SENTENCJE A
ACIC
SKIE I ZWROTY ZNANE Z HISTORII
1. Alea iacta est  Kości zostały rzucone [słowa Menandra powtórzone przez Cezara, podczas przekraczania rzeki
Rubikon w r. 49 p.n.e. wbrew rozkazowi senatu; rozpoczął w ten sposób wojnę domową, w której zwyciężył
Pompejusza].
2. Ab ovo usque ad mala  Od samego początku, od Adama i Ewy [łać.  od jaja . Horacy sławi Homera, że nie
rozpoczął Iliady  od jaja Ledy, z którego wykluła się Helena, ale przystąpił od razu do rzeczy, in medias res. W
Satyrach I,3,6 Horacy używa wyrażenia ab ovo usque ad mala dosł.  od jajka aż do jabłek; od zakąski aż do deseru; od
początku do końca ].
3. Audiatur et altera pars  Należy wysłuchać także drugiej (przeciwnej) strony (przed wydaniem sądu, orzeczenia).
4. Ave Caesar! Morituri te salutant  Witaj Cezarze, pozdrawiają cię idący na śmierć [pozdrowienie gladiatorów
wychodzących na arenę; tymi słowami pozdrawiali cesarza Klaudiusza marynarze, którym kazał odegrać bitwę morską; z
Divus Claudius V,21,6 Swetoniusza. W Quo vadis Sienkiewicza].
5. Aliena laudatis, vestra ignoratis  Cudze chwalicie, waszego nie znacie.
6. Carpe diem  (dosł. Chwytaj dzień) Korzystaj z każdego dnia; nie marnuj mijających chwil. [dewiza epikurejczyków.
Horacy Carmina I,11,8]
7. Carthago delenda est  Kartagina musi być zburzona.
8. Civis Romanus sum  Jestem obywatelem rzymskim [stara forma odwołania się do nietykalności obywatelskiej i do
jurysdykcji rzymskiej (od sądów cudzoziemskich),  która wielu ludziom na krańcach Imperium, pod barbarzyńcami,
ratowała cześć i życie ; u Cycerona; św. Paweł Apostoł].
9. Cogito ergo sum  Myślę więc jestem. [Rene Descartes Meditationes de prima philosophia 1,7,10]
10. Consuetudo est altera natura  Przyzwyczajenie to druga natura. [Arystoteles: Rhetorica I,11. SÅ‚owa te
spopularyzował Cycero De finibus bonorum et malorum 5,25,74].
11. Contra spem spero  Przeciw nadziej mam nadzieję. [Parafraza zdania św. Pawła z listu Do Rzymian (4,10):  Contra
spem in spem credidit  Paweł pisał to o Abrachamie].
12. Cuius regio, eius religio  Czyj kraj, tego wyznanie. Władca określa wyznanie poddanych. Zasada przyjęta w czasie
Augsburskiego Pokoju Religijnego 1555 r.
13. De gustibus non est disputandum  W sprawach smaku (gustów, upodobań) nie ma dyskusji.
14. Donec eris felix multos numerabis amicos  Dopóki będziesz szczęśliwy, będziesz miał wielu przyjaciół [Owidiusz
Tristia I,9,5-6].
1
15. Dulce et decorum est pro patria mori  Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za Ojczyznę. [Fragment jednej z tzw.  Ód
rzymskich Horacego, w których poeta sławi tradycyjne cnoty rzymskie, Carmina III,2,13. Napis m.in. na bramie
cmentarza na Palmirach].
16. Dura lex sed lex  Twarde prawo, ale (przecież) prawo [Ulpian Digesta Iustiniani XL,9,12,1].
17. De mortuis nil nisi bene  O umarłych nie należy mówić niczego jak tylko dobrze [Diogenes Laercjusz Chilon]
18. Errare humanum est  Błądzić (mylić się) jest rzeczą ludzką [Seneka Rhetor Controversiae 4,3; Cyceron In Marcum
Antonium orationes Philippicae 12,2. Podobne myśli u Teogonisa, Sofoklesa i Eurypidesa]
19. Exemplis discimus  Na przykładach uczymy się [Fedrus Fabulae Aesopiae II,2,1].
20. Festina lente  Åšpiesz siÄ™ powoli. [Swetoniusz Divus Augustus 25; maksyma cesarza Augusta].
21. Finis coronat opus  Koniec wieńczy dzieło (i pozwala nam dopiero ocenić w pełni) [Przysłowie przytoczone przez
Owidiusza Heroides 2,85. Napis w herbie Seszeli, państwa w Ameryce Południowej].
22. Gaudeamus igitur (iuvenes dum sumus)  Cieszmy się więc, pókiśmy młodzi. [Pierwsze słowa pieśni studenckiej z
XVIII wieku za zbioru Carmina Burana; pierwotnie była to żartobliwa piosena żaków Uniwersytetu w Heidelbergu; tekst
poety nm. C. W. Kinderlebena (1781 r.) oparty na hymnie pokutnym z XIII w.; melodia pieÅ›ni J. G. Günthera (1717 r.)].
23. Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo  Kropla drąży skałę nie siłą, lecz ciągłym kapaniem. [z
Garioponta (XI w. Szkoła Salerneńska); u Owidiusza Listy z Pontu 4,10,5].
24. Honores mutant mores, (sed raro in meliores)  Zaszczyty zmieniajÄ… obyczaje, (lecz rzadko na lepsze). [Plutarch
Vitae parallelae  Sulla 30].
25. Homo sum, humani nil a me alienum esse puto  Człowiekiem jestem; sądzę, że nic co ludzkie nie jest mi obce.
[Terencjusz Heautontimorumenos I,1,25].
26. Homo homini lupus est  Człowiek człowiekowi wilkiem [ Thomas Hobbes według Plauta Asinaria 495].
27. Historia magistra vitae est  Historia jest nauczycielką życia. [Cycero De oratore II,9,36].
28. Ibi victoria, ubi concordia  Tam zwycięstwo, gdzie zgoda [Publiusz Syrus Sententiae 289].
29. Inter arma silent leges  W czasie wojny milczą prawa. [wg. Plutarcha Vitae parallelaei  Marius XXVIII,2 słów tych
miał użyć konsul i wódz rzymski Mariusz dla uzasadnienia bezprawnego nadania obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom
Kamerynu (101 r. p.n.e.); spopularyzowane przez Cycerona Pro Milone IV,11].
30. Inter arma silent musae  W czasie wojny milczÄ… Muzy [Cycero].
31. Ignorantia iuris nocet  Nieznajomość prawa szkodzi [formuła prawa rzymskiego].
2
32. Iustitiam colere debemus  Powinniśmy szanować sprawiedliwość [Gmach Sprawiedliwości].
33. Lex retro non agit  Prawo nie działa wstecz [zasada prawa rzymskiego; Cyceron In Verrem 41-42,105].
34. Manus manum lavat  Ręka rękę myje [słowa poety greckiego Epicharmosa z Syrakuz (VI/V w. P.n.e.) przytoczone
przez Ajschinesa Dialogi II,6; spopularyzowane w wersji łacińskiej przez Senekę i Peteroniusza].
35. Medice! Cura te ipsum  Lekarzu, ulecz samego siebie [przysłowie przytoczone w A
k. 4,23]
36. Mens sana in corpore sano  Zdrowy duch (rozum) w zdrowym ciele [Juwenalis Saturae X,356. Dewiza Towarzystwa
Gimnastycznego  Sokół powstałego na przełomie XIX i XX w.].
37. Neminem captivabimus, nisi iure victum  Nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego [immunitet nietykalności
przyznany szlachcie przez Władysława Jagiełłę przywilejem brzeskim z 1425 r.].
38. Non scholae sed vitae discimus  Nie dla szkoły lecz dla życia uczymy się [parafraza słów Seneki: Non vitae sed
scholae discimus z Epistulae morales ad Lucilium CVI,11].
39. Nosce te ipsum = Cognosce te ipsum  Poznaj samego siebie [przekład greckiej sentencji Gnothi seauton wyrytej
na Świątyni Apollona w Delfach. Wersja łacińska u różnych autorów, np. u Cycerona i Seneki].
40. Nulla dies sine linea  Żaden dzień bez kreski; bez postępu w pracy [dewiza greckiego malarza Apellesa; u Pliniusza
Starszego Historia naturalis XXV,85].
41. tempora, o mores!  Co za czasy, co za obyczaje! [Cyceron In Catilinam I,1].
42. Ora et labora et lege!  Módl się I pracuj I czytaj [dewiza zakonu benedyktynów sformułowana przez św. Benedykta
z Nursji].
43. Omnia mea mecum porto  Wszystko moje ze sobą noszę; cały bowiem mój majątek to mądrość [Cyceron Paradoxa
ad Marcum Brutum I,1,8 przypisuje te słowa greckiemu mędrcowi Biasowi z Prieny; Seneka natomiast Ad Serenum de
constantia sapientis 5,6 i Epistulae morales ad Lucilium IX,18 filozofowi Stilponowi z Megary w postaci Omnia mea
mecum sunt].
44. Otium post negotium  Odpoczynek po pracy.
45. Omnia suo tempore  Wszystko w swoim czasie.
46. Omnes unum simus  BÄ…dz
my jednością.
47. Pax optima rerum  Pokój najlepszą z rzeczy [Silius Italicus Punica XI,593].
48. Panem et circenses!  Chleba i igrzysk [zawołanie próżniaczego pospólstwa rzymskiego; przytacza je Juwenalis Saturae
X,81].
3
49. Pecunia non olet  Pieniądz nie śmierdzi [Cycero Orator XLV,154; według póz
niejszej anegdoty Cesarz Wespazjan miał
to stwierdzić o pieniądzach uzyskanych jako podatek od publicznych latryn - przytoczone przez Swetoniusza De vita
Caesarum  Vespasianus].
50. Per aspera ad astra  Przez trudy do gwiazd [parafraza z tragedii Seneki Hercules furens: Non est ad astra mollis e
terris via  Nie jest Å‚atwa droga z ziemi do gwiazd].
51. Primus inter pares  Pierwszy między równymi [tytuł przysługujący senatorowi pierwszemu na liście senatorów, w
póz
niejszym okresie tytuł cesarza].
52. Quot capita tot sententiae  Ile głów tyle myśli (poglądów).
53. Quod felix, faustum fortunatumque sit  Oby to było szczęśliwe, sprzyjające, pomyślne.
54. Quidquid discis, tibi discis  Czegokolwiek siÄ™ uczysz, uczysz siÄ™ dla siebie [ Petroniusz Satiricon Libri 461].
55. Repetitio est mater studiorum  Powtarzanie jest matkÄ… nauki.
56. Scio me nihil scire  Wiem, że nic nie wiem [dewiza Sokratesa: Plato Obrona Sokratesa VI,21 A-D].
57. Salus rei publicae suprema lex esto  Dobro rzeczpospolitej niech będzie najwyższym prawem [wersja za Prawo
XII tablic; Cyceron De legibus III,8, De divinatione I,59].
58. Sit tibi terra levis  Niech tobie ziemia lekką będzie [napis na nagrobkach, często w skrócie STTL; również w postaci
Sit ei terra levis. Parafraza z Eurypidesa Alkestis 4777].
59. Tempora mutantur et nos mutamur in illis  Czasy się zmieniają i my zmieniamy się wraz z nimi [słowa
przypisywane przez Mathiasa Borboniusa (1612 r.) Lotarowi I, władcy Franków (795-855), a wcześniej przytoczone
przez Williama Harrisona (1577 r.). Prawdopodobnie pod wpływem Owidiusza : Tempora labuntur tacitisque senescimus
annis (czas upływa i my się starzejemy z cicho upływającymi latami)].
60. Ubi tu Caius ibi ego Caia  Gdzie ty, Gajuszu, tam ja Gaja [formuła wypowiadana przez pannę młodą wchodzącą do
domu męża; Plutarch Moralia 271,E].
61. Veni, vidi, vici  Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem [po swym błyskawicznym zwycięstwie nad Farauesem, królem
Pontu w bitwie pod Zelą 2 sierpnia 47 r. p.n.e. Cezar wysłał do przyjaciół w Rzymie list zawierający te trzy słowa.
Informuje o tym Plutarch Żywot Cezara 50. Król Jan III Sobieski po zwycięstwie pod Wiedniem powiadomił o tym
papieża w słowach : Venimus, vidimus, Deus vicit].
62. Vita brevis est, ars longa et spes fragilis  Życie krótkie, sztuka długa a nadzieja krucha.
63. Verba docent, exempla trahunt  Słowa uczą, przykłady pociągają [przysłowie średniowieczne; myśl Seneki
Epistulae morales ad Lucilium 6,5].
4
64. Verba volant, scripta manent  Słowa ulatują, pismo pozostaje [przysłowie z XV w. Jako parafraza horacjańskiego
Nescit vox missa reverti (słowo, które raz wyleciało, nie potrafi wrócić)].
65. Vox populi vox dei  Głos ludu, głos Boga [wyrażenie to znajduje się u Hezjoda Prace i dnie 736. Po łacinie użyte w
liście filozofa Alkuina do Karola Wielkiego w sensie negatywnym: Nie słuchajmy tych, którzy mówią, że głos ludu jest
głosem Boga. Podobną myśl możemy znalez
ć u Seneki Rethora.
5
ZWROTY A
ACIC
SKIE
1. Alter ego = Amicus alter ego  drugie ja [prawdziwy przyjaciel jest jakby drugim mnÄ… samym; o przyjacielu; wg.
Dogenesa Laertiosa określenia tego użył jako pierwszy Zenon z Kition na Cyprze. Przytoczył je Porfiriusz w Życiu
Pitagorasa 33. Cyceron cytuje je w łacińskim przekładzie amicus alter ego.
2. Ab Urbe condita  od założenia miasta (Rzymu)
3. Ad Kalendas Graecas  na Kalendy greckie; nigdy
4. Alma mater  Matka Karmicielka [od średniowiecza nazwa szkoły wyższej; uniwersytet]
5. Anno Domini  w roku pańskim
6. Ante Christum natum / post Christum natum  przed / po narodzeniu Chrystusa
7. Arbiter elegantiarum  mistrz dobrego smaku, elegancji [Tacyt Annales XVI,19 tak nazywa Petroniusza, powiernika i
przyjaciela Nerona, uważanego przez niego za mistrza dobrego smaku]
8. Ars amandi  sztuka kochania [tytuł poematu Owidiusza]
9. Artes liberales  sztuki wyzwolone [średniowieczna nazwa siedmiu nauk: trivium  gramatyka, retoryka, dialektyka;
quadrivium  arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka]
10. Aurea mediocritas  złoty środek; złoty umiar, umiar [Horacy Carmina II, 10]
11. Bene natus  dobrze urodzony
12. Bonum publicum  dobro publiczne
13. Brevi manu  odręcznie; w skrócie
14. Caput mundi  głowa (stolica) świata; Rzym
15. Condicio sine qua non  warunek niezbędny, bez którego spełnienia coś nie zachodzi
16. Contra legem  wbrew prawu
17. Corpus delicti  dowód rzeczowy przestępstwa
18. Curriculum vitae  przebieg życia; życiorys [Cyceron Pro Rabiro oratio 10,30]
19. De facto  w istocie; w rzeczywistości
6
20. D.O.M. (Deo Optimo Maximo)  Bogu Najlepszemu Największemu [napis na świątyniach rzymskich, potem
chrześcijańskich
21. Deus ex machina  bóg z maszyny [niespodziewany i nienaturalny udział osoby lub zdarzenia w rozwiązaniu jakiejś
sytuacji; wyrażenie oparte na technice teatru greckiego. Słowa Sokratesa przytoczone przez Platona Kratylos 425 D]
22. Divide et impera  dziel i rzÄ…dz
[hasło przypisywane Filipowi Macedońskiemu, ojcu Aleksandra Wielkiego; Król Francji
Ludwik XI]
23. Dramatis personae  osoby dramatu
24. Ecce homo  oto człowiek [słowa Piłata o Chrystusie]
25. Editio princeps  pierwsze wydanie
26. Errata  błędy, wykaz błędów
27. Ex aequo  na równi; jednakowo
28. Ex cathedra  z katedry, urzędowo, w sposób przecinający dyskusję
29. Ex libris  z książek, z księgozbioru
30. Ex definitione  z definicji; na mocy definicji
31. Ex officio  z urzędu, na mocy władzy
32. Explicite  jasno; wyraz
nie [bez ogródek]
33. Ex post  po fakcie
34. Expressis verbis  dobitnymi słowami; dla przykładu
35. Fiat iustitia  niech się stanie sprawiedliwość
36. Genius loci  duch opiekuńczy miejsca [element pierwotnej animistycznej religii rzymskiej]
37. Gloria victis  chwała zwyciężonym [tytuł zbioru nowel Elizy Orzeszkowej; jest to transformacja powiedzenia Vae
victis]
38. Habemus papam  mamy papieża [ogłoszenie wyboru papieża]
39. Hic et nunc  tu i teraz
40. Hic iacet  tu leży, spoczywa [początek napisu nagrobnego]
7
41. Homo artifex  człowiek artysta
42. Homo erectus  człowiek wyprostowany
43. Homo faber  człowiek wytwórca, twórca [Leon Brunschwig (1849-1944) De la connaisance de soi; Henri Bergson La
pensee et le mouvant (1934); również tytuł powieści Maxa Frischa (1957)]
44. Homo novus  człowiek nowy, nowicjusz, dorobkiewicz, nikomu dotąd nieznany [Cyceron De officiis I,39,138]
45. Homo sapiens  człowiek rozumny [termin naukowy określający rodzaj ludzki, stworzony przez Karola Linneusza w
Systema naturae]
46. Homo ludens  człowiek bawiący się [tytuł książki holenderskiego filozofa J. Huizingi. Również homo ludens można
tłumaczyć - człowiek aktor]
47. Homo viator  człowiek wędrowiec; podróżny; pielgrzym [średniowieczny symbol doli człowieczej. Tytuł książki
Gabriela Marcela]
48. Honoris causa  dla zaszczytu, dla podkreślenia zasług
49. Idem per idem  to samo przez to samo [błąd logiczny w definicji rzeczy określanej przez nią samą]
50. Imponderabilia  wartości nie dające się zważyć; wartości moralne, duchowe
51. Imprimatur  niech będzie wydrukowane; można drukować [formuła zezwolenia władzy kościelnej na druk książki]
52. Index librorum prohibitorum  spis książek zakazanych [tytuł książki wydanej w 1559 r. z polecenia papieża Pawła
IV, zawierającej wykaz książek głoszących nauki nie zgodne z nauką Kościoła. Ostatnie wydanie 1948 r. Inna nazwa to
Index expurgatorius]
53. Index nominum  wykaz imion
54. Index rerum  spis rzeczy
55. In medias res  w środek rzeczy; do sedna sprawy [Horacy Ars poetica 148 chwali Homera, że wprowadza słuchaczy
w środek wydarzeń, a nie zaczyna wszystkiego od początku]
56. In memoriam  na pamiętkę
57. In flagranti  na gorącym uczynku, występku [schwytani na dokonywaniu zbrodni; w Kodeks Justyniana 9,13,1,1]
58. In saecula saeculorum  na wieki wieków [zakończenie wielu modlitw liturgicznych]
59. In spe  w nadziei; w przyszłości
8
60. In statu nascendi  w stanie rodzenia siÄ™, powstawania
61. Iunctim  Å‚Ä…czenie
62. Lapsus linguae  błąd języka; mimowolny błąd w mowie
63. Lege artis  według reguł sztuki; po mistrzowsku, prawidłowo
64. Liberum veto  wolny sprzeciw [Władysław Siciński, poseł trocki doprowadził po raz pierwszy w r. 1652 do zerwania
sejmu według zasady jednomyślności.
65. Licentia poetica  swoboda poetycka [dozwolona poecie możliwość odejścia od przyjętych reguł i zasad oraz
puszczania wodzów fantazji. Seneka Naturales quaestiones II,44; Cyceron De oratore III,38,153]
66. Magna cum laude  z wielką pochwałą [nazwa bardzo dobrego stopnia w szkole]
67. Memento mori  pamiętaj, że umrzesz [hasło przypominające o konieczności przygotowania się na śmierć.
Pozdrowienie cystersów, kamedułów i trapistów]
68. Modus vivendi  sposób życia
69. Modus operandi  modus faciendi  sposób działania, sposób robienia
70. Mutatis mutandis  zmieniwszy to, co zmienić należało; dokonawszy niezbędnych zmian
71. Nihil novi  nic nowego [Cyceron Ad familiares 107,2]
72. Nihil novi sub sole  nic nowego pod słońcem [parafraza zdania z Księgi Kohelota I,10]
73. Nil admirandum  nie należy się dziwić niczemu
74. Nil desperandum  nie należy rozpaczać; nie należy tracić nadziei [Horacy Carmina I,7,27]
75. Non omnis moriar  nie wszystek umrę [Horacy Carmina III,30,6 zapowiada sobie nieśmiertelność w poezji]
76. Opera omnia  dzieła wszystkie [wydanie dzieł wszystkich pisarza]
77. Opus citatum  dzieło cytowane
78. Ora pro nobis  módl się za nami
79. Pro domo (sua) dla własnego domu; za własny dom [we własnej sprawie, we własnym interesie, dla własnej korzyści]
80. Persona non grata  osoba niepożądana [dyplomata, który za działalność sprzeczną ze statutem dyplomaty został
usunięty z placówki na polecenie rządu gospodarza; przenośnie osoba niemiła, z
le widziana]
9
81. Pro et contra  za i przeciw
82. Qui pro quo  kto za kogo; jeden za drugiego [dwaj przyjaciele Pylades i Orestes podawali siÄ™ kolejno jeden za
drugiego, by zginąć za przyjaciela. Sądzący król nie wiedział, kto za kogo. W średniowieczu pojęcie farmaceutyczne;
potem pomyłka, nieporozumienie. Pisane także: quiproquo. W okresie międzywojennym nazwa słynnego kabaretu
warszawskiego]
83. Quorum praesentia sufficit  dostateczna liczba osób, których obecność jest wystarczająca, np. na posiedzeniach rad
akademickich
84. Remedium  lekarstwo
85. Requiem  msza żałobna
86. Requiescat in pace  niech spoczywa w pokoju
87. Sensu lato = sensu largo  w szerokim znaczeniu
88. Sensu stricto = in sensu stricto  w ścisłym znaczeniu
89. Status quo  obecny stan rzeczy [określenie prawnicze]
90. Stricte  dokładnie
91. Sequere me  pójdz
za mną [słowa Chrystusa do św. Piotra]
92. Sum qui sum  jestem który jestem [słowa Boga]
93. Semper ubique  zawsze i wszędzie
94. Urbi et Orbi  Miastu (Rzymowi) i Światu [błogosławieństwo papieskie udzielane w szczególnie uroczystych
momentach. Przenośnie: podawać coś do publicznej, powszechnej wiadomości]
95. Vade mecum  pójdz
za mnÄ… [zwrot pochodzenia biblijnego. Od daty wydania zbioru Piotra Latichiusa Vade mecum
sive epigrammatum centuriae duae (1625) umowny tytuł różnych przewodników, poradników, podręczników]
96. Vade retro me, Satane!  idz
precz ode mnie, Szatanie [św. Marek Ewangelia 8,33]
97. Vis maior excusat  siła wyższa usprawiedliwia [z języka prawniczego. Siła wyższa usprawiedliwia niestawienie się w
sÄ…dzie; Seneka De beneficiis IV,39,4]
98. Vis comica  siła komizmu
99. Volens nolens - chcÄ…c nie chcÄ…c
10
100. Votum separatum  odrębne zdanie, wniosek, głos przy głosowaniu, itp.
101. Voto primo  z pierwszego małżeństwa
102. Vulgus profanum  tłum pospolity
PODSTAWOWE SKRÓTY
I.N.R.I. (Iesus Nasarenus Rex Iudeorum)  Jezus Nazareński Król Żydowski [napis umieszczony na rozkaz Piłata nad
Krzyżem Chrystusa]
S.P.Q.R. (Senatus Poplusque Romanus)  Senat i lud rzymski [oficjalna tytulatura państwa rzymskiego]
P.M. (Pontifex Maximus)  Najwyższy Kapłan [tytuł w starożytnym Rzymie, potem tytuł papieża]
v. (vide)  zobacz, patrz
l.c. (loco citato)  w miejscu cytowanym; książka cytowana
Dr. U. (doctor utriusque iuris)  doktor obojga praw [tzn. prawa cywilnego i kanonicznego]
D. D. (dono dedit)  dał w podarunku
D. P. (dono posuit)  postawił w darze
G. H. L. (Genius huius loci)  duch opiekuńczy tego miejsca
P. M. (piae memoriae)  świętej pamięci
11