącymi z zakupu kozłami rasy burskiej.