Godła i herby Włocławka
Jak wyglądała pierwsza pieczęć naszego grodu? Jakie są dzieje włocławskiego herbu?
Odpowiedzi na te i wiele innych pytań znalez
ć można w bogato ilustrowanej publikacji - "Symbole
miasta Włocławka" autorstwa Piotra Bokoty, wydana nakładem Dobrzyńsko-Kujawskiego
Towarzystwa Kulturalnego. Książka interesująca i ważna, stanowiąca kompendium wiedzy na
temat miejskich symboli.
Pozwolę sobie przytoczyć krótkie dzieje włocławskiego herbu zaczerpniętych z artykułu Piotra
Bokoty zamieszczonych w "Życiu Włocławka" (1, 2, 3, 4, 5, 6/2003) świadczących tak o bogatej
historii naszego miasta.
Herby miejskie pojawiły się w Polsce w XIV w., zaś powszechny zwyczaj ich stosowania
związany jest z XVI stuleciem. Jako herb należy rozumieć dziedziczny znak tożsamości,
oznaczający i identyfikujący jednostki ludzkie, rodziny i rody, korporacje, a także całe zbiorowości
społeczne, jak miasta, prowincje czy państwa. Elementami każdego herbu są : tarcza, godło i jego
barwy.
Genez herbu miejskiego należy wiązać z użytkiem dokumentu a przede wszystkim z
wyobrażeniem napieczętnym. Pieczęcie miejskie pojawiły się na ziemiach polskich w drugiej
połowie XIII w. i zjawisko to związane było z pojawieniem się dokumentu miejskiego, który
jeszcze w XIV stuleciu występował na ziemiach polskich niezbyt często.
Włocławek swoje prawa miejskie otrzyma krótko przed 1255 r. Wówczas zaczęły kształtować
się jego władze samorządowe - wójt (z ławą ), a od XIV w. - rada miejska z burmistrzem
(prawdopodobnie istniejąca od czasu drugiej lokacji w 1339 r.). Obydwa organy władzy miały
prawo do używania własnych pieczęci. Jednak częstym rozwiązaniem było wprowadzenie jednej
pieczęci ogólnomiejskiej, która stosowana była przez oba organy samorządu.
Właśnie takiego rodzaju pieczęć otwiera korpus znanych nam atrybutów samorządu
włocławskiego. Jak każda pieczęć, musiała dokładnie przekazywać informacje o swoim właścicielu
- czyli w tym wypadku włocławskim mieście. Dane identyfikacyjne dostarczała legenda: Sigillum
ciuitatis uladislauien. (sis) - w tłumaczeniu: Pieczęć miasta Włocławka, a także godło: trzy wieże,
zwieńczone spiczastymi dachami zakończonymi kulkami. W licu środkowej wieży, nad którą
umieszczona została chorągiew, widać zarys bramy zwieńczonej łukiem.
Pieczęć ta znana jest tylko z jednego odcisku, umieszczonym na liście wójta i rajców
włocławskich do rady Torunia, wystawionym w 1483 r. Dokument przechowywany jest w
Archiwum Państwowym w Toruniu.
Rys 1. Godło na pieczęci Włocławka z XV w.
 Czy godło pieczęci przedstawiało realnie istniejącą w mieście architekturę? Zdecydowanie
nie, podobnie jak godła innych średniowiecznych polskich pieczęci miejskich, także włocławskie
zawierało schematyczny wizerunek architektury obronnej. Jednak może był on symbolicznym
przedstawieniem gotyckiego zamku biskupów włocławskich, którego budowę rozpoczął biskup
Maciej z Gołańczy (wystawca drugiego przywileju lokacyjnego).
Nie znamy także przykładu heraldycznego zastosowania niniejszego godła. Być może
Włocławek nie sięgnął jeszcze w tym czasie do takiej manifestacji swoich uprawnień
samorządowych. Ale nikły zasób z
ródeł z XV w. nie pozwala na jednoznaczną odpowiedz
w tej
kwestii. Natomiast pierwsze poświadczone wizerunki, które będziemy mogli nazwać herbami
naszego miasta przyniesie okres XVI w.
Przedstawiona pieczęć naszego miasta z XV wieku, z godłem wyobrażającym architekturę
obronną, po wycofaniu jej z użytku kancelarii miejskiej, odeszła w zapomnienie. Jej godło nie było
przypominane na póz
niejszych pieczęciach. Zapewne dlatego, że na innej pieczęci średniowiecznej
został przedstawiony znak, który stanowi ciekawszą propozycją dla symbolu heraldycznego miasta.
Rys 2. Godło na pieczęci Włocławka z XIV w.
według rekonstrukcji prof. Mariana Gumowskiego,
zbiory Muzeum Narodowego w Krakowie.
Na omawianej dziś pieczęci widniało przedstawienie muru z bramą i trzema wieżami, z
których środkowa, wyższa i szersza, nakryta była spiczastym daszkiem i miała na swoim licu tarczę
herbem książąt kujawskich (półlwa i półorła).
Pieczęć tę widział tylko jeden badacz heraldyki polskiej - profesor Marian Gumowski. Jego
zdaniem przedstawienie muru symbolizowało uprawnienia samorządowe władz Włocławka, zaś
tarcza z herbem kujawskim - fakt lokowania miasta przez księcia kujawskiego Kazimierza I (ok.
1250). Należy od razu zastrzec, że Kazimierz I nie używał takiego herbu. Wprowadzili go do
użytku jego synowie, wówczas, gdy miasto było już na dobre własnością biskupów włocławskich.
Wydaje się, że takie godło miasta mogło pojawić się w XIV w., w czasie, gdy po okresie
rozbicia dzielnicowego zrastało się na nowo państwo polskie. Dla mieszkańców miast Królestwa
proces ten wiązał się z perspektywami rozwoju gospodarczego w warunkach pokoju wewnętrznego,
zakończenia wojen rujnujących dorobek całych pokoleń. Wystarczy przypomnieć los Włocławka w
1329 roku, gdy zniszczony został doszczętnie przez wojska krzyżackie. Polityka Kazimierza
Wielkiego doprowadziła do zbudowania państwa silnego wewnętrznie i cieszącego się prestiżem na
arenie międzynarodowej. W znakach wielu miast w tym czasie pojawiły się symbole, nawiązujące
do osoby tego władcy. A herb kujawski był jego herbem rodzinnym i w tej roli występował również
na pieczęciach miast małopolskich.
Na Kujawach po raz pierwszy herbu władcy użyły władze Brześcia Kujawskiego na początku
XIV wieku. Brześć był wówczas miastem o większym znaczeniu niż Włocławek, by stolicą
księstwa Władysława A
okietka (stąd też herb kujawski na pieczęci miasta), a następnie ośrodkiem
samorządowego województwa (od czasów Kazimierza Wielkiego).
Należy przypuszczać, że godło omawianej pieczęci włocławianie ukształtowali na wzór
pieczęci sąsiedniego Brześcia Kujawskiego. Natomiast obywatele Brześcia Kujawskiego tworząc
własny znak, posłużyli się wzorem pieczęci Krakowa, na której równie znalazł się herb kujawski
(oznaczający osobę Władysława A
okietka lub, jego starszego brata, Leszka Czarnego). Zatem
godło, umieszczone na omawianej dzisiaj pieczęci, musiało zaspokajać ambicje mieszkańców
Włocławka. Było też symbolem zrastania się Królestwa Polskiego w XIV wieku.
Omawianą pieczęć znamy jedynie z rekonstrukcji profesora M. Gumowskiego. Jej oryginał
spłonął w czasie Powstania Warszawskiego w 1944 roku wraz zasobami archiwalnymi Warszawy
(gdzie by przechowywany). Ale przedstawione na niej godło przeniesione zostało na pieczęć
naszego miasta w XVI wieku, o czym opowiemy za miesiąc. Jednak fakt ten może wskazywać, że
w świadomości władz miasta i jego mieszkańców, znak ten stał się heraldycznym symbolem
Włocławka.
Godło drugiej z omawianych pieczęci (rys.2) stało się w XV w. znakiem rozpoznawczym
Włocławka, na co wskazuje jego powtórzenie na kolejnej pieczęci.
Nowa pieczęć powstała około połowy XVI w. Jej najstarszy znany odcisk pochodzi z 1553 r. i
jest przechowywany w Muzeum Narodowym w Krakowie. Znak umieszczony na pieczęci ma już
pewnością charakter heraldyczny. Zatem możemy powiedzieć , że był on herbem miasta. Czy
stosowany był tylko na pieczęci władz miejskich? Z pewnością nie, na co wskazuje postanowienie
kapituły włocławskiej wydane w 1586 r., nakazujące cechowanie miar stosowanych we Włocławku
znakiem kapituły oraz znakiem miasta. Dla uwiarygodniania różnych czynności prawnych
podejmowanych przez samorząd miejski, oznaczaniu własności miejskiej służyły herby, które w
XVI w. stały się powszechne w miastach polskich.
Rys 3. Renesansowa pieczęć Włocławka. Odcisk z 1582 r. Muzeum Narodowe w Krakowie.
Godło nowej pieczęci przedstawia mur obronny z blankami i bram bez wrót. Nad murem
widoczne są trzy wieże zwieńczone krenelażami, z których środkowa, szersza i wyższa, nakryta jest
daszkiem zwieńczonym kulką położoną na zewnętrznej obwódce pola pieczęci. Boczne wieże
posiadają w licu po dwa otwory okienne (strzelnice), zaś środkowa - trzy. Ważnym elementem
ikonografii godła jest tarcza umieszczona na licu środkowej wieży. Podobna tarcza umieszczona
była na pieczęci gotyckiej. Jednak na pieczęci renesansowej, znak umieszczony na tarczy nie jest
czytelny. Możemy jedynie ufać przywołanemu wcześniej profesorowi Marianowi Gumowskiemu, i
znak ten na pieczęci gotyckiej przedstawia herb książąt kujawskich. Na pewno nie miał on w XVI
w. we Włocławku już żadnego znaczenia, skoro na nowej pieczęci jest niewidoczny.
Nowa pieczęć miała charakter ogólnomiejski, to znaczy stosowana była zarówno przez radę
miejską oraz przez urząd wójtowski. Legenda pieczęci wyrażona została za pomoc skrótów: S:
(IGILLVM) C: (IVITATIS) oraz pełnego brzmienia nazwy miasta ANTIQVE: VLADISLAVIE.
Czyli w tłumaczeniu polskim - pieczęć miasta Starego Włocławia.
Warto dodać, że omawiana pieczęć stała się przedmiotem dyskusji dwóch historyków -
Mariana Gumowskiego i księdza Michała Morawskiego. Przyczyną dyskusji był opublikowany w -
"Expresie Kujawskim" w grudniu 1932 r. artykuł autorstwa M. Gumowskiego, którego tematem był
właśnie herb Włocławka. Dyskusja ta stanie się przedmiotem osobnego omówienia na łamach -
"Życia Włocławka". Natomiast należy wspomnieć, że w odniesieniu do omawianej dziś pieczęci
przedmiotem sporu było zwieńczenie dachu środkowej wieży. Ksiądz M. Morawski, autor
monografii dziejów Włocławka, uważał, że elementem wieńczącym jest krzyż, za M. Morawski, że
jest nim zwykła kula. Na prośbę M. Morawskiego głos zabrał wybitny historyk polski, profesor
Władysław Semkowicz, który przychyli się do poglądu M. Morawskiego. Istotnie kulka położona
jest na zewnętrznej obwódce pola pieczęci i krzyżuje się z nią dając w efekcie przedstawienie
krzyża.
Omawiana pieczęć służyła miastu długo, bo aż dwa stulecia. Najpierw jako pieczęć
ogólnomiejska, od końca XVI w. jako pieczęć rady miejskiej, za od połowy XVII do drugiej
połowy XVIII w. jako pieczęć urzędu wójtowskiego.
Powstanie kolejnej włocławskiej pieczęci związane było zapewne z ważnymi zmianami w
organizacji ustrojowej miasta, które dokonały się w 1591 r. W tym roku do uposażenia miasta, za
zgodą biskupa Hieronima Rozrażewskiego, włączone zostało dziedziczne do tej pory wójtostwo.
Przypomnijmy, że wójt był najstarszym urzędem samorządu miejskiego, pełnionym przez zasadz
cę
(organizatora) miasta a następnie jego spadkobierców. Wójtostwo, jako dochodowe uposażenie,
można było również sprzedać (za zgodą właściciela miasta - np. monarchy, pana świeckiego lub
duchownego). Najlepszą sytuacją dla miast była możliwość włączenia wójtostwa i przywiązanych
doń kompetencji sądowniczych do uposażenia miasta. Wówczas wszystkie dochody wpływały do
kasy miejskiej. Rozwiązanie przyjęte w 1591 r. przez biskupa H. Rozrażewskiego świadczyło o
dbałości właściciela o interesy podległego mu miasta.
Zapewne w związku z tą zmianą w ustroju miasta powstała nowa pieczęć, różniąca się od
poprzednich tym, że była ona pieczęcią sądową. W poprzednim okresie oba organy władzy
samorządowej - wójt oraz rada miejska - stosowały jedną pieczęć. By to wyraz kompromisu, ale
zapewne też i wzajemnej kontroli poczynań obu organów. Od momentu przejścia przez wspólnotę
miejską urzędu wójtowskiego (urzędnik go pełniący był obierany przez mieszczan), odrębna
pieczęć nie wyrażała rywalizacji obu organów o władzę, natomiast usprawniała działalność
kancelaryjną sądu miejskiego. Stawała się też wyrazem wzmocnienia samorządu miejskiego
poprzez dodanie mu nowych uprawnień, toteż chętnie w korespondencji zewnętrznej z innymi
miastami za pomocą takiej pieczęci eksponowano nabyte nowe uprawnienia.
Rys 4. Godło na pieczęci Włocławka z końca XVI w.
 Zapewne też dlatego przejęcie przez społeczność Włocławka nowych uprawnień
zamanifestowane zostało znakiem o charakterze heraldycznym. Pamiętajmy, że herb to znak
dziedziczny, zaś jego z
ródłem jest niemieckie słowo erbe (dziedzictwo). Zatem mogła ona wyrażać
dziedziczne uprawnienia miasta do wykonywania władzy sądowniczej w stosunku do własnych
obywateli.
Godło na nowej pieczęci umieszczone zostało w tarczy. W celu odróżnienia od pieczęci
ogólnej miejskiej, herb został uszczerbiony przez odjęcie środkowej wieży. Przedstawia on mur z
bramą bez drzwi, nad nim dwie wieże, z których prawa zwieńczona była krenelażem o dwóch
blankach, za lewa miała kształt ukośnie ściętego prostokąta. Nad tarczą umieszczone zostały dwie
rozetki, za obok niej - wić roślinna.
O przeznaczeniu nowej pieczęci informowała precyzyjnie legenda, składająca się ze skrótów
wyrazów: SIGIL. (LVM) ADVO. (CATI) CVM SCA. (BINIS) CIVITA (TIS) VLA. (DISLAVIAE)
- w polskim tłumaczeniu: PIECZ WÓJTA I A
AWNIKÓW MIASTA WA
OCA
AWKA.
Godło tej pieczęci było wyraz
nym nawiązaniem do herbu miasta znanego nam z pieczęci
miejskiej z połowy XVI w. (rys. 3). Uszczerbienie herbu miejskiego na pieczęci sądowej było dość
powszechnym zabiegiem w praktyce miast polskich okresu przedrozbiorowego. Nowa pieczęć
używana była do połowy XVII wieku.
Kolejną część rozważań o godłach i herbach Włocławka poświęcić wypada znakowi
zawartemu na barokowej pieczęci naszego miasta.
Rys 5. Godło na pieczęci Włocławka z XVII w.
Omawiana pieczęć jest datowana, to znaczy w legendzie umieszczona została data roczna,
którą należy wiązać z czasem jej wykonania. Napis na pieczęci wyrażony został w języku
łacińskim, co było powszechną praktyką tego czasu i brzmiał: SIGILLVM CIVITATIS
ANTIQVAE VLADISLAVIAE A[NNO] D[OMINI] 1641, co w polskim tłumaczeniu znaczy:
PIECZ
Ć MIASTA STAREGO WA
OCA
AWIA R[OKU] P[AC
SKIEGO] 1641.
Najistotniejszą treścią tej pieczęci jest zawarty w jej polu znak. Przedstawia on mur z bramą, z
zamkniętymi odrzwiami, z trzema wieżami, z których środkowa nakryta jest biskupią infułą.
Porównując to godło ze znakiem z pieczęci renesansowej z połowy XVI w., widać istotne zmiany,
jakie zaszły w ciągu stulecia w herbie Włocławka. Ze środkowej wieży znikła gotycka tarcza, która
na poprzedniej była już nieczytelna, co świadczyło o utracie symbolicznego znaczenia tego
elementu godła. W średniowieczu widniał na niej herb książąt Piastów z linii kujawskiej. Natomiast
daszek widoczny na środkowej wieży na pieczęci renesansowej, zastąpiony został symbolem
sakralnym - biskupią infułą. Zatem elementem wspólnym dla godeł obu pieczęci była już tylko
architektura obronna. Mur i boczne wieże posiadały blanki (lepszym określeniem są tu może
staropolskie cienie).
 Nowy herb określał status miasta, które było własnością biskupów. Czas ukształtowania się
tego znaku, który można położyć w granicach końca drugiej połowy XVI i pierwszej następnego
stulecia, odpowiadałby okresowi istotnych zmian w prawnym położeniu miast prywatnych (do tej
kategorii należało miasto biskupie), wyrażających się wzrostem wpływu właścicieli na działalność
samorządów miejskich. Infuła w nowym herbie oznacza zatem właścicieli miasta. biskupów
włocławskich. Drugim elementem wartym odnotowania jest wczesnośredniowieczna forma
zastosowana w przedstawieniu infuły, co miało na celu wyrażenie długich, sięgającymi
średniowiecza, tradycji samorządowych Włocławka. Dawność praw nadawała miastu splendoru i
powagi. Pieczęć miejska była dobrym środkiem do zaakcentowania tych treści. Wreszcie należy
podkreślić fakt, że zmiana herbu w XVII w. była zjawiskiem dość częstym w miastach polskich.
Odnotować można przypadki zastępowania starych godeł o metryce średniowiecznej nowymi
przedstawieniami.
Omawiana pieczęć ma istotne znaczenie dla symboliki samorządowej Włocławka, bowiem
znak na niej wyrażony jest wzorcem dla współczesnego herbu Włocławka. W ciągu ostatnich
siedemdziesięciu lat kilkakrotnie podważano, ze względów naukowych a także ideologicznych,
symboliczną treść nakrycia środkowej wieży na omawianej pieczęci. W ocenie prof. Mariana
Gumowskiego była to barokowa kopuła. Jednak jego interpretacja pozbawiona jest słuszności,
chociaż uczciwie przyznać należy, że część heraldyków skłonna jest zgodzić się z jego poglądem. Z
jakiś przyczyn także w połowie XIX w. próbowano infułę zastąpić mauretańską kopułą. Natomiast
wypada zauważyć, że dla przedstawienia kopuły na włocławskiej pieczęci nie znalez
libyśmy
ikonograficznego odpowiednika, który przedstawiałby kopułę wychodzącą nieporadnie poza lico
murów wieży. Omawiana pieczęć wyszła z dobrego warsztatu złotniczego i taka naiwność w
przedstawieniu jednego elementu architektury (gdyby uznać ją za kopułę) nie koresponduje z
profesjonalnymi cechami warsztatowymi przedstawienia elementów pozostałych. Szczęśliwie
dzięki posiadanym wiadomościom o środowisku zawodowym Włocławka w XVII w., można
postawić przypuszczenie, iż twórcą pieczęci mógł być jeden z dwóch złotników działających w tym
czasie w naszym mieście . Andrzej bądz
Adam, którzy nosili przydomek Aurifaber (tzn. Złotnik).
Nowa pieczęć używana była przez radę miejską i burmistrza do końca XVIII wieku.
Teraz omówimy ostatnią z przedrozbiorowych pieczęci Włocławka.
Przypomnieć należy, że samorząd Włocławka w czasach przedrozbiorowych składał się z
dwóch organów władzy - rady miejskiej z burmistrzem i wójta z ławą. Urząd wójtowski do 1591 r.
należał prawem dziedzicznym do następców organizatorów miasta, którzy w 1339 r. przeprowadzili
drugą lokację Włocławka. Istotnym wzmocnieniem uprawnień władz miejskich było wykupienie
wójtostwa w 1591 r. przez radę i przejęcie kompetencji sądowniczych wraz z materialnym
uposażeniem wójtów włocławskich. Wówczas powstała pierwsza znana pieczęć wójtowska, która
używana była w kancelarii miejskiej do połowy XVII w. Po wykonaniu nowej barokowej pieczęci
miasta (z 1641 r.) stempel wójtowskiego urzędu zastąpiony został
starszą pieczęcią miejską z połowy XVI w. Co zaś się stało z
tłokiem pieczęci wójtowskiej, nie wiadomo. Jest faktem, że do
sygnowania akt i dokumentów wójtowskich renesansowa pieczęć
miejska używana była do drugiej połowy XVIII w.
W latach sześćdziesiątych XVIII w. powstała nowa pieczęć
włocławskiego urzędu wójtowskiego. Posiadała ona stosowny
napis, który informował o jej przeznaczeniu: SIGILLVM
ADVOCATIALE CIVITATIS VLADISLAVIENSIS, co w
polskim tłumaczeniu znaczy: PIECZ
Ć WÓJTOWSKA MIASTA
WA
OCA
AWKA.
 Godło nowej pieczęci wójtowskiej, podobnie jak dwa stulecia wcześniej, umieszczone zostało
w tarczy heraldycznej. Przedstawia ono mur z bramą, z zamkniętymi wrotami, i z trzema wieżami.
Mur i wieże ozdobione są blankami, podkreślającymi obronny charakter architektury. Kształt wież
jest podobny - każda posiada trzy otwory okienne (w układzie dwa u góry i jedno na dole).
Natomiast środkowa wieża jest wyższa od bocznych. Cechą różniącą godło pieczęci wójtowskiej od
godła pieczęci miejskiej z 1641 r., używanej równolegle z nową do sygnowania akt i dokumentów
radzieckich, był brak infuły biskupiej, wieńczącej na pieczęci miejskiej środkową wieżę.
Wydaje się, że nadanie znakowi pieczęci wójtowskiej heraldycznego charakteru, podobnie jak
w przypadku poprzedniej pieczęci wójtowskiej, miało na celu podkreślenie sądowniczych
kompetencji samorządu Włocławka będących odzwierciedleniem jego pełnej samodzielności w
sprawach wewnętrznych miasta.