Acta Scholz Jagiello

ACTA ACADEMIAE ARTIUM VILNENSIS / 65-66 2 012
REALIZACJA IDEI SAKRALNEGO KRÓLESTWA
W IKONICZNYM PROGRAMIE
KAPLICY ZAMKOWEJ W LUBLINIE *
Piotr O. Scholz
UNIWERSYTET MARII CURIE SKłODOWSKIEJ W LUBLINIE
Pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4, 20-031 Lublin
zphs@vp.pl
W Lublinie, centrum nowopowstałego państwa polsko-litewskiego (1386), w zamkowej kaplicy pw. Świętej
Trójcy znajdują się dwa przedstawienia pierwszego króla Obojga Narodów, Władysława Jagiełły. Jeden z nich
to wizerunek hołdownika wobec majestatu Theotokos, protegowanego przez świętego Mikołaja i błogosławio-
nego przez Jezusa, który siedzi na kolanach świętej Matki. Drugi to postać koronowanego jezdzca na filarze
kaplicy przedstawiona w konwencji świętego króla, któremu insygnia władzy na podobieństwo antycznej
Nike/Victorii przekazuje niebiański poseł, anioł.
Spójna koncepcja ikonograficzna lubelskiej kaplicy ma wizualizować świętą władzę stanowiącą podstawę
ideową dynastii Jagiellonów. Wychodzi ona od szeroko rozwiniętej i już w okresie przedchrześcijańskim w peł-
ni umotywowanej idei regalita sacra�. Prezentacja w/w problematyki oparta na wyborze ikonografii świętych
władców ma ukazać tradycje i osadzenie w życiu (=Sitz im Leben) tej świadomej manifestacji władzy polsko-
litewskiego króla przekazanej mu przez Boga.
SłOWA KLUCZOWE: regalita sacra, bizantyjskie malarstwo ścienne, ikonografia chrześcijańska, kaplica zamkowa
Świętej Trójcy, Władysław Jagiełło, Lublin, Kraków, Wilno, Litwa, katolicyzm, prawosławie, rebaptyzacja.
Obecna forma niniejszego przyczynku zachowuje świadomie ła mnie do uwzględnienia polskiego, względnie na język polski
*
duktus retoryczny mojego wystąpienia wileńskiego w dniu 5 tłumaczonego piśmiennictwa. Za przyjęcie mojego tematu i
maja 2011 roku. Jest jednak uzupełniona szeregiem przypisów zaproszenie na tę ciekawą i potrzebną konferencję pragnę ser-
poszerzających i pogłębiających problematykę ikonografii sa- decznie podziękować organizatorom, szczególnie zaś dr Sigicie
kralnego królestwa w pojęciu Władysława II Jagiełły. Świado- Maslauskait (por. program i zbiór streszczeń in: The Royal
my monograficznych wymiarów niniejszego tematu czułem się component of Lithuanian culture: images, symbols, relics / Lie-
zmuszony ograniczyć cytowaną literaturę przedmiotu do mi- tuvos kultkros karaliakasis dmuo: /vaizd~iai, simboliai, reliktai,
nimum, przy czym jednak wersja językowa wystąpienia skłoni- Vilnius, 2011, s. 11n.)
107
Przybywając z Lublina, trudno nie rozpocząć swoich sierpnia 1385) został królem Polski, inicjując dynastię
rozważań od tego miasta, posiadającego wyjątkowy do- Jagiellonów, otwierającą złoty okres kultury na przed-
kument sztuki sakralnej osadzonej pomiędzy Wscho- murzu chrześcijaństwa (antemurale christianitatis)2.
dem a Zachodem1, a zainspirowanej przez jedną z nie- W roku 1386 Jagiełło w drodze do Krakowa spędził
zapomnianych postaci Obojga Narodów wielkiego kilka dni w Lublinie (Długosz X, s. 199), zanim ruszył
księcia litewskiego Jagala/Iogailasa (1351 1434), który dalej, aby przyjąć chrzest z rąk katolickiego arcybisku-
po zawarciu umowy z polską delegacją w Krewie (14 pa gnieznieńskiego Bodzanty (15 lutego) i poślubić (18
lutego) księżniczkę Jadwigę Andegaweńską króla
1 Mówiąc o wyjątkowości polichromii w królewskiej kapli- Polski ( 1399). Te dwa wydarzenia posłużyły za pod-
cy lubelskiej, mam w pierwszym rzędzie na myśli jej dobry i
stawę jego rychłej koronacji na władcę obu narodów
niemalże całościowy stan zachowania, wobec jeszcze po czę-
(4 marca)3.
ści zachowanych i z inicjatywy Jagiełły wykonanych wystro-
jów kościołów (miało być ich dziewięć, zachowały się tylko
trzy). Wpływ ikoniczności bizantyjskiej możemy odnotować
w Małopolsce (Grigore Nandri_, Christian humanism in the 2 Pojęcie to (Janusz Tazbir, Polska przedmurzem Europy, Warsza-
Neo-Byzantine mural painting of Eastern Europe, Wiesbaden: wa: Twój Styl, 2004, s. 7 19), związane z tzw. sarmatyzmem (Ja-
Harrassowitz 1970, s. 104n.), starsze w Wiślicy i w klasztorze kub Niedzwiedz, Sarmatyzm , in: Słownik sarmatyzmu: idee,
św. Krzyża na łysej Górze, jak i te współczesne, towarzyszą- pojęcia, symbole, red. Andrzej Borowski, Kraków: Wydawnic-
ce wystrojowi kaplicy lubelskiej. Tak też w sandomierskim two Literackie, 2001, s. 11 15) posiada w tym kontekście pełne
kościele kolegiackim pw. NPM, wzniesionym ok. 1362 1382, uzasadnienie (Artkras Vasiliauskas, Antyk i sarmatyzm , in:
zachowały się jeszcze w prezbiterium świetne fragmenty ja- Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego: Analizy i obrazy, red.
giellońskiej polichromii (por. Malarstwo gotyckie w Polsce, Vytautas Aliaaukas i in., Kraków: Universitas, 2006, s. 1 21;
t. 3, red. Adam Labuda, Krystyna Secomska, Warszawa: DIG, Piotr Scholz, Introductio , in: Sarmatismus vs Orientalismus:
2004, il. XXXII XXXIX). Długosz nazywa je sztuką grecką in Mitteleuropa, hg. M. Długosz, Piotr O. Scholz, Berlin: Frank
(III, s. 229), dzisiaj są one subsumowane pod pojęciem malar- & Timme, 2012) i jest niemalże właściwsze niż rozprzestrze-
stwa bizantyńsko-ruskiego (Anna Różycka-Bryzek, Bizantyń- niające się pojęcie Europy Środkowo-Wschodniej (Gottfried
sko-ruskie malowidła w kaplicy zamku lubelskiego, Warszawa: Schramm, Ein Rundgespr�ch �ber Ostmitteleuropa�: Vom
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983; Idem, Malowidła sinnvollen Umgang mit einem Konzept f�r unsere Zunft , in:
ścienne bizantyńsko-ruskie , in: Malarstwo gotyckie w Polsce, Jbb. f. Gesch. Osteuropas, 2000, 48, s. 119 122; polskie tłuma-
op. cit., t. 1, s. 155 184), mimo że byłbym skłonny widzieć to czenie in: Idem, Polska w dziejach Europy Środkowej: Studia,
malarstwo w nurcie postbizantyńskiej ikoniczności spotykanej Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2010, s. 11 17).
w ortodoksji wschodniej, począwszy od krajów bałkańskich, a 3 Panowanie Jagiełły, będące przedmiotem wielu publikacji,
skończywszy na Rusi/Rosji. Tym samym nie bardzo jest jasne, zostało obszernie ujęte w Kronice Długosza (Annales, X XI),
co w tym nazewnictwie odnosi się do Rusi, a co do bizanty- cytowanej w tekście w systemie klasycznym, tutaj według ostat-
nizmu, Ruś bowiem przyjęła kanon ikoniczności bizantyjskiej, niej edycji polskiej (Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki sławne-
czyli wschodniochrześcijańskiej, za czym m.in. przemawia go Królestwa Polskiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo
działalność greckich/bizantyjskich artystów w Kijowie, jak Naukowe, t. 10, 1981/2009, t. 11, 1985/2009). W niniejszych roz-
i Nowogrodzie Wielkim, do którego dotarły też słynne XII- ważaniach ograniczę się do istotniejszych (w języku polskim
wieczne drzwi brązowe przeznaczone dla katedry płockiej (Ur- istnieje monografia: Jadwiga Krzyżaniakowa, Jerzy Ochmański,
sula Mende, Die Bronzet�ren des Mittelalters: 800 1200, M�n- Władysław II Jagiełło, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossoliń-
chen: Hirmer, 1983, s. 154 161). Należy zauważyć, iż wpływy skich, 1990/2006 wraz z niewielką bibliografią tylko w języku
europejskiego malarstwa gotyckiego nie były bez znaczenia, polskim, s. 358 380; jak i zbiór szkiców Jerzego Wyrozumskiego,
odegrały one poważną rolę w zrozumieniu wizualizacji służą- powstałych w latach 1988 1990, opublikowanych jako: Królowa
cej liturgii, np. w Sandomierzu: Zwiastowanie, Jezus w Ogrojcu, Jadwiga: Między epoką piastowską i jagiellońską, Kraków: Uni-
jak i w Lublinie: Komunia apostołów. Takiego zdania była już versitas, 2006: zob. także Jarosław Nikodem, Jadwiga król pol-
Celina Osieczkowska (Celina Osieczkowska, O szkole pol- ski, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2009, wraz z
skiej malarstwa bizantyjskiego , in: Rozprawy i Sprawozdania kompetentną i obszerną notą bibliograficzną, s. 412 431). Nie-
Wydziału I Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie: Prace i ma- stety, podobnie jak w wyżej cytowanej literaturze przedmiotu,
teriały sprawozdawcze Sekcji Historii Sztuki, Wilno, 1935, t. 2, również w niniejszych rozważaniach piśmiennictwo litewskie
z. 2, s. 35 130), co w konsekwencji pozwala mówić o postbizan- pozostanie nieuwzględnione ze względu na brak znajomości
tynizmie, albo co najmniej o postbizantyjskim malarstwie w tego języka, co w przypadku poszukiwań na płaszczyznie iko-
Polsce. nografii powinno być wybaczalne.
108
Pobyt Jagiełły w Lublinie znaczącym wówczas uznał powstanie państwa Jagiellonów za największe
centrum polityczno-gospodarczym4 nie był żadnym od najazdu Tatarów w latach 1230 1231 wydarzenie,
wyjątkiem: w czasie swego panowania często tu bywał, które wstrząsnęło ówczesnym światem8.
chyba nie tylko w drodze do Wilna. Tu też zlecił wy- Kiedy wielki książę litewski Jagiełło w unii perso-
konanie w póznogotyckiej kaplicy zamkowej jedynej w nalnej stał się królem Polski i jednocześnie wiernym
swoim rodzaju polichromii w stylu postbizantyńskim5. Kościoła rzymskokatolickiego, zyskał możliwość na-
Tym samym Lublin na dłuższy czas stał się w za- wrócenia nie tylko swojego wielonarodowego społe-
sadzie realnym, przede wszystkim jednak zarówno czeństwa, ale przede wszystkim zjednania tych, którzy
pod względem geograficznym, jak i symbolicznym żyli w tym Vielv�lkerstaat9 jako ortodoksi/prawosławni
klasycznym i uświęconym miastem środka (axis mun- Rusini. Oni jednak oscylowali ku Litwie, zwłaszcza po
di)6 w okresie świętego królestwa Jagiellonów. Jako przeniesieniu Patriarchatu z Kijowa do Moskwy przez
pierwszy litewski władca (nieprzypadkowo przyjmując metropolitę Piotra, zmarłego tamże w roku 1326.
pózniej imię królewskie Władysław7) o bezsprzecznie Od momentu zbliżenia się Litwy ku Polsce i tym
bardzo zróżnicowanej genezie światopoglądowo-reli- samym ku kościołowi rzymskokatolickiemu wzrósł
gijnej postrzegany był na przełomie póznego średnio- niebezpieczny potencjał Rusinów związanych z Pa-
wiecza i czasów nowożytnych jako książę ostatniego triarchatem Moskiewskim (zabiegi Giedymina w
pogańskiego państwa na wschodnich krańcach Euro- Konstantynopolu o założenie patriarchatu prawosław-
py. Tak jeszcze widział to jeden z czołowych history- nego na Litwie spaliły na panewce, co zaimplikowało
ków niemieckich Leopold Ranke (1795 1886), który zachodnią orientację Litwy). Pózniejsze dzieje Obojga
4 Ryszard Szczygieł, Lublin na przełomie XIV i XV wieku: Prze-
słanki rozwoju miasta , in: Kaplica Trójcy Świętej na zamku lu- 8 XII B�cher preu�ischer Geschichte (S�mtliche Werke, Berlin,
belskim: Historia, teologia, sztuka, konserwacja: Materiały sesji 1874, nr 25, s. 63). Klaus Zernack (Polen un Ru�land: Zwei Wege
zorganizowanej w Muzeum Lubelskim 24 26 kwietnia 1997 in der europ�ischen Geschichte, Berlin: Propyl�en Verlag, 1994,
roku, Lublin: Muzeum Lubelskie w Lublinie, 1999, s. 19. Zob. s. 122) poddaje to stwierdzenie poważnej rewizji.
również Stanisław Trawkowski, Lublin , in: Lexikon des Mit- 9 Świadome użycie tego niemieckiego pojęcia wynika z faktu, iż
telalters, 1991/1999, t. 5, s. 2151n. polski toponim państwo wielonarodowe (tutaj warto zwrócić
5 Zabudowa kościelna na górze zamkowej należy do najstar- uwagę na etymologię tych pojęć, które dopiero od XV XVI w.
szych w Lublinie, została ona przebudowana już przez Kazi- znalazły się w użyciu, zob. Boryś (przypis 7) i Andrzej Bań-
mierza Wielkiego w wystroju gotyckim (Andrzej Rozwałka, kowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2, Warsza-
Rafał Niedzwiadek, Marek Stasiak, Lublin wczesnośrednio- wa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2000, s. 269, 490n.,
wieczny , in: Origines polonorum, Warszawa, 2006, t. I, s. 103n.) 493nn.) zawiera pojęcie naród (= die Nation), co nie jest
Jeszcze w pózniejszej weducie Lublina (zob. przypis 6) można identyczne z ludem (= das Volk), mającym sens bardziej pier-
stwierdzić istnienie tej kazimierzowskiej architektury [1 il.]. wotny, niemalże etniczny (plemię, szczep itp.). Dyskusja w tym
6 Wolfgang M�ller, Die heilige Stadt, Stuttgart 1961, s. 53 92; względzie jest daleka od zadowalających rozwiązań (Benedykt
Matthias Riedl, The city as symbolic centre , in: Idem, Die Zientara, Świt narodów europejskich: Powstanie świadomości
Stadt: Achse und Zentrum der Welt , in: Eranos, W�rzburg, narodowej na obszarze Europy pokarolińskiej, Warszawa: PIW,
2011, NF 16, s. 9 13; zob. Alessandro Scafi, Filarete s ideal city 1996, s. 15 30), mimo że w przypadku historii Obojga Naro-
of Sforzinda: Architecture between nature and society , in: dów wydaje się być ona konieczną, celem osiągnięcia daleko
Eranos, W�rzburg, 2011, NF 16, s. 15 33; zob. również Civitates idącej precyzację. Na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskie-
orbis terrarum (1572 1617), tutaj w wyborze wydanym w wersji go żyły ludy bałtyckie/skandynawskie (m.in. Prusowie, zob.
niemieckiej St�dte der Renaissance, [K�nigswinter]: Ullmann, łucja Okulicz-Kozaryn, Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów
2008, s. 140 143 (= Lublin). w wiekach średnich, Warszawa: PIW, 1983, s. 11 20), słowiań-
7 Etymologia jest jednoznaczna i określa sławę władzy , można skie (m.in. Rusini, Ukraińcy, Białorusini, Bułgarzy), azjatyckie
by w domyśle dodać sławę władzy chrześcijańskiej , por. Wie- (m.in. Tatarzy, Turcy), ale i przybysze z Europy zachodniej i
sław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków: Bizancjum, którzy w czasach Giedymina współżyli w godnej
Wydawnictwo Literackie, 2005: sława , sławić , s. 557; władać , uwagi wzajemnej tolerancji (Manfred Hellmann, Litauen , in:
władza , włodarz , s. 703n. Lexikon des Mittelalters, p. 2011 2016, 2012.
109
1. Lubelskie wzgórze zamkowe, w: Civitates orbis terrarum
Z drugiej jednak strony obrządek Kościoła wschod-
(1572 1617)
niego nie był Władysławowi II obcy choćby przez fakt
Liublino pilies kalnas, in: Civitates orbis terrarum (1572 1617)
jednoznacznie przekonujący: jego matka Julianna
Lublin Castle hill, from the book: Civitates orbis terrarum
była księżniczką twerską, gorliwie oddaną ortodoksji
(1572 1617)
wschodniej; ojciec Jagiełły, wielki książę Olgierd (Al-
girdas), ufundował dla niej w Wilnie cerkiew pod we-
Narodów w konfrontacji z Wielkim Księstwem Mo- zwaniem Trójcy Świętej11 (dzisiaj znajduje się na tym
skiewskim uwidoczniły ten niekończący się problem
Kultura Wielkiego Księstwa, s. 577 594, i Edvardas Gudavi%0ńius,
wiecznego trójkąta10.
Rusini , in: ibid., s. 637 647.
11 Julianna, matka Jagiełły, była córką twerskiego księcia Alek-
10 Tutaj zwraca na siebie uwagę syntetyczne i obiektywizujące sandra Michajłowicza i argumentem dynastycznym Olgierda
uchwycenie faktów i wydarzeń związanych z polityką Litwy (data ślubu nie jest pewna, miał on miejsce około roku 1350)
i Polski (szczególnie od czasów Giedymina) przez Klausa w rozgrywkach z Moskwą, bazujących na konflikcie ortodok-
Zernacka (Idem, Polen und Ru�land, s. 110 151 [zob. również sji z Kościołem rzymskokatolickim, dążącym do opanowania
polskie tłumaczenie: Klaus Zernack, Polska i Rosja: dwie dro- wschodniego bastionu Europy (Jadwiga Krzyżaniakowa, Jerzy
gi w dziejach Europy, Warszawa: Wiedza Powszechna, 2000]; Ochmański, op. cit., s. 38). W ciągu swojego życia ( 1391) bra-
zob. również Manfred Hellmann, Grundz�ge der Geschichte Li- ła intensywny udział w życiu politycznym syna, była jego do-
tauens, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1976, radczynią i podróżowała wraz z nim (Jadwiga Krzyżaniakowa,
s. 20 52. W tym kontekście zasługują jeszcze na uwagę artyku- Jerzy Ochmański, op. cit., s. 75, 78 90), by wreszcie na znak
ły litewskich historyków: Darius Baronas, Prawosławni , in: protestu przeciwko jego konwersji na katolicyzm wstąpić do
110
miejscu Sobór Przeczystej Bogarodzicy), co może nie tym wszystkim faktem jest, iż siostry Jagiełły przyjęły
jest bez znaczenia, jeśli uwzględnić, iż kaplica zamkowa chrzest prawosławny, a jego przyrodni bracia z matki
w Lublinie pod tym samym wezwaniem (Ecclesia Sanc- Marii, również oddanej prawosławiu księżniczki wi-
tae Trinitatis) została wzniesiona w latach 1325 1327. tebskiej mający rządzić w księstwach ruskich podle-
Biorąc pod uwagę wielki wpływ matek na synów, gających wówczas Litwie, poddawali się temu samemu
można sięgnąć do historii i przypomnieć, iż Helena, wschodniemu obrządkowi, w którym też zostali oficjal-
nobilissima femina (249/250 329/336), matka Konstan- nie ochrzczeni, przyjmując chrześcijańskie imiona14.
tyna Wielkiego (280 337), z którą był bardzo związany Jest więc przesadą twierdzenie niektórych pol-
i którą uczynił cesarzową (venerabilis Augusta), wy- skich historyków, mówiących o wyznawcach ortodok-
wierała na niego poważny wpływ (Eus. vit. Const. 3, sji jako o schizmatykach, podkreślając jednocześnie
42/7), w związku z czym nie tylko zaprzestał on prze- przyjęcie chrztu przez Jagiełłę jako nawrócenie Litwy
śladowania chrześcijan w Imperium Romanum (313), na chrześcijaństwo, czyli katolicyzm o proweniencji
ale i popierał jej akcje wznoszenia monumentalnej ar- rzymskiej15.
chitektury sakralnej w służbie chrześcijaństwa12.
14 Rodzeństwo Jagiełły, składające się z 12 synów i 9 córek zrodzo-
Julianna nie byłaby godna siebie samej i ortodok-
nych z dwóch żon Olgierda: pierwszej prawosławnej księż-
sji, gdyby nie zapoznała swych dzieci, w tym również
niczki witebskiej Marii Anny, i drugiej matki Jagiełły Ju-
Jagiełły, z prawdami nauki Jezusowej przekazywanej w lianny (Twerskiej). Ich chrześcijańskie imiona: Fedor, Andrzej,
Dymitr, Konstanty, Włodzimierz, Teodora, Agrypina, Joan-
języku ruskim, a po części może i greckim (do jakiego
na, Helena, Maria, Katarzyna, Aleksandra i Jadwiga (Jadwiga
stopnia Jagiełło opanował język polski, bardzo trudno
Krzyżaniakowa, Jerzy Ochmański, op. cit., s. 45n.) są jedno-
znaczne, niezależnie od politycznie implikowanych litewskich
jest ocenić, mimo że jego ojciec był poliglotą). Dlatego
imion innych braci Jagiełły: Skirgiełło, Korybut, Lingwen, Ko-
też nie należy wykluczyć, iż przyjmowany powszech-
rygiełło, Wigunt, Świdrygiełło. Czy tym samym chrześcijań-
nie fakt analfabetyzmu przyszłego polskiego króla jest
stwo było im obce, należy wątpić. Przynależność wyznaniową
uważano wówczas za centralny aspekt politycznego działania i
rezultatem przekazów krzyżackich13, które stwierdzają,
nawet mimo zdecydowanie negatywnego stosunku Jagiełły do
że Jagiełło jakoby nie umiał pisać alfabetem łacińskim,
prawosławia (zob.: Jadwiga Krzyżaniakowa, Jerzy Ochmański,
ale nie uwzględniają moim zdaniem ewentualnej
op. cit., s. 80) tezy tej też już dawniej reprezentowanej nie
można jednoznacznie odrzucić, przemawia za nią bowiem po-
znajomości alfabetu ruskiego, który znała jego mat-
lichromia kaplicy lubelskiej, jak też malarstwo ścienne w San-
ka i bracia! Mało tego, uwzględniając zwyczaje i obo-
domierzu i Wiślicy, będące prawdziwą wizualizacją przekonań
wiązki ortodoksyjnej matki, nie można też wykluczyć religijnych. Nie jest możliwym przedstawić w niniejszym przy-
czynku całość problematyki związanej z dyskusją dotyczącą
nieoficjalnego chrztu syna (sakrament chrztu nie musi
chrystianizacji ziem polskich ze strony Bizancjum wobec tej z
być koniecznie dokonany przez duchownego). Przy
Zachodu. Jedno wszakże zdaje się być pewne, że te wschodnie
afiliacje znalazły swoje odzwierciedlenie w popularnej litera-
klasztoru pieczerskiego w Kijowie (ibid., s. 91). turze historycznej, np. Jerzy Basala, Tajemnicze dzieje Polski,
12 Richard Klein (Idem, Helena II , in: Reallexikon f�r Antike Warszawa: Bellona, 2008, s. 35 45, co w końcu ma poważne
und Christentum, 1988, nr XIV, kol. 355 375) ukazuje nie tylko znaczenie dla recepcji powszechnej, która niekoniecznie szuka
pozycje i wpływ matki cesarza (Kaisermutter) na wydarzenia przekonujących dowodów zródłowych (pisanych).
polityczne i kościelne (kol. 359 361), ale też podkreśla bogac- 15 Jerzy Ochmański w swoim niemieckim artykule (Idem, Jagieł-
two śladów ikonograficznych z tym związanych (kol. 362 365), ło , in: Lexikon des Mittelalters, 5, s. 274 276) relacjonuje w tym
które doprowadziły do szczególnego kultu Konstantyna i jego względzie niezbyt ściśle, stwierdzając, iż dopiero chrzest Jagiełły
matki Heleny w Konstantynopolu (kol. 372). Zob. również: przyniósł chrześcijaństwo na Litwę! W tym sensie artykuł Man-
Jan W. Drijvers, Helena Augusta: the mother of Constantine freda Hellmanna [Idem, Litauen , in: Lexikon des Mittelalters,
the Great and the Legend of her finding of the True Cross, (ser. 5, s. 2011 2016] jest już bardziej obiektywny. Polska historiozo-
Brill s studies in intellectual history, vol. 27), Leiden; New York: fia nie może się wyzwolić ze swego subiektywizującego spojrze-
E. J. Brill, 1992. nia, implikowanego katolicyzmem identyfikowanym z polsko-
13 Jadwiga Krzyżaniakowa, Jerzy Ochmański, op. cit., s. 56. ścią (Jadwiga Krzyżaniakowa, Jerzy Ochmański, op. cit., s. 97) i
111
Ze strony samego Jagiełły wydaje się, że oficjalny może być tylko w przypisach, pragnę skoncentrować
chrzest katolicki w Krakowie był czynem czystej kal- się na właściwym rozumieniu pojęcia sakralnego
kulacji politycznej, natomiast jego osobiste przekona- królestwa 18 Obojga Narodów, żyjących wobec siebie
nia religijne zostały między innymi zamanifestowane niekiedy w głębokiej sprzeczności, którą Władysław II
w polichromii kaplicy zamkowej w Lublinie. Tym sa- (Jagiełło) w swojej tendencji do uniwersalizmu chrze-
mym nie będzie zbyt wielkim błędem mówić nie tylko ścijańskiego i pogodzenia pozornej kontradykcji po-
o chrześcijańskim wychowaniu przyszłego króla Pol- między sacerdotium a regnum pragnął zażegnać. Zna-
ski, ale o jego niemalże takim samym religijnym, jak lazło to wyraz w wystąpieniach reprezentantów Polski
i estetycznym przekonaniu, które było uformowane i Litwy na soborze w Konstancji (1414 1418), gdzie
przez bizantyjską wizualizację prawd teologicznych16. między innymi odrzucili oni rebaptyzację w konwersji
Nie wgłębiając się w szczegóły historyczne17 (wy- z obrządku wschodniego na zachodni19. Czy to się Ja-
magałoby to znacznego poszerzenia prezentowanych gielle udało, musi pozostać kwestią otwartą, szczegól-
tu wywodów), których znaczenie zasygnalizowane
18 Na tę konieczność zwróciłem już uwagę w moim r�sum�
(por. przypis *). Właściwe pojmowanie sakralnego królestwa
dlatego uwzględnienie innych zródeł jest więcej niż konieczne,
(= regalita sacra, sacral kingship) jest kluczem do zrozumienia
zwłaszcza iż w oficjalnych kręgach Litwy chrześcijaństwo prak-
struktur władzy, niekoniecznie w sensie koncepcji autorów
tykowano już od dłuższego czasu (Marceli Kosman, Od chrztu
podręcznika ikonografii politycznej (Handbuch der politischen
do chrystianizacji, Warszawa: Książka i Wiedza, 1992, s. 95nn.).
Ikonographie (dalej HPI), hg. von Uwa Flecker, Martin Warn-
W przypadku Jagiełły można nawet wyjść z założenia, iż doszło
ke, Hendrik Ziegler, M�nchen: Beck, 2011), świadomie porzu-
do konwersji, o której polskie zródła świadomie milczą.
cającego fenomena religijne, nawet w przypadku hasła zwei
16 Realizacja malowideł w lubelskiej kaplicy zamkowej trzyma
K�rper des K�nigs (=dwa ciała króla). Ulrich Pfisterer (ibid.,
się wyobrażeń bizantyjskich, czyli teologii obrazu (o tym zob.:
t. II, s. 558 566), nawiązując do Ernsta Kantorowicza (Idem,
Piotr O. Scholz, Znaczenie i symbolika ikony , in: Studia z hi-
The king s two bodies: a study in mediaeval political theology,
storii semiotyki, Warszawa, 1973, t. 2, s. 91 115) oraz jej związ-
Princeton, N. J.: Princeton University Press, 1957; polskie wy-
ków z liturgią (Christopher Walter, Sztuka i obrządek kościoła
danie: Idem, Dwa ciała króla: Studium ze średniowiecznej teo-
bizantyńskiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Nauko-
logii politycznej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Nauko-
we, 1992). Program malowideł jest jednocześnie świadomą wi-
we, 2007), pozbawia to zjawisko przypuszczalnie w swoim
zualizacją i manifestacją prawdziwych przekonań religijnych
ideologicznym zaślepieniu, bo trudno zakładać aż tak daleko
Jagiełły jako chrześcijanina obrządku wschodniego.
idącą niekompetencję wszelkiej sakralności wychodzącej
17 W tym kontekście warto zwrócić uwagę, iż popularna i po-
od chrystologii jako idei przewodniej tkwiącej w koncepcji
wszechnie dostępna polska biografia Jagiełły (zob.: Jadwiga
dwóch ciał króla . Podkreślają to także inni autorzy, por. np.:
Krzyżaniakowa, Jerzy Ochmański, op. cit.) w wielu częściach
Ralf E. Giesey, Was f�r zwei K�rper? , in: Tumult: Schriften
nie odpowiada niestety współczesnym tendencjom historio-
zur Verkehrswissenschaft, 1992, nr 16, s. 78 93, tu s. 82; Piyel
zoficznym (histoire mentalit�), próbującym uchwycić men-
Haldar, K�nigs-Christologie und Synthronos Dike: Inkorpo-
talność, charakter i kulturę czasów i kraju. Są to po prostu
ration, Assoziation, Un�hnlichkeit , in: Geschichtsk�rper: Zur
tradycyjne, w złym tego słowa znaczeniu, dzieje politycznych
Aktualit�t von Ernst H. Kantorowicz, ed. Wolfgang Ernst, Cor-
waśni, wojen i pertraktacji. Tym samym mają autorzy rację
nelia Vismann, M�nchen: Fink, 1998, s. 145 159, tu s. 149 153.
stwierdzając, że w istocie dotąd nie ma w polskiej literaturze
19 Sobór w Konstancji (Walter Brandm�ller, Konstanz, Konzil ,
historycznej nowoczesnej, rzetelnej i osadzonej w życiu bio-
in: Die Theologische Realenzyklop�die (dalej TRE), t. 19, 1990,
grafii Władysława Jagiełły (ibid., s. 357). Jednocześnie z przy-
s. 529 535; Ansgar Frenken, Konstanz, Konzil , in: Das Lexi-
krością należy stwierdzić, iż trudne jest do przyjęcia, że przy
kon f�r Theologie und Kirche, 1993, t. 6, s. 319 321 i tam cyto-
omawianiu literatury przedmiotu nie cytuje się dokładnie zró-
wana literatura) i polska polityka religijna (Jadwiga Krzyżania-
deł i pomija opracowania litewskie. Trudno też zaakceptować,
kowa, Koncyliaryści, heretycy i schizmatycy, Kraków: Krajowa
iż wyżej wymienieni autorzy nie uznali nawet za konieczne
Agencja Wydawnicza, 1989, s. 31nn). Odrzucenie rebaptyzacji
zwrócić uwagę na publikacje obcojęzyczne, nie mówiąc, że po-
jest jeszcze jedną przesłanką wskazująca na preferowaną tu
pularna i powszechnie znana historia Polski Normana Davie-
sugestię o ortodoksyjnym chrzcie Jagiełły (Jerzy Kłoczowski,
sa (1981 1982, polskie wydanie: Idem, Boże igrzysko. Historia
Młodsza Europa: Europa Środkowo-Wschodnia w kręgu cywi-
Polski, Kraków: Wydawnictwo Znak, 1999 i dalsze; odnośnie
lizacji chrześcijańskiej średniowiecza, Warszawa: Państwowy
Jagiełły zob. s. 127 134) nie znalazła uznania w oczach obojga
Instytut Wydawniczy, 1998, s. 331 333).
wymienionych polskich historyków.
112
nie wobec kołtuństwa rządzącej nim uprzywilejowanej się zachodniochrześcijańskiego bastionu sarmackiego
klasy polskiego społeczeństwa (szlacheckiego?), która na przedmurzach trzeciego Rzymu 23, który w swojej
opowiadała się za rebaptyzacją i silnym wpływem hie- orientalno-bizantyjskiej formie wrogi był zachodnio-
rarchii kościelnej, odgrywającej coraz większą rolę nie europejskiemu katolicyzmowi.
tylko w rdzennej Polsce, ale i na terenach Wielkiego Niestety brak zrozumienia dla problematyki
Księstwa Litewskiego20. świętej władzy (Regalita sacra), innymi słowy dla
Regalita sacra fenomen, bez którego trudno zro- teologii politycznej 24 determinującej charakter i
zumieć tworzenie się średniowiecznej Europy i który pojęcie sakralnego królestwa , jest charakterystycz-
już od dawna znalazł swoje pełne uzasadnienie nie tyl- ny dla polskiej historiografii lat dziewięćdziesiątych
ko w religioznawstwie (znamienny był tu VIII Kongres ubiegłego stulecia, w której ciągle jest mowa np. o
Rzymski IAHR w roku 1955 La regalit� sacra / The ideologii monarchistycznej podlegającej procesowi
sacral kingship , zwołany z inicjatywy wówczas jesz- desakralizacji i nawet laicyzacji (sic!) już w okresie
cze żyjącego Rafaela Pettazzioniego [1883 1959]) ale piastowskim (np. Roman Michałowski25, a nawet Cze-
przede wszystkim w teologii i historii idei politycznej,
już tutaj wymienionego podręcznika (HPI, op. cit., przypis 18).
realizował bowiem nie tylko chrześcijańską, ale rów-
23 Konstantynopol i jego mieszkańcy określali się jako Rzymia-
nież każdą inną koncepcję władzy bazującej na pod-
nie (=Romanoi), zaś Moskwa po zdobyciu Konstantynopola
stawach religijnych21. We wschodniej Europie, gdzie przez Turków przejęła rolę centrum bizantynizmu, tym samym
określała się jako trzeci Rzym , co może wywołać u niektórych
panoszył się pseudoreligijny kult partii i przywódców
pewne nieporozumienie. Zob. ostatnio: Judith Herrin, Byzan-
rewolucyjnych, dłuższy czas nie chciano widzieć tego
tium: the surprising life of a medieval empire, Princeton: Prince-
fenomenu. Co więcej, pomijano go szczególnie w hi- ton University Press, 2007; wydanie polskie: Idem; Bizancjum:
Niezwykle dziedzictwo średniowiecznego imperium, Poznań:
storiografii marksistowskiej, ale i postmarksistow-
Rebis, 2009, s. 375 392.
skiej, czego dowodem jest wspomniany niemiecki
24 Pojęcie wprowadzone przez Carla Schmitta (1888 1985) jako
Politische Theologie (jednocześnie tytuł jego monografii z
podręcznik ikonografii politycznej Handbuch der
roku 1922) zostało przejęte przez wielu teoretyków, z których
politischen Ikonographie (HPI). Dlatego też należy po-
na szczególną uwagę zasługuje Eric Voegelin (1901 1987), ze
gratulować inicjatorom niniejszej konferencji wyboru
względu na rozwinięcie tej teorii do pojęcia politycznej reli-
gii (Politische Religionen, 1938/1993) w swoim podstawowym
tematu, co pozwala wreszcie uwidocznić znaczenie
wielotomowym dziele pt. Order and history, [Baton Rouge]
świętej władzy 22 w historycznym procesie tworzenia
Louisiana State University Press, 1956 1987. Zob. także: Der
F�rst dieser Welt: Carl Schmitt und die Folgen, Hrsg. von Jacob
20 Tadeusz M. Trajdos, Kościół katolicki na ziemiach ruskich, Taubes, M�nchen: Wilhelm Fink, 1983.
Korony i Litwy za panowania Władysława Jagiełły, Wrocław: 25 Roman Michałowski, Ideologia monarchiczna Piastów wcze-
Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983, s. 1386 1434; Jerzy śniejszego okresu , in: Imagines potestatis, redakcja naukowa
Kłoczowski, op. cit., przypis 19, s. 311 315, 324nn. Jacek Banaszkiewicz, (ser. Colloquia Mediaevalia Varsovien-
21 Nie ma władzy, która nie miałaby takowych korzeni, nawet ta sia, I), Warszawa: Instytut Historii PAN, 1994, s. 185 205. Co
ateistyczna w swoim rytuale politycznych działań i zwyczajów prawda Michałowski, mówiąc o procesie desakralizacji (s. 199) i
sięgnęła po modele quasi-religijne, co w pełnym tego słowa wychodząc z analizy porównawczej dwóch kronik Galla Ano-
znaczeniu unaocznia notabene HPI, op. cit., przypis 18; zob. np. nima i Wincenta Kadłubka, używa już pojęcia Rzeczpospolita
Franz Matsche, Monarchie , in: ibid., t. II, s. 157 165, Maike (w cytowanym tekście Kadłubek używa tylko pojęcia republi-
Steinkamp, Sozialismus , in: ibid., s. 366 372, Horst Bredeka- ca [20450], co należałoby tłumaczyć jako państwo ), które w
mp, Staat , in: ibid., t. II, s. 373 380. zasadzie eliminuje określenie Corona regni Poloniae dopiero
22 Jean-Paul Roux, Król: Mity i symbole, Warszawa: Volumen, w początkach Jagiellonów na rzecz Res Publica (Klaus Ze-
1998, s. 75n. W tym kontekście warto podkreślić, iż HPI unika rnack, Polen und Ru�land, przypis 10, s. 122n). Tę XIII-wiecz-
obiektywizującej dyskusji: Jean-Paul Roux (1925 2009) świet- ną perspektywę Kadłubka o początkach dziejów Polski trudno
ny orientalista i religioznawca, nie jest nawet uwzględniony ze zaakceptować jako wizję osadzoną w konkretnym czasie histo-
swoją bogatą literaturą przedmiotu, bo nie odpowiada tej jedno- rycznym. Co prawda jest faktem bezsprzecznym, iż rodzący się
znacznie i politycznie ukierunkowanej koncepcji kilkakrotnie wpływ szlachty i formowanie się demokracji szlacheckiej do-
113
sław Deptuła26 i in.). Mgły marksistowskiej koncep- się tak popularnej i postulowanej w Polsce31. Historia
cji dziejów nie rozproszyły się, ciągle zasłaniają one nie osadzona w życiu (Sitz im Leben) jest bowiem w
właściwe spojrzenie na historyczną funkcję i genezę swojej istocie pozbawiona prawdy, dialektyczne trak-
władzy. Dlatego też trudno podzielać takie koncepcje towanie wydarzeń dziejowych jest ich fałszowaniem
zarówno z pozycji teologii politycznej Carla Schmitta w służbie preferowanej ideologii. Może niektórzy ze
(1922), jak i Erica Voegelina (1959). Tak motywowane wspomnianych tutaj historyków zdają się nie chcieć
analizy wspomnianych historyków muszą prowadzić rozumieć różnicy pomiędzy teologią a ideologią i
w ślepy zaułek, gdzie ani się nie rozumie młodszej tym samym wrzucają oba pojęcia do jednego garnka,
Europy 27, ani związanej z nią idei uniwersalnego gotując trującą zupę zwaną dialektyką historii 32, któ-
chrześcijaństwa28 (nieobywającego się bez związanej ra za wszelką cenę szuka dyskontynuacji w dziejach jej
z nim transcendencji), będącej motorem wielu po- pozbawionych.
czynań quasi-politycznej natury sakralnego króle- Oczywiście dyskusja nad metodologicznym przy-
stwa na przestrzeni europejskich dziejów bodaj aż czynkiem, jakże sensowna w tym kontekście, mogła-
do końca XVIII wieku. Wykazał to między innymi, by wypełnić niejedno wystąpienie, tutaj musi jednak
reasumując tendencje historyczne początku XX wie- wystarczyć ukazanie na konkretnym przykładzie lu-
ku, Ernst Kantorowicz29, ale również Marcel Bloch30 belskiego programu ikonicznego, jak istotna była idea
i inni autorzy z kręgu histoire nouvelle, wydawałoby sakralnego królestwa w tworzeniu zjednoczonego
królestwa Polski i Litwy w wieku XV i tym samym, jak
fałszywe są analizy uczonych spod znaku peerelow-
prowadziły w efekcie do desakralizacji władzy królewskiej, co
właśnie odczuł Jagiełło. Tym bardziej widział on swoją władzę
skiej wizji historii, dotąd nie zarzuconej.
w konwencji postbizantyjskiej, która zachowała się np. na Rusi
Takie widzenie przeszłości odbiło się notabene
(Hans Hecker, Ru�land beherrschen die Krone Polens tra-
również negatywnie na skądinąd zasłużonej mono-
gen: Ein Vergleich mittelalterlichen Herrschertums im Ru �land
und Polen , in: Der Herrscher: Leitbild und Abbild, Hrsg. von
grafii Anny Różyckiej-Bryzek33, unikającej jedno-
Hans Hecker, (ser. Studia humaniora, Bd. 13), D�sseldorf: Dro-
ste Verlag, 1990, s. 225 252, tu s. 236nn.).
26 Czesław Deptuła, Galla Anonima mit genezy Polski: Studium 31 Takie wrażenie można odnieść, uwzględniając bogactwo tłu-
z historiozofii i hermeneutyki symboli dziejopisarstwa średnio- maczeń autorów tej francuskiej szkoły historycznej; zob. Piotr
wiecznego, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uni- O. Scholz, Porównawcza historia sztuki jako historia kultury ,
wersytetu Lubelskiego, 1990, s. 142nn. Niestety stosowane in: Perspektywy badań nad kulturą, redakcja Ryszard W. Klusz-
przez Deptułę pojęcie mitu również jest trudne do przyjęcia, czyński, Anna Zeidler-Janiszewska, łódz: Wydawnictwo Uni-
gdyż są to po prostu ślady postmodernistycznej wizji Rolanda wersytetu łódzkiego, 2008, s. 45 63, tu s. 47n.
Barthesa (Idem, Mythologies, Par�s: Seuil, 1957; wydanie pol- 32 Jest to parafraza sformułowań Leszka Kołakowskiego (1927
skie: Idem, Mitologie, Warszawa: Aletheia, 2008), a nie wła- 2009) w jego znamiennej rozgrywce z marksizmem (Idem,
ściwego rozumienia tego pojęcia w sensie wykładni Cassirera, Główne nurty marksizmu, Paryż: Instytut Literacki, 1976 1978).
względnie Blumenberga. Zob. szerzej wprowadzenie Mythos Nie znaczy to jednak, iż te poglądy zostały przez wszystkich
und Mythentheorie , in: Texte zur modernen Mythentheorie, pozytywnie przyjęte. Widmo eliminacji inspiracji duchowych
hrsg. von Wilfried Barner, Anke Detken, J�rg Wesche, Stutt- zakradło się dość głęboko wśród wielu historyków, kulturo-
gart: Reclam, 2003, s. 8 19. znawców i historyków sztuki aby w tym kontekście wymienić
27 Jerzy Kłoczowski, op. cit., przypis 19. choćby tych najważniejszych odrzucających transcendencję i
28 Już Christopher Dawson (1889 1970), tłumaczony na język tym samym duchowość w sztuce (Wassily Kandinsky).
polski (Idem, Tworzenie się Europy, Warszawa: PAX, 1961), po- 33 Anna Różycka-Bryzek, Bizantyńsko-ruskie malowidła w ka-
daje jednoznaczną godną przyjęcia argumentację. plicy zamku lubelskiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo
29 Ernst Kantorowicz, Dwa ciała króla, op. cit., przypis 18. Naukowe, 1983. Co prawda w 2000 roku ukazała się nowa
30 Marc Bloch, Królowie cudotwórcy: Studium na temat nad- monografia tejże autorki, dobrze prezentująca się edytorsko i
przyrodzonego charakteru przypisywanego władzy królewskiej ilustracyjnie (Idem, Freski bizantyjsko-ruskie fundacji Jagieły w
zwłaszcza we Francji i w Anglii, Warszawa: Volumen, 1998; zob. kaplicy Zamku Lubelskiego, Lublin: Muzeum Lubelskie Wy-
też Jean-Paul Roux, Król, op. cit., przypis 22. dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2000),
114
2. W mozaice cesarz bizantyjski, Justinian jako fundator bazyliki W sposób najbardziej oczywisty łączy się z Jagiełłą
Hagia Sophia (532 537)
wątek fundatorski, na którym wycisnęły piętno tak
Mozaikoje vaizduojamas bizantijos imperatorius Justinianas
cechy jego charakteru, jak i póznośredniowieczne
kaip `v. Sofijos (Hagia Sophia 532 537) ba~ny%0ńios fundatorius
pojęcie o dwoistej naturze monarchy: w scenie de-
In the mosaic Byzantine emperor Justinian as a benefactor in
wocyjnej znalazła odbicie wrodzona mu skromność
the Hagia Sophia Church (532 537)
osobista w ujęciu jego podobizny bez oznak majesta-
tu władzy, jako śmiertelnika przed obliczem Boga,
podczas gdy sens sakralny, związany z ponadosobo-
znaczności wypowiedzi i tym samym pełnej analizy
wym statusem władcy-pomazańca Bożego przyjęły
ikonologicznej. Autorce trudno jednak było zaprze-
przedstawienia w przejściu do prezbiterium34.
czyć hermeneutycznym oczywistościom. Reasumując
stwierdza ona bowiem:
Nie będziemy wnikać głębiej w to stwierdzenie
nie wnosząca jednak w swojej istocie innej niż dotychczasowa
unikające dosadności, jaką daje analiza ikonologicz-
wizji koncepcji programu kaplicy lubelskiej, przedstawionej
na. Interpretacja będąca jej wynikiem nie może oscy-
już swego czasu sumarycznie w: Idem, A Bizantine iconogra-
phic programme in a Gothic interior , in: Byzantinischer Kun- lować w kierunku realizacji dewocji czy wątku fun-
stexport: seine gesellschaftliche und k�nstlerische Bedeutung f�r
datorskiego (tu brak tego typowego przedstawienia
die L�nder Mittel- und Osteuropas, hrsg. von Heinrich Nickel,
fundatora z modelem kaplicy, kościoła itp., tak dobrze
(ser. Wissenschaftliche Beitr�ge der Martin-Luther-Universit�t
Halle-Wittenberg, 1978/13 [K4]), Halle (Saale): Martin-Luther- nam znanego już z bizantyjskich przykładów [2 il.],
Universit�t Halle-Wittenberg, 1978, s. 147 162). Opis malar-
bo Jagiełło nie ufundował kaplicy, a tylko jej wystrój).
stwa ściennego, nazywanego tu freskami, jest ikonograficzny
i pozbawiony pogłębionej analizy ikonologiczno-hermeneu-
tycznej. Przy omawianiu, względnie wymienianiu sekwencji
34 Anna Różycka-Bryzek, Bizantyńsko-ruskie malowidła, op. cit.,
ikonicznych w nawiasach będą podawane numery odwołujące
s. 149.
się do wymienionej monografii.
115
3. Purpurowa sekwencja hołdu i protekcji Jagiełły w obliczu
Theotokos i Chrystusa, malarstwo ścienne w kaplicy zamkowej
Świętej Trójcy w Lublinie
Jogaila Dievo Motinos ir Kristaus akivaizdoje,
Liublino pilies `v%0ń. Trejybs koply%0ńios siens tapyba
Jagiela in the presence of Mother of God and Christ,
mural in the Lublin Castle s Holy Trinity Chapel
116
Jego ikoniczna obecność manifestuje ideę sakralnego
królestwa i ta jest wspólna dla obu kultur postbizan-
tyńskiej i europejskiej35. W tych ramach czasowych w
kaplicy lubelskiej można uwzględnić jedynie trzy wi-
zualizacje władzy sakralnej:
(1) król oddający hołd Matce Bożej i przyjmujący
błogosławieństwo Chrystusa siedzącego na jej
kolanach [3 il.];
(2) król otrzymujący od posła niebiańskiego (anio-
ła) koronę władzy ziemskiej i lancę zakończoną
krzyżem [4 il.];
(3) insygnia (herby) sygnalizujące dynastyczną
kontynuację [5, 9 il.].
Póznogotycka kaplica zamkowa (Ecclesia Sanctae
Trinitatis seu capella regia in arce lublinensi), istnie-
jąca zapewne już około roku 1300, co potwierdzają
rachunki poborów z beneficjów diecezji krakowskiej
dla Stolicy Apostolskiej z lat 1325 132736, nabrała szcze-
gólnego znaczenia dla Jagiełły, jako że była częstym, a
4. Król jako jezdziec niebiański , malarstwo ścienne
może nawet ulubionym miejscem jego pobytu między
w kaplicy zamkowej w Lublinie
Wilnem a Krakowem. Mamy więc de facto do czynie-
Karalius kaip dangiakasis raitelis , Liublino pilies
nia z centrum nowo powstałego państwa polsko-litew-
koply%0ńios siens tapyba
skiego (1386), w którym znajduje się jedno z niewielu,
The King as a Heavenly Rider , mural in the Lublin
obok jego grobowca wawelskiego37, współczesnych Castle s Chapel
35 Juliusz Gałkowski (Idem, Portret konny Władysława Jagiełły w
mu przedstawień. Przyjmując imię Władysław, wsła-
kaplicy zamku lubelskiego , in: Akcent, 1992, nr 2/3, s. 292 297,
tu s. 297) podkreślił sakralny charakter tego przedstawienia z
wiał on swoje władztwo nad Obojgiem Narodów jako
całą wymownością tego drobnego przyczynku. Zob. również
pomazaniec Boży.
szereg studiów zebranych in: Das byzantinische Herrscherbild,
hrsg. von Herbert Hunger, (ser. Wege der Forschung, Bd. 341), Niezależnie od tego, samo miasto jak zostało
Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1975. Zob.
już podkreślone miało doniosłe znaczenie dla idei
również Ulrich Keller (Idem, Reiterstandbild , in: HPI, op. cit.,
i kontynuacji chrześcijańskiego królestwa sakralnego
t. II, s. 303 309), którego analiza nie uwzględnia tradycji bi-
zantyjskiej, mimo że statua Piotra Wielkiego (�tienne Maurice
ze względu na przechowywaną tam już od czasów Ka-
Falconet, 1782) została uwzględniona, ale tylko w kontekście
zimierza Wielkiego relikwię Krzyża świętego (notabe-
ikonografii oświeceniowej.
36 Anna Różycka-Bryzek, Freski bizantyjsko-ruskie, op. cit., s. 11,
przypis 33. Kraków, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2010, s. 72), jest
37 Obok słynnego nagrobka Jagiełły (Tadeusz Chrzanowski, on również przedstawiony w scenie pokłonu Trzech Króli z
Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów, Warszawa: Państwowe tryptyku Matki Boskiej Bolesnej w kaplicy Trójcy Świętej w
Wydawnictwo Naukowe, 1993, s. 252nn., fig. 198), uważane- katedrze wawelskiej (tak na okładce monografii Jadwigi Krzy-
go za realistyczny portret króla (por. Marcin Fabiański, Złoty żaniakowej i Jerzego Ochmańskiego).
117
ne zrabowaną dopiero w roku 1991 i po dziś dzień nie kralnego królestwa i jego władcy z Bożej łaski w kon-
odzyskaną)38. Co prawda, nie była to jedyna relikwia tekście wydarzeń ewangelicznych, hagiograficznych i
tego rodzaju na ziemiach polskich (należy tu uwzględ- ich eklezjologiczno-eschatologicznej realizacji.
nić kościół w łyścu, darzony przez Jagiełłę szczególną U obecnego wejścia do kaplicy znajduje się zna-
czcią39), ale w kontekście znaczenia Lublina jako rezy- mienna, składająca się z trzech segmentów scena hoł-
dencji królewskiej właśnie tutaj miała ona szczególny du króla [fig. 3]43, składanego przed Majestatem Jezu-
oddzwięk dla teologii królewskiej Jagiellonów, którzy sa Chrystusa, który siedzi na kolanach tronizującej
widzieli w niej jednocześnie kontynuację kultu, łączą- Theotokos z gestem błogosławieństwa skierowanym
cego ich nie tylko z Piastami40, ale też z ideą Golgoty ku władcy. Anna Różycka-Bryzek (1928 2005), swego
i relikwią św. Heleny, matki Konstantyna. Legenda o czasu profesor historii sztuki na Uniwersytecie Jagiel-
znalezieniu Krzyża Chrystusowego, spopularyzowana lońskim, widzi tutaj Chrystusa-Emanuela, co w świe-
przez Jakuba de Voragine (Legenda aurea, około 1265) tle postbizantyńskiej ikonografii jest nie do przyjęcia44.
była bardzo rozpowszechniona41 i wpłynęła między Co prawda krakowska badaczka zmodyfikowała swoje
innymi na słynny cykl Piero della Francesca (1415 lub wczesne interpretacje (1983) i obecnie mówi (2000) już
1420 1492) w San Francesco (Arezzo). nie o modlitwie fundatora , tylko o adoracji 45 (!), co
Program ikonografii implikowany istotą teologii przybliża jej stanowisko do mojego, mimo że w swoich
władzy (między innymi M. Bloch, E. Kantorowicz, wywodach trzyma się ona wiernie pierwotnej analizy,
J.-P. Roux, C. Schmitt), wychodzącej od szeroko roz- nie poddając jej jakże koniecznej rewizji. Wychodząc
winiętej i już w okresie przedchrześcijańskim w pełni od deskrypcji zasłużonej znawczyni tematu46, możli-
umotywowanej koncepcji regalita sacra, znalazł swoje
przyczynki do zrozumienia świętej władzy , która znajduje
odzwierciedlenie w tej jedynej w swoim rodzaju kapli-
swój początek w ikonografii Boga jako władcy (np. Moshe Ba-
cy, będącej perłą sztuki postbizantyjskiej na ziemiach
rasch, Gott als Herrscher: Zur Ikonographie der Theokratie ,
in: Theokratie, hrsg. von Jacob Taubes, (ser. Religionstheorie und
polskich42. Doszło tutaj do ikonicznej syntezy idei sa-
politische Theologie, Bd. 3.) M�nchen: W. Fink, F. Sch�ningh,
1987, s. 248 265).
38 Leszek Wojciechowski, Sanktuarium Krzyża Świętego w Lu- 43 Anna Różycka-Bryzek, Freski bizantyjsko-ruskie, op. cit., s. 138
blinie: Problem genezy , in: Peregrinationes: Pielgrzymki w kul- 139.
turze dawnej Europy, redakcja naukowa Halina Manikowska, 44 Chrystus-Emmanuel, to młodzieńczy Chrystus leżący na łożu
Hanna Zaremska, (ser. Colloquia Mediaevalia Varsoviensia, II), z wiecznie otwartymi oczyma (gr. anapeson, rus. nedreman-
Warszawa: Instytut Historii PAN, 1995, s. 288 296. noe oko), por. Konrad Onasch, Lexikon Liturgie und Kunst
39 Marek Derwich, łysogórski ośrodek pielgrzymkowy w Polsce der Ostkirche. Unter Ber�cksichtigung der Alten Kirche, Berlin-
średniowiecznej i nowożytnej: Zarys problematyki , in: Pere- M�nchen: Buchverlag Union, 1993, 75a; Eva Haustein-Bartsch,
grinationes, op. cit., przypis 37, s. 277 287, tu s. 280; w tymże Siehe, der H�ter Israels schl�ft noch schlummert nicht�: Zur
artykule jednego z czołowych znawców problemu zawarta jest Ikonographie des Nichtschlafenden Auges� in der Kunst des
cała istotna literatura przedmiotu. christlichen Osten , in: Die Weisheit baute ihr Haus: Untersu-
40 Ibid., s. 278n. chungen zu hymnischen und didaktischen Ikonen, hrsg. von
41 Die Legenda aurea (niemieckie tłumaczenie Richard Benz, Karl-Christian Felmy, Eva Haustein-Bartsch, (ser. Beitr�ge zur
Heidelberg: L. Schneider, 1975, s. 349 358); Stefan Heid, Der Kunst des christlichen Ostens, Bd. 11.), M�nchen: Deutscher
Ursprung der Helenalegende in Pilgerbetrieb Jerusalem , in: Kunstverlag, 1999, s. 213 250.
Jahrbuch f�r Antike und Christentum, Jahrgang 32, 1989, s. 41 45 Anna Różycka-Bryzek, Freski bizantyjsko-ruskie, op. cit., s. 138.
71 (i tam cytowana literatura); zob. również wyżej przypis 12. 46 W moim wileńskim wystąpieniu ze względów czasowych
42 W tym kontekście na uwagę zasługuje księga pamiątkowa dla zrezygnowałem z tego cytatu, tutaj jednak przytaczam go,
Henryka Samsonowicza pt. Monarchia w średniowieczu: wła- aby ukazać, do jakich nieporozumień prowadzi niewłaściwa
dza nad ludzmi, władza nad terytorium: studia ofiarowane Pro- deskrypcja w połączeniu ze swoistą interpretacją, niemającą
fesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, redakcja naukowa Jerzy podstaw ikonologicznych. Oczywiście jestem w pełni świado-
Pysiak, Warszawa Kraków: Towarzystwo Naukowe Societas my, iż niniejszy wywód można by poszerzyć do rozmiarów po-
Vistulana , 2002, zawierająca jak żadna inna liczne polskie ważniejszych. Mimo to sadzę, iż przeprowadzona tu skrótowa
118
we będzie ukazanie jej wątpliwych aspektów. Pisze ona
między innymi:
Ideowe centrum wieloosobowej kompozycji lubel-
skiej stanowią Chrystus-Emanuel z Marią tronizują-
cą. Przed nimi klęczy w pozie modlitewnej Jagiełło,
do nich kierują gest polecenia dwaj święci. Maria
wyciągając rękę ku monarsze, sama go poleca Syno-
wi, który z kolei, jakby w odpowiedzi na te prośby,
swoje błogosławieństwo zwraca do niego. Za królem
w pewnej odległości stoją młody mężczyzna w zbroi
z obnażonym mieczem na znak władzy sprawowanej
w imieniu monarchy oraz dostojnik w powłóczystej
szacie. Król wraz z tą świtą należy do rzeczywistości
ziemskiej, co podkreśla brak nimbów. Świtę niebiań-
ską wyróżnioną nimbami stanowi biskup polecający
fundatora oraz drugi, po stronie Matki Boskiej, uno-
szący dłoń w geście poświadczenia. (...)
Już od chwili odkrycia tej pierwszej partii malowi-
deł było oczywiste, że chodzi o Jagiełłę. Rysy twarzy
o wydłużonym cienkim nosie i wypukłym niskim
czole ze znaczną łysiną na ciemieniu odpowiadają
5. Herb jako wiązadło żebrowe w prezbiterium kaplicy
opisowi Długosza (w mniejszym zaś stopniu rzez- zamkowej w Lublinie
bionej podobiznie na nagrobku wawelskim). Myśl o
Herbas kaip skliauto nervikrs raktas Liublino
pilies koply%0ńios presbiterijoje
wierności portretowej ujęcia osłabia jednakże fakt,
iż niemal identyczną twarz ma święty pośrednik The coat of arms as part of the crystal vaults
at Lublin Castle s Chapel Altar part
króla dzięki uwzględnieniu istotnych cech w budo-
wie czaszki. Jagiełło klęczy z odkrytą głową, wypro-
stowany, zatem nie zwyczajem wschodnim nisko
korony i berła. Taki wygląd nie odpowiada wschod-
pokłoniony w proskynezie, a tylko rozłożone dłonie
niemu pojęciu władcy, którego wizerunek miał glo-
wznosi we wschodnim geście adoracji, od XIII wieku
ryfikować jego osobę i zarazem dynastię. (...)
zaniechanym na zachodzie na rzecz modlitewnego
W lubelskiej scenie z fundatorem połączyły się rysy
złożenia rąk. Odziany jest w swoją zwykłą sukienną
bizantyjskiej ikonografii z rysami zachodnimi, skła-
szatę, o jego królewskim statusie przypomina jedynie
dając się na rozwiązanie indywidualne. Brak repre-
nałożony jak kapa różowo-fioletowy płaszcz podbity
zentacyjności w podobiznie monarchy różni go od
gronostajami. Zwraca uwagę zupełny brak regaliów,
typu wyniosłego imperatora. A przecież i w Polsce
XV wieku w obrazach fundacyjnych czy epitafijnych
analiza ukaże nie tylko słabości dotychczasowych publikacji,
zawsze dbano o podkreślenie pozycji społecznej upa-
ale przede wszystkim konieczność uwzględnienia koncepcji
regalita sacra, wyeliminowanej już w procesie demokracji
miętnianej osoby. Na ów nieszczęsny układ kompozy-
szlacheckiej , która nie miała na uwadze interesów królestwa/
cyjny złożyły się zapewne dwie przyczyny: możliwo-
państwa, jedynie interesy prywatne i klasowe.
119
ści twórcy tej partii malowideł oraz a może przede
Semiotyczny charakter purpury jest tak znamienny48,
wszystkim poświadczone zródłowo przejawy cnoty
iż jego pominięcie prowadzi do zboczenia z właściwej
pokory, humilitas, widoczne także w prostych ubio- drogi ikonologiczno-hermeneutycznej czytelności ni-
rach i niechęci do przepychu. Jagiełło ukazuje się
niejszej ikonografii. Lewą grupę kompozycji z pozycji
tutaj w akcie osobistej dewocji odpowiadającej ów- patrzącego tworzą dwie osoby, jedna duchowna, dru-
czesnym ideałom pobożności. Jego kontemplacyjnej
ga wojskowa. Purpurowy płaszcz tej drugiej wskazywał-
duchowej więzi z Chrystusem i Jego Matką nie zakłó- by na rodzinę królewską, reprezentującą orszak, dwór
cają ani atrybuty władzy ziemskiej, ani żadne oznaki
królewski. Z prawej zaś strony postać otoczona nim-
upamiętnienia zrealizowanej właśnie renowacji ka- bem, trzymająca w ręku dotąd nieczytelny (ze względu
plicy i ufundowania w niej malowideł.
na stan zachowania) zwój, wciąż stanowi zagadkę. Jej
rozwiązanie mogłoby wiele wyjaśnić. Dlatego należało-
Ograniczając się do ikonologicznej wymowy trój- by zintensyfikować w tym kierunku poszukiwania po-
segmentowej kompozycji (widzianej tutaj inaczej niż
równawcze, wymagające jednak daleko idących badań.
u Anny Różyckiej-Bryzek), świetnie ujętej już w akwa- Centrum kompozycji tworzą tronizująca Hodogetria
reli z roku 1899 [6 il.], pragnę podkreślić jej całościo- (tak określa ten typ Viktor Lazarev49) i klęcząca przed
wy purpurowy koloryt odnoszący się tak do majesta- nią postać króla, protegowana przez stojącego obok
tu boskiego w konfiguracji Theotokos/Christos, jak i
niej św. Mikołaja, odpowiadającego całkowicie kanono-
majestatu królewskiego. Mówienie o różowo-fioleto- wi ikoniczności bizantyjskiej50. Analiza ikonologiczna
wym płaszczu , który de facto jest niczym innym jak
wskazuje tu na poważne rozbieżności wobec dotych-
purpurową palla króla, jest typowym nieporozumie- czasowych interpretacji Anny Różyckiej-Bryzek. Prote-
niem występującym w polskiej literaturze przedmiotu,
gowany król, którego wizerunek nie jest zbyt daleki od
gdzie autorzy zdają się zapominać o istocie purpury i
opisu Długosza, może sugerować możliwości idące w
jej odmianach kolorystycznych47.
kierunku portretu władcy. Długosz pisze:
48 Znaczenie purpury w symbolice religijno (teologiczno)-poli-
47 Tak też swego czasu znany polski archeolog Kazimierz Micha- tycznej ma długą tradycję i tym samym bogatą literaturę przed-
łowski (1901 1981), odkrywca nubijskiej katedry i jej malowideł miotu, tutaj uwagę zwracają zwłaszcza: Heinke Stulz, Die Farbe
ściennych w Faras/Pachoras, wprowadził w swojej analizie ma- Purpur im fr�hen Griechentum: beobachtet in der Literatur und
larstwa pojęcie stylu fioletowego (Idem, Faras, Die Kathedrale in der bildenden Kunst, Stuttgart: B. G. Teubner, 1990 (zwłasz-
aus dem W�stensand, Einsiedeln, Z�rich, K�ln: Benziger, 1967, cza uwagi dotyczące znaczenia na s. 23 95); Hartmut Blum,
s. 109), określającego VIII-wieczne malarstwo tego regionu. Nie Purpur als Statussymbol in der griechischen Welt, Bonn: R. Ha-
uwzględnił jednak, że kolor fioletowy to jeden z pochodnych belt, 1998; Gerhard Steigerwald, Purpurgew�nder biblischer und
purpury, bardzo silnego barwnika naturalnego o znamiennej kirchlicher Personen als Bedeutungstr�ger in der fr�hchristlichen
skali kolorystycznej rozciągającej się niemalże od czerni aż Kunst, Bonn: Boreng�sser, 1999. Jako że purpurę stosowano
po intensywną czerwień. Ten kosztowny barwnik stosowany przede wszystkim do farbowania szat, w malarstwie stosowano
był tylko do farbowania tkanin cesarskich i stał się symbolem pigmenty zbliżone do optyki purpury, stąd problemy w określe-
wszelkiego majestatu (The Oxford Dictionary of Byzantium, edi- niu kolorów (zob. przypis 47).
ted by Alexander P. Kazhdan, t. 3, New York: Oxford University 49 Historia malarstwa bizantyjskiego Lazareva istnieje w kilku
Press, 1991, s. 1759n.). W przypadku Lublina nie należy wyklu- edycjach językowych: angielskiej (1932), rosyjskiej (1947/1986),
czyć, iż intensywność purpury została zredukowana poprzez włoskiej (1967), tutaj według wersji rosyjskiej (8:B>@ 8:8-
przeprowadzoną tam konserwację. Można przy tym założyć, B8G 070@52, AB>@8O 2870=B89A:>9 682>?8A8, >A:20:
iż oryginalna purpura była niedostępna, względnie zbyt droga, A:CAAB2>, 1986, A. 148, por. indeks ikonograficzny); zob. rów-
dlatego też stosowano pigmenty zastępcze (Stanisław Stawicki, nież Konrad Onasch, op. cit., s. 145.
Techniczne i technologiczne problemy ściennych malowideł bi- 50 Zob. materiał ilustracyjny in: Lothar Heiser, Nikolaus von Myra:
zantyjsko-ruskich w kościele zamkowym w Lublinie, w: Kaplica, Heiliger der ungeteilten Christenheit, Trier: Paulinus-Verlag,
przypis 4, s. 115 173, tu s. 172n.) 1978, tablice 1, 12, 13, 19, 21, 24 i in.
120
6. Trójsegmentowa kompozycja w XIX-wiecznej akwareli Józefa portretem Jagiełły, co można by przypisać zachodnim
Smolińskiego (kopia z 1899). Gabinet Rycin MN w Krakowie
wpływom artystycznym mimo że tworzenie portretu
Trijs segments kompozicija XIX a. Juozapo Smolinskio
w malarstwie na północ od Alp stawiało w tym czasie
akvarelje, 1899 m. kopija. Nacionalinis muziejus Krokuvoje,
dopiero pierwsze kroki52. Zatem w tej powszechnej in-
Rai~inis kabinetas
terpretacji leży bardziej życzenie niż konieczność wi-
Composition of three segments in the watercolour painting
dzenia tu jednoznacznego portretu króla. Istotą tego
of Józef Smoliński of the 19th c. (copy made in 1899).
przedstawienia pozostaje bowiem uczynienie władcy
National Museum in Krakow, Print Room
godnym pomazańcem Bożym, za czym by przemawia-
ła bliskość formalna jego wizerunku z twarzą przedsta-
Sylwetka księcia Jagiełły jest zgrabna, kształtna, wionego tu św. Mikołaja, bezpośredniego protektora.
ciało dobrze zbudowane, wzrost średni, spojrzenie Klęczący, świadomie pozbawiony znamiennych
wesołe, twarz podłużna, bez żadnego jednak śladu insygniów indywidualnej władzy (te będą mu przeka-
szpetoty, a obyczaje poważne i godne księcia51. zane pózniej, w następnym ujęciu Jagiełły jako kró-
la-jezdzcy i władcy), otoczony jest jednak purpurową
Pod tym względem nie ma zbytniej rozbieżności aurą majestatu, tworzącego harmonię pomiędzy nie-
wobec ogólnego przekonania, iż mamy do czynienia z
52 Hans Belting, Christiane Kruse, Die Erfindung des Gem�ldes:
51 Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Pol- Das erste Jahrhundert der niederl�ndischen Malerei, M�nchen:
skiego, Księga X, Warszawa: PWN, 2009, s. 200. Hirmer, 1994, s. 9 21.
121
7. Przykład jezdzca niebiańskiego w koptyjskim malarstwie ceniony święty w ortodoksji wschodniej54, a co waż-
ściennym z VI w. (Bawit)
niejsze święty patron Lublina.
Dangiakojo raitelio pavyzdys ia VI a. kopts siens tapybos.
Niestety teza Anny Różyckiej-Bryzek, iż wizerunek
Bawit, Egiptas
Jagiełły nie odpowiadał regułom ikonografii wschod-
Example of heavenly rider in Coptic wall-paintings, VI sec.
niej, jest nieporozumieniem, by nie powiedzieć dowo-
Bawit, Egypt
dem nieznajomości bizantyjskiej i postbizantyjskiej
tradycji. Tak np. wielki książę twerski Michał Jarosław
(1272 1319) przedstawiony jest przed tronem Chry-
stusa wraz ze swoją matką Oksijaną również bez ja-
biańską a ziemską sferą całego kosmosu jako boskiej i
świętej kreacji53. W pokorze wyciąga swe ręce, sygnali- kichkolwiek regaliów (przykłady tego typu ikonografii
można mnożyć)55.
zując oddanie się mocy Boskiej, spływającej ku niemu
tak przez gest Matki Bożej, jak i gest błogosławień-
54 Borys A. Uspienski, Kult św. Mikołaja na Rusi, Lublin: Redak-
stwa wykonywany przez Jezusa. Jego protektorem i
cja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1985,
orędownikiem jest św. Mikołaj, szczególnie wysoko s. 44nn.); zob. też >1@K9 :>@G8B0=85 A2OB8B5;O
8:>;0O 2 E@8AB80=A:>< <8@5, A>AB02;5=85 8 >1I0O @5-
40:F8O ;5:A0=4@ ;048<8@>28G C3052A:89, >A:20:
!:8=8O, 2011; ten tom zbiorczy sympozjum moskiewskiego
53 Hans Peter L Orange, Studies on the iconographie of cosmic prezentuje dość bogaty materiał podkreślający znaczenie św.
kingship in the ancient world, Oslo: H. Aschehoug; Cambridge: Mikołaja w tradycji bizantyjskiej i postbizantyjskiej.
Harvard University Press, 1953 (reprint New York: Caratzas 55 Ten przykład, ale też inne publikuje, m.in. Frank K�mpfer,
Brothers, 1982). Das russische Herrscherbild von den Anf�ngen bis zu Peter dem
122
Nie obejdzie się tutaj bez dygresji dotyczących co wydaje się również odbijać w polskim stanowisku
niekończącej się dyskusji wokół jednego z pierwszych na soborze w Konstancji60, co jednak nie przyniosło
kościołów lubelskich pod wezwaniem św. Mikołaja. spodziewanych owoców. Konstancja w której, mimo
Moim zdaniem, gros interpretacji (ostatnia pióra Jac- zapewnień cesarza, spalono Jana Husa (1415) umoc-
ka Chachaja)56 zdaje się nie uwzględniać faktu, że tu niła pozycję Kościoła rzymskokatolickiego, wrogiego
na pograniczu długi czas, tzn. aż do wieku XIV, obrzą- wszelkim wschodnim tendencjom, mimo że takowe
dek wschodni był dominujący. Dopiero dominikanie, napływały nie tylko z Krakowa i Wilna, ale i z Kon-
sprowadzeni tu około roku 1265, z inkwizycyjną per- stantynopola, będąc przedmiotem dyskusji, zwłaszcza
fidią przesądzili o losach lubelskiego chrześcijaństwa, wobec wzrastającej potęgi tureckiej i formułującej się
zwalczając prawosławie i silną ręką wprowadzając ka- polskiej polityki przedmurza (antemurale)61.
tolicyzm57. Tu tkwią zasady kształtującej się sarmackiej ka-
Jagiełło, w ograniczonych ramach tolerancyjny58, tolickości, która nie mogła się ostać wobec rosnącej
kulturowo przez niemalże 40 lat intensywnie związany pozycji prawosławia, z czasem coraz bardziej iden-
z obrządkiem wschodnim, nie mógł pozostać obojęt- tyfikującego się z Wielkim Księstwem Moskiewskim
ny wobec znanej mu tradycji św. Mikołaja w Lublinie, i wrogiego polskiemu, wówczas nader butnemu, ka-
mało tego chciał ją niemalże aktywizować i zjednać tolicyzmowi. Nie można oprzeć się wrażeniu pewnej
sobie społeczeństwo obrządku prawosławnego, z czym krótkowzroczności stronnictwa katolickiego, niewi-
przypuszczalnie była związana nieznana nam postać dzącego zbliżającej się zagłady Konstantynopola (1453)
świętego z prawej strony59 tej przekonującej sceny ak- i tym samym pogłębienia narastającego konfliktu z
ceptacji Jagiełły może nawet jako władcy wyznawców Imperium Osmańskim, decydującym o losach Obojga
obu obrządków. Zachodnia gotyckość połączyła się z Narodów w następnych dwóch stuleciach!62
programatyką ikoniczności postbizantyjskiej, której Uwzględniając programatykę polichromii Świętej
hołdowano na Litwie i na którą był otwarty Jagiełło, Trójcy, nazywanej obecnie przez Annę Różycką-Bry-
starając się o unifikację chrześcijańskich zróżnicowań, zek freskami, co ma w pewnej mierze uzasadnienie w
technologii powstania lubelskiego malarstwa ścien-
Grossen: Studien zur Entwicklung politischer Ikonographie im
nego jest zrozumiałe, iż dalsze przedstawienie kró-
byzantinischen Kulturkreis, Recklinghausen: A. Bongers, 1978,
la musiało znalezć miejsce właśnie na granicy dwóch
tablica 72 (tekst na s. 148).
56 Jacek Chachaj, Początki kościołów lubelskich w świetle legend i
przestrzeni kościelnych: pomiędzy halą wspartą na
przekazów historycznych, Lublin: Werset, 2011, s. 47nn.
57 Księga inkwizycji: Podręcznik napisany przez Bernarda Gui,
Kraków: Wydawnictwo WAM, 2002; P. Kras, Ad abolendam 60 Wystarczy zwrócić tu uwagę na artykuł Agnieszki Nowak,
diversarum haeresium pravitatem�: System inkwizycyjny w śre- Kościół krakowski pod rządami biskupa Zbigniewa Oleśnic-
dniowiecznej Europie, Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uni- kiego wobec husytyzmu , in: Religie w średniowiecznej Europie
wersytetu Lubelskiego, 2006. środkowej i wschodniej, redakcja naukowa Michał Michal-
58 Aleksander Naumow (Idem, Władysław II Jagiełło wobec ski, łukasz Gedlka, Tomasz Krzyżowski, Kraków: AA, 2010,
prawosławia , in: Kaplica; przypis 4 s. 17 24) jest innego zda- s. 109 129 [i tam cytowana literatura]; zob. także Marek Za-
nia. W swojej niekiedy ostrej ocenie religijnej polityki króla hajkiewicz, Konstancjański sobór , in: Encyklopedia Katolicka,
nie uwzględnia chyba kolosalnego nacisku polskiej uprzywi- t. 9, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu
lejowanej klasy szlacheckiej (w tym szczególnie osobistego Lubelskiego, 2002, kol. 693 5, tu kol. 694.
wpływu Zbigniewa Oleśnickiego [1389 1455]), która była zbyt 61 Janusz Tazbir, Polska przedmurzem Europy, op. cit., przypis 2,
katolicka, aby zrozumieć wewnętrzne przekonanie Jagiełły do s. 21 24; Piotr O. Scholz, Sarmatismus als Sonderweg des pol-
prawosławia. nischen Orientalismus, in: Sarmatismus..., przypis 2, s. 93 114,
59 Sugestia, z którą można się spotkać, iż to Konstantyn Wielki 103nn.
(Stawicki, op. cit., przypis 45, fig. 24), nie znajduje jak dotąd 62 Albert M. Ammann, Abriss der ostslavischen Kirchengeschichte,
zbyt dużego uzasadnienia. Wien: Herder, 1950, s. 123 147.
123
jednej kolumnie a prezbiterium. W tej architektonicz-
nej symbolice63 można się dopatrywać funkcji króla
jako spójni pomiędzy światem (hala) a wydarzeniami
niebiańskimi (prezbiterium).
Przedstawienie króla/Jagiełły na błękitnym tle jako
niebiańskiego jezdzca koronowanego przez anioła
[fig. 4] i trzymającego tarczę z ikonografią litewskiego
herbu Pogoń na filarze kaplicy lubelskiej nie ma już
charakteru portretowego. Wielu komentatorów popeł-
nia błąd, mówiąc o portrecie, zapomina się bowiem,
że jest to reprezentacja króla jako instytucji, która ni-
gdy nie umiera (dignitas non moritur), jak to słusznie
podkreśla Ernst Kantorowicz64.
Władca jest przedstawiony w konwencji uświę-
conego króla, któremu insygnia władzy, koronę (cor-
poration sole) i lancę opatrzoną krzyżem na podo-
bieństwo antycznej Nike-Victorii65 przekazuje poseł
63 G�nter Bandmann, Mittelalterliche Architektur als Bedeutug-
str�ger, Berlin: Gebr. Mann, 1951/1990, s. 140 170; zob. również
Otto von Simon, Die gotische Kathedrale (amer. org. 1956/1962),
Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1968, s. 13 89.
8. Silko, nubijski basiliskos, relief na ścianie świątynnej w Kalabszy,
64 Ernst Kantorowicz, Die zwei K�rper des K�nigs: eine Studie zur
dziś przeniesionej w pobliże tamy assuańskiej
politischen Theologie des Mittelalters, Stuttgart: Klett-Cotta,
1992, s. 322nn.; zob. również Piyel Haldar, K�nigs-Christolo-
Silko, Nubijos basiliskos, reljefas ant sienos Kalabaos
gie , op. cit., przypis 18, s. 147.
aventykloje, dabar perkeltoje prie Asuano u~tvankos
65 Thomas Sternberg, in: Herbert Vorgrimler, Ursula Bernauer,
Basilisk of Nubian King Silko, a relief on the wall of Kalabsha
Idem, Engel: Erfahrungen g�ttlicher N�he, Freiburg: Herder,
Temple, moved near Aswan high dam
2001/2008, s. 26 31. Tutaj na uwagę zasługuje inne studium
Ernsta Kantorowicza (Idem, Des �K�nigs Ankunft und die
r�tselhaften Bildtafeln in den T�ren von Santa Sabina (1944),
in: Idem, G�tter in Uniform: Studien zur Entwicklung des aben-
dl�ndischen K�nigstums, Stuttgart: Klett-Cotta, 1998, s. 104 113),
w którym Adventus Augusti, wzbogacony o szereg przykładów,
przekonująco ukazuje genezę lubelskiego galopującego króla,
którego prototypiczną koncepcję da się prześledzić w znanym
dyptyku ze zbiorów Barberiniego (ca. 520, Paryż, Luwr), gdzie
ukazany jest cesarz (Konstantyn?) w siodle, kierujący lancę ku
ziemi (przeciwko stojącemu za nim barbarzyńcy), zaś w pra-
wym górnym rogu stojąca na globusie Victoria wyciąga rękę
z wieńcem ku głowie cesarza (uszkodzona w obecnym stanie
zachowania). Na sąsiadującej z nią płytce pojawia się Victoria
w tym samym geście, niesiona przez dworzanina (konsula?).
Nie inaczej na innym przykładzie z Egiptu (według oceny Jo-
sefa Strzygowskiego). Oba przykłady które dadzą się posze-
9. Pogoń, od Giedymina do współczesności
rzyć o kolejne (nr 86 a, b, c) publikuje i komentuje Wolfgang
Fritz Volbach (Idem, Elfenbeinarbeiten der Sp�tantike und des
Vytis, nuo Gedimino iki mkss diens
fr�hen Mittelalters (1916), Mainz am Rhein: Von Zabern, 1976,
Vytis, from Gediminas to our times nr 48, 77). Ikonografia uskrzydlonej Nike/Victorii zachowała
124
niebiański, anioł. Ikonografia anioła jest w lubelskiej
kaplicy wyjątkowo obfita i to nie tylko ze względu na
bizantyjskie korzenie bogatego wystroju malarskiego
wnętrza tej małej, koncypowanej przypuszczalnie tyl-
ko dla celów samego władcy i jego dworu, przestrze-
ni sakralnej, ale także ze względu na rozwiniętą ideę
ikonograficzną wizualizującą świętą władzę (regalita
sacra), która zgodnie z jej średniowieczną koncepcją
jest podstawą ideową dynastii Jagiellonów66. Jagiełło
otrzymuje władzę od samego Boga za pośrednictwem
anioła (zapewne Archanioła Michała67), który prawą
ręką wkłada na jego głowę koronę (typu zachodnie-
go)68, lewą zaś wręcza mu lancę opatrzoną krzyżem,
będącą symbolem zwycięstwa nad złem/pogań-
stwem69. Tym samym jest to manifestacja idei władzy
pochodzącej bezpośrednio od Boga, zaprzeczającej
konieczności koronacji przyjmowanej z rąk człowie-
ka, tzn. arcybiskupa, czy też nawet cesarza, co było
10. Irańskie znaki heraldyczno-symboliczne wg Hansa J�nichena
przypuszczalnie odzwierciedleniem konfliktu między
cesarzem Zygmuntem a papieżem w odniesieniu do Iranietiaki heraldiniai ir simboliniai ~enklai
pagal Hansą J�nicheną
zamierzonej koronacji Witolda na króla Litwy i jego
Iranian heraldic and symbolic signs after J�nichen
niespodziewanej śmierci (1430)70.
Ze starożytnej tradycji emanuje koncept jezdz-
ca-władcy, sięgający ku wyżynom ikonografii solarnej
się aż po współczesność, jeśli uwzględnić szereg przykładów
kolumn zwycięstwa (Andreas Beyer, S�ule , in: HPI, op. cit.,
t. II, s. 319 324).
66 Ernst Kantorowicz, Dwa ciała króla, przypis 59, s. 325 344.
67 Za tą identyfikacją przemawia lanca zakończona krzyżem, któ-
ra już od okresu wczesnochrześcijańskiego tak w Oriencie, jak i
w Europie należy do atrybutów Archanioła Michała. Przykłady
in: Herbert Vorgrimler, Ursula Bernauer, Thomas Sternberg,
Engel, op. cit., przypis 65, s. 98, 160; Ivan Bentchev, Engelikonen:
Machtvolle Bilder himmlischer Boten, Freiburg: Herder, 1999, s.
21, 46, il. 3, s. 85, 95; zob. też przypis 65.
68 Percy Ernst Schramm, Herrschaftszeichen und Staatssymbolik,
(ser. Monumenta Germaniae Historica, 13/III), Stuttgart: Hier-
semann, 1956, Taf. 88b.
69 Piotr O. Scholz, Wer war Merkurios der Bezwinger des
B�sen� in den Wandmalereien aus Faras/Pachoras? Ikonizit�t
des Drachent�ters im Niltal , in: Bulletin du Mus�e National de
Varsovie, 2006, vol. 42, s. 164 209, tutaj zwłaszcza s. 180 186, 11. Pieczęć królewska Władysława Jagiełły
204nn.
Vladislovo Jogailos karaliakasis antspaudas
70 Percy Ernst Schramm, Herrschaftszeichen, op. cit., przypis 68,
s. 953 956. Royal seal of Vladislav Jogaila.
125
(sol invictus), która nawiązuje do irańskich archety- cy w tradycji póznoantycznej75 sprawia wrażenie
pów jezdzca71 na białym (śniadym) koniu. Obecna w herbu, który w obecnej formie Pogoni [9 il.] zachował
kaplicy lubelskiej symbolika jezdzca podkreślona jest nie tylko jezdzca w galopie, ale i heraldykę Jagiełły w
głębokim błękitem, który jednoznacznie określa sfe- postaci podwójnego krzyża na jego tarczy76. Ikonogra-
rę niebiańskiego posłańca zesłanego tu na ziemię, aby fia galopującego konia i jezdzca przypomina bardziej
podnieść ku niebiosom króla mającego krzewić wiarę typ zachodni niż wschodni, co zaznacza już Anna Ró-
i chrześcijańską sprawiedliwą władzę (synthronos)72. życka-Bryzek77, nie dokonując jednak głębszej analizy
Pózny antyk zna wiele paraleli, i to nie tylko z ikonologicznej, która dlatego też została tutaj świado-
kręgu kultur środziemnomorskich, do niniejszego mie zasygnalizowana jako rewizja wieloletniego obie-
wyobrażenia apoteozowanego jezdzca-władcy. Cieka- gowego poglądu.
wostką może być przedstawienie basiliskos Silko [8 il.] Puste, obramowane czerwienią pole pomiędzy
na ścianie egipskiej świątyni Mandulisa w Kalabszy, przedstawieniem jezdzca a herbem Śreniawy (=Krzy-
przypuszczalnie z IV wieku, kiedy ten mały królik waśni) przypuszczalnie związanym z kasztelanem
(bo jakże inaczej można by przetłumaczyć ten grecki lubelskim Piotrem Kmitą ( 1409) służyło niezacho-
tytuł)73 jezdzieckiego plemienia przypuszczalnie No- wanej, przypuszczalnie świadomie wyeliminowanej,
badów dokumentuje swoje przyjęcie monoteizmu inskrypcji.
(chrześcijaństwa) w ikonografii, która zdaje się osią- Ostatnim motywem zasługującym na wzmiankę
gać kanoniczną tradycję w swojej dalszej transpozycji jest heraldyka Jagiełły, nawiązująca do starej tradycji
w bizantynizmie i jemu bliskich kulturach, nie tylko o litewskiej, która jak wykazują studia porównawcze
charakterze chrześcijańskim74. sfragistyki Giedyminów ma zródła irańskie, co zda-
Jednocześnie to swoiste ujęcie koronowanego ją się potwierdzać badania Hansa J�nichena78 [11 il.].
jezdzca przed obliczem Archanioła Michała (?), nie- Uwzględnienie ikonografii figuratywnej, ale i umiesz-
malże zawieszone na niebie w galopie, w górnej części czenie elementów heraldycznych w programie kaplicy
quasi-triumfalnego łuku co sugeruje apoteozę wład- jako zwornik sklepienia żebrowego w prezbiterium u
stóp Pantokratora [5 il.], tworzy z niej wiarygodny do-
kument o religijności Władysława Jagiełły, identyfiku-
71 Hubertus von Gall, Das Reiterkamp ild in der iranischen und
jącego się z uduchowionym malarstwem (empsychos
iranisch beeinflu�ten Kunst parthischer und sasanidischer Zeit,
(ser. Teheraner Forschungen, Bd. 6), Berlin: Gebr. Mann, 1990.
graph�) w sensie ortodoksji wschodniej79.
Monografia zródłowa zawierająca wiele detali i analiz, jak i dalej
Jednocześnie przedstawienie Jagiełły wizualizuje,
wiodąca literatura przedmiotu. Zob. również Piotr O. Scholz,
iż losy jego królestwa leżą w rękach Boga, przed któ-
Bemerkungen zur Relation zwischen der sog. koptischen und
byzantinischen Kunst am Beispiel der Reiterikonographie , in:
rym prezentuje on swoją prawdę uniwersalnego wład-
Actes du IVe Congres Copte: Louvain-la-Neuve, 5 10 septembre
1988, ed. Marguerite Rassart-Debergh, Julien Ries, Louvain-la-
Neuve: Universit� catholique de Louvain, Institut orientaliste, 75 Sabine G. MacCormack, Art and ceremony in Late Antiquity,
1992, t. I, s. 88 97. Berkeley: University of California Press, 1981, s. 121 132.
72 Piyel Haldar, K�nigs-Christologie , op. cit., przypis 18, s. 154n. 76 Jest to widoczna zmiana wobec początkowego znaku wystę-
73 Piotr O. Scholz, Nubien , in: TRE, t. 24, 1994, s. 682 698, tu pującego jeszcze w Pogoni Giedymina [9 il.]. Można by tym
s. 687. samym wyjść z założenia swoistej chrystianizacji herbu Litwy
74 Wszystko wskazuje na to, iż silnie zakorzeniona w Egipcie helle- poprzez podwójny krzyż, będący bliższy ortodoksji niż łaciń-
nistyczna (szcególnie perskiej prowiemiencji) tradycja jezdzca skiemu katolicyzmowi.
wpłynęła na jej popularność w okresie chrześcijańskim, co póz- 77 Anna Różycka-Bryzek, Freski bizantyjsko-ruskie, op. cit., s. 141.
niej znalazło swoje odbicie w ikoniczności bizantyjskiej (Piotr 78 Hans J�nichen, Die Bildzeichen der k�niglichen Hoheit bei den
O. Scholz, Remarques sur l iconographie du cavalier chez les iranischen V�lkern, (ser. Antiquitas, 3), Bonn: Habelt, 1956.
Coptes , in: Le monde Copte, Paris, 1990, nr 18, s. 19 26). 79 Hans Belting, Bild und Kult, M�nchen: Beck, 1990, s. 292.
126
BIBLIOGRAFIA
cy chrześcijańskiego imperium. Z tego względu używa
on znaku crux gemina (jednej z tradycyjnych bizan-
Ammann Albert M., Abriss der ostslavischen Kirchengeschichte,
tyjskich form krzyża)80, który też mógł się nakładać
Wien: Herder, 1950.
Bandmann G�nter, Mittelalterliche Architektur als Bedeutungstr�-
na staurotekę, w której przechowywano relikwie św.
ger, Berlin: Gebr. Mann, 1990.
drzewa z Krzyża Pańskiego, o której już była mowa.
Bańkowski Andrzej, Etymologiczny słownik języka polskiego,
Heraldyka Władysława Jagiełły, nakładająca się w
Warszawa: PWN, 2000, t. 2.
Barasch Moshe, Gott als Herrscher. Zur Ikonographie der Theo-
pewnej mierze na świętego jezdzca zarówno na ścia-
kratie , in: Theokratie, hrsg. von Jacob Taubes,
nie kaplicy, jak i w herbie Pogoni, oddaje wyobrażenie
(ser. Religionstheorie und politische Theologie, Bd. 3), M�n-
króla jako imago regis, pogłębione w jego pieczęci kró- chen: W. Fink, F. Sch�ningh, 1987, s. 248 265.
Barner Wilfried, Detken Anke, Wesche J�rg, Texte zu modernen
lewskiej [10 il.]. W tym kontekście warto jeszcze zasta-
Mythentheorie, Stuttgart: Reclam, 2003.
nowić się nad ciekawą analizą pieczęci królewskiej pió-
Baronas Darius, Prawosławni , in: Kultura Wielkiego Księstwa
ra Rafała Jaworskiego81, będącą dalszym przyczynkiem Litewskiego. Analizy i obrazy, red. Vytautas Aliaaukas i in.,
Kraków: Universitas, 2006, s. 577 594.
do zrozumienia istoty polityczno-teologicznej ikonicz-
Basala Jerzy, Tajemnicze dzieje Polski, Warszawa: Bellona, 2008.
ności tego pierwszego władcy Obojga Narodów.
Belting Hans, Bild und Kult, M�nchen: Beck, 1990.
Belting Hans, Kruse Christiane, Die Erfindung des Gem�ldes:
Reasumując nasze uwagi, można stwierdzić, że
Das erste Jahrhundert der niederl�ndischen Malerei, M�nchen:
tylko przy uwzględnieniu długowiecznej tradycji
Hirmer, 1994.
świętej władzy i koncepcji Augustyńskiej De civitate
Bentchev Ivan, Engelikonen: Machtvolle Bilder himmlischer Boten,
Freiburg: Herder, 1999.
dei (powstałej w latach 412 427; szczególnie księgi
Bloch Marc, Królowie cudotwórcy: Studium na temat nadprzyro-
11 18)82 uzyskamy możliwość zrozumienia ówczesnej
dzonego charakteru przypisywanego władzy królewskiej zwłasz-
mentalności, jakże dalekiej od obecnych historycz- cza we Francji i w Anglii, Warszawa: Volumen, 1998.
Blum Hartmut, Purpur als Statussymbol in der griechischen Welt,
no-politycznych spekulacji, przynoszących więcej
Bonn: R. Habelt, 1998.
nieporozumień niż rozwiązań. Prezentacja powyższej
Boryś Wiesław, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków:
Wydawnictwo Literackie, 2005.
problematyki, oparta na reprezentacyjnym wyborze
Chachaj Jacek, Początki kościołów lubelskich w świetle legend i
ikonografii świętych władców , starała się ukazać
przekazów historycznych, Lublin: Werset, 2011.
ciągłość uniwersalnej tradycji świętej władzy i jej osa-
Chrzanowski Tadeusz, Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów,
Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1993.
dzenia w życiu, jako świadomej manifestacji władzy
Davies Norman, Boże igrzysko. Historia Polski, Kraków:
królów polsko-litewskich, danej im przez Boga, przed
Wydawnictwo Znak, 1999.
którym też ponosili za jej sprawowanie wieczystą od- Dawson Christopher, Tworzenie się Europy, Warszawa: PAX, 1961.
Deptuła Czesław, Galla Anonima mit genezy Polski: Studium z
powiedzialność.
historiozofii i hermeneutyki symboli dziejopisarstwa średnio-
wiecznego, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uni-
Gauta 2012-01-14 wersytetu Lubelskiego, 1990.
Der F�rst dieser Welt. Carl Schmitt und die Folgen, Hrsg. von Jacob
Taubes, M�nchen: Wilhelm Fink, 1983.
Derwich Marek, łysogórski ośrodek pielgrzymkowy w Polsce
średniowiecznej i nowożytnej. Zarys problematyki , in:
80 Konrad Onasch, Kreuz , w: LLKO, 225 228, tu: 225/nr 2.
Peregrinationes: Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy
81 Rafał Jaworski, Władca idealny w świetle alegorycznego opisu
(Colloquia Mediaevalia Varsoviensia, II), red. Halina Mani-
pieczęci majestatowej Władysława Jagiełły , in: Monarchia w
kowska, Hanna Zaremska, (Colloquia Mediaevalia
średniowieczu, op. cit., s. 321 333.
Varsoviensia, II), Warszawa: Instytut Historii PAN, 1995,
82 W literaturze polskiej w tym kontekście na szczególną uwagę
s. 277 287.
zasługuje tłumacz Augustyna Wiktor Kornatowski ze swoimi
Die Legenda aurea, niem. tłum. Richard Benz, Heidelberg:
analizami i rozważaniami (Wiktor Kornatowski, Społeczno-po-
L. Schneider, 1975.
lityczna myśl św. Augustyna, Warszawa: Instytut Wydawniczy
Długosz Jan, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskie-
Pax, 1965).
127
go, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, t. 10, średniowieczu władza nad ludzmi, władza nad terytorium,
1981/2009, t. 11, 1985/2009. red. Pysiak Jerzy et al., Warszawa-Kraków, 2002, s. 321 333.
Drijvers Jan W., Helena Augusta: the mother of Constantine the J�nichen Hans, Die Bildzeichen der k�niglichen Hoheit bei den
Great and the Legend of her finding of the True Cross, iranischen V�lkern, (ser. Antiquitas, 3), Bonn: Habelt, 1954.
(ser. Brill s studies in intellectual history, vol. 27), Leiden; K�mpfer Frank, Das russische Herrscherbild von den Anf�ngen
New York: E. J. Brill, 1992. bis zu Peter dem Grossen. Studien zur Entwicklung politischer
Fabiański Marcin, Złoty Kraków, Kraków: Wydawnictwo Literac- Ikonographie im byzantinischen Kulturkreis, (ser. Beitr�ge zur
kie, 2010. Kunst des christlichen Ostens, t. 8), Recklinghausen: Aurel
Gall, Hubertus von, Das Reiterkamp ild in der iranischen und Bongers, 1978.
iranisch beeinflu�ten Kunst parthischer und sasanidischer Zeit, Kantorowicz Ernst, The king s two bodies: a study in mediaeval
(ser. Teheraner Forschungen, VI), Berlin: Gebr. Mann, 1990. political theology, Princeton, N. J.: Princeton University Press,
Gałkowski Juliusz, Portret konny Władysława Jagiełły w kaplicy 1957; polskie wydanie: Ibidem, Dwa ciała króla: Studium ze
zamku lubelskiego , Akcent, 1992, nr. 2/3, s. 292 297. średniowiecznej teologii politycznej, Warszawa: Państwowe
Giesey Ralf E., Was f�r zwei K�rper? , in: Tumult: Schriften zur Wydawnictwo Naukowe, 2007.
Verkehrswissenschaft, 1992, nr. 16, s. 78 93. Kantorowicz Ernst, Des �K�nigs Ankunft und die r�tselhaften
Gudavi%0ńius Edvardas, Rusini , in: Kultura Wielkiego Księstwa Bildtafeln in den T�ren von Santa Sabina (1944), in: G�tter in
Litewskiego. Analizy i obrazy, red. Vytautas Aliaauskas i in., Uniform. Studien zur Entwicklung des abendl�ndischen K�nig-
Kraków: Universitas, 2006, s. 637 647. stums, Stuttgart: Klett-Cotta, 1998, s. 104 113.
Handbuch der politischen Ikonographie, hg. von Flecker Uwe, Klein Richard, Helena II , in: Reallexikon f�r Antike und
Warnke Martin, Ziegler Hendrik, M�nchen: Beck, 2011. Christentum, t. 14, 1988, s. 355 375
Haldar Piyel, K�nigs-Christologie und Synthronos Dike: Inkor- Kłoczowski Jerzy, Młodsza Europa: Europa Środkowo-Wschodnia
poration, Assoziation, Un�hnlichkeit , in: Geschichtsk�rper: w kręgu cywilizacji chrześcijańskiej średniowiecza, Warszawa:
Zur Aktualit�t von Ernst H. Kantorowicz, red. Wolfgang Ernst, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1998.
Cornelia Vismann, M�nchen: Fink, 1998, s. 145 159. Kornatowski Wiktor, Społeczno-polityczna myśl św. Augustyna,
Handbuch der politischen Ikonographie, hg. von Uwa Flecker, Warszawa: Pax, 1965.
Martin Warnke, Hendrik Ziegler, M�nchen: Beck, 2011. Kosman Marceli, Od chrztu do chrystianizacji: Polska-Ruś-Litwa,
Haustein-Bartsch Eva, Siehe, der H�ter Israels schl�ft noch Warszawa: Książka i Wiedza, 1992.
schlummert nicht�. Zur Ikonographie des Nichtschlafenden Kras Paweł, Ad abolendam diversarum haeresium pravitatem�:
Auges� in der Kunst des christlichen Osten , in: Die Weisheit System inkwizycyjny w średniowiecznej Europie, Lublin: Wy-
baute ihr Haus� Untersuchungen zu hymnischen und didak- dawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2006.
tischen Ikonen, hrsg. von Karl-Christian Felmy, Eva Haus- Krzyżaniakowa Jadwiga, Koncyliaryści, heretycy i schizmatycy,
tein-Bartsch, (ser. Beitr�ge zur Kunst des christlichen Ostens, Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989.
Bd. 11), M�nchen: Deutscher Kunstverlag, 1999, s. 213 250. Krzyżaniakowa Jadwiga, Ochmański Jerzy, Władysław II Jagiełło,
Hecker Hans, Ru�land beherrschen die Krone Polens tragen. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990/2006.
Ein Vergleich mittelalterlichen Herrschertums im Ru�land Księga inkwizycji: Podręcznik napisany przez Bernarda Gui,
und Polen , in: Der Herrscher: Leitbild und Abbild, (ser. Studia Kraków: Wydawnictwo WAM, 2002.
Humaniora, t. 13), D�sseldorf: Droste Verlag, 1990, s. 225 252. Malarstwo gotyckie w Polsce, t. 3., red. Adam Labuda, Krystyna
Heid Stefan, Der Ursprung der Helenalegende in Pilgerbetrieb Secomska, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2004.
Jerusalem , in: Jahrbuch f�r Antike und Christentum, 32, 1989, L Orange Hans Peter, Studies on the iconographie of cosmic kings-
s. 41 71. hip in the ancient world, Oslo: H. Aschehoug; Cambridge:
Heiser Lothar, Nikolaus von Myra. Heiliger der ungeteilten Harvard University Press, 1953 (reprint New York: Caratzas
Christenheit, Trier: Paulinus, 1978. Brothers, 1982).
Hellmann Manfred, Grundz�ge der Geschichte Litauens, Darm- MacCormack Sabine G., Art and ceremony in Late Antiquity,
stadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1976. Berkeley: University of California Press, 1981.
Hellmann Manfred, Litauen , in: Lexikon des Mittelalters, 5, Mende Ursula, Die Bronzet�ren des Mittelalters 800-1200,
1991/1999, 2011/16. M�nchen: Hirmer, 1983.
Herrin Judith, Byzantium: the surprising life of a medieval empire, Michałowski Kazimierz, Faras. Die Kathedrale aus dem W�sten-
Princeton: Princeton University Press, 2007; wydanie polskie: sand, Einsiedeln, Z�rich, K�ln: Benziger, 1967.
Bizancjum: Niezwykle dziedzictwo średniowiecznego imperium, Michałowski Roman, Ideologia monarchiczna Piastów wcześnie-
Poznań: Rebis, 2009. jszego okresu , in: Imagines potestatis, red. Jacek Banaszkie-
Hunger Herbert (red), Das byzantinische Herrscherbild / Wege der wicz, (ser. Colloquia Mediaevalia Varsoviensia, I), Warszawa:
Forschung, t. 341, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesell- Instytut Historii PAN, 1994, s. 185 205.
schaft, 1975. Monarchia w średniowieczu, władza nad ludzmi, władza nad tery-
Jaworski Rafał, Władca idealny w świetle alegorycznego opisu torium: studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsono-
pieczęci majestatowej Władysława Jagiełły , in: Monarchia w wiczowi, red. Jerzy Pysiak, Warszawa Kraków: Towarzystwo
128
Naukowe Societas Vistulana , 2002. Scholz Piotr O., Bemerkungen zur Relation zwischen der
M�ller Wolfgang, Die heilige Stadt, Stuttgart, 1961. sog. koptischen und byzantinischen Kunst am Beispiel
Nandri_ Grigore, Christian humanism in the Neo-Byzantine mural der Reiterikonographie , in: Actes du IVe Congres Copte:
painting of Eastern Europe, Wiesbaden: Harrassowitz, 1970. Louvain-la-Neuve, 5 10 septembre 1988, ed. Marguerite
Naumow Aleksander, Władysław II Jagiełło wobec prawosławia , Rassart-Debergh, Julien Ries, Louvain-la-Neuve: Universit�
in: Kaplica Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim: Historia, teo- catholique de Louvain, Institut orientaliste, 1992, t. I, s. 88 97.
logia, sztuka, konserwacja: Materiały sesji zorganizowanej w Scholz Piotr O., Nubien , in: Theologische Realencyklopaedie,
Muzeum Lubelskim 24 26 kwietnia 1997 roku, Lublin: Mu- t. 24, 1994, s. 682 698.
zeum Lubelskie w Lublinie, 1999, s. 17 24. Scholz Piotr O., Porównawcza historia sztuki jako historia kul-
Nikodem Jarosław, Jadwiga król polski, Wrocław: Zakład Narodo- tury , in: Perspektywy badań nad kulturą, red. Ryszard W.
wy im. Ossolińskich, 2009. Kluszczyński, Anna Zeidler-Janiszewska, łódz: Wydawnictwo
Nowak Agnieszka, Kościół krakowski pod rządami biskupa Uniwersytetu łódzkiego, 2008, s. 45 63.
Zbigniewa Oleśnickiego wobec husytyzmu , in: Religie w Scholz Piotr O., Remarques sur l iconographie du cavalier chez
średniowiecznej Europie środkowej i wschodniej, red. Michał les Coptes , Le monde Copte 1990/ Nr. 18, s. 19 26.
Michalski, łukasz Gedlka, Tomasz Krzyżowski, Kraków: Scholz Piotr O., Wer war Merkurios der Bezwinger des B�sen
AA, 2010, s. 109 129. in den Wandmalereien aus Faras/Pachoras? Ikonizit�t des
Ochmański Jerzy, Jagiełło , in: Lexikon des Mittelalters, 5, Drachent�ters im Niltal , in: Bulletyn du Mus�e National de
1991/1999, s. 274-276. Varsovie, 2001, vol. 42, s. 164 209.
Okulicz-Kozaryn łucja, Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w Scholz Piotr O., Znaczenie i symbolika ikony , in: Z historii se-
wiekach średnich, Warszawa: PIW, 1983. miotyki, 1973, t. 2, s. 91 115.
Onasch Konrad, Lexikon Liturgie und Kunst der Ostkirche. Unter Schramm Gottfried, Ein Rundgespr�ch �ber Ostmitteleuro-
Ber�cksichtigung der Alten Kirche, Berlin-M�nchen: Buchver- pa�: Vom sinnvollen Umgang mit einem Konzept f�r unsere
lag Union, 1993. Zunft , in: Jahrb�cher f�r Geschichte Osteuropas 48, 2000, s.
Osieczkowska Celina, O szkole polskiej malarstwa bizantyjskiego, 119 122.
in: Rozprawy i Sprawozdania Wydziału I Towarzystwa Przy- Schramm Gottfried, Polska w dziejach Europy Środkowej: Studia,
jaciół Nauk w Wilnie: Prace i materiały sprawozdawcze Sekcji Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2010.
Historii Sztuki, Wilno, 1935, t. 2, z. 2, s. 35 130. Schramm Percy Ernst, Herrschaftszeichen und Staatssymbolik, (ser.
Riedl Matthias, The city as symbolic centre , in: Die Stadt: Achse Monumenta Germaniae Historica, 13/III), Stuttgart: Hierse-
und Zentrum der Welt, in: Eranos, W�rzburg, 2011, Neue For- mann, 1956.
schungen 16, s. 9 13. Simon Otto von, Die gotische Kathedrale (amer. oryg. 1956/1962),
Roux Jean-Paul, Król. Mity i symbole, Warszawa: Volumen, 1998. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1968.
Rozwałka Andrzej, Niedzwiadek Rafał, Stasiak Marek, Lublin Słownik sarmatyzmu: idee, pojęcia, symbole, red. Andrzej Borows-
wczesnośredniowieczny , in: Origines polonorum, t. I. ki, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2001.
Warszawa: Trio, 2006. Stawicki Stanisław, Techniczne i technologiczne problemy ścien-
Rózycka-Bryzek Anna, Bizantyńsko-ruskie malowidła w kaplicy nych malowideł bizantyjsko-ruskich w kościele zamkowym
zamku lubelskiego, Warszawa: Państwowie Wydawnictwo Na- w Lublinie , in: Kaplica Trójcy Świętej na zamku lubelskim:
ukowie, 1983. Historia, teologia, sztuka, konserwacja, Materiały sesji zorga-
Rózycka-Bryzek Anna, A Bizantine iconographic programme in nizowanej w Muzeum Lubelskim 24-26 kwietnia 1997 roku,
a Gothic interior , in: Byzantinischer Kunstexport. Seine gesell- Lublin, 1999, s. 115 173.
schaftliche und k�nstlerische Bedeutung f�r die L�nder Mittel- St�dte der Renaissance, [K�nigswinter]: Ullmann, 2008, s. 140 143
und Osteuropas, hrsg. von Heinrich Nickel, (ser. Wissenscha- (= Lublin).
ftliche Beitr�ge der Martin-Luther-Universit�t Halle-Witten- Steigerwald Gerhard, Purpurgew�nder biblischer und kirchlicher
berg, 1978/13 [K4]), Halle (Saale): Martin-Luther-Universit�t Personen als Bedeutungstr�ger in der fr�hchristlichen Kunst,
Halle-Wittenberg, 1978, s. 147 162. Bonn: Boreng�sser, 1999.
Rózycka-Bryzek Anna, Freski bizantyjsko ruskie fundacji Jagieły Stulz Heinke, Die Farbe Purpur im fr�hen Griechentum: beo-
w kaplicy zamku lubelskiego, Lublin: Muzeum Lubelskie bachtet in der Literatur und in der bildenden Kunst, Stuttgart:
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2000. B. G. Teubner, 1990.
Rózycka-Bryzek Anna, Malowidła ścienne bizantyńsko-ruskie , Stulz Heinke, Die Farbe Purpur im fr�hen Griechentum: beobach-
in: Malarstwo gotyckie w Polsce, red. Adam Labuda, Krystyna tet in der Literatur und in der bildenden Kunst, Stuttgart:
Secomska, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2004, t. 1, s. 155 184. B. G. Teubner, 1990.
Szczygieł Ryszard, Lublin na przełomie XIV i XV wieku. Prze-
Sarmatismus versus Orientalismus in Mitteleuropa, hg. Magdalena
słanki rozwoju miasta , in: Kaplica Trójcy Świętej na zamku
Długosz, Piotr O. Scholz, Berlin: Frank & Timme, 2012
lubelskim. Historia, teologia, sztuka, konserwacja: Materiały
Scafi Alessandro, Filarete s ideal city of Sforzinda: Architecture
sesji zorganizowanej w Muzeum Lubelskim 24 26 kwietnia
between nature and society , in: Eranos, 2011, Neue Folge 16,
1997 roku, Lublin: Museum Lubelskie w Lublinie, 1999.
s. 15 33.
129
The Oxford Dictionary of Byzantium, edited by Alexander P. Kazh-
SAKRALINS KARALYSTS IDJOS
dan, t. 3, New York: Oxford University Press, 1991.
/GYVENDINIMAS LIUBLINO
Trawkowski Stanisław, Lublin , in: Lexikon des Mittelalters,
1991/1999, t. 5, s. 2151n.
PILIES KOPLY%0ńIOS TAPYBOS
Tazbir Janusz, Polska przedmurzem Europy, Warszawa: Twój Styl,
IKONOGRAFIJOJE
2004.
Trajdos Tadeusz M., Kościół katolicki na ziemiach ruskich, Korony
i Litwy za panowania Władysława Jagiełły, Wrocław: Zakład
Piotras O. Scholzas
Narodowy im. Ossolińskich, 1983.
Uspienski Borys A., Kult św. Mikołaja na Rusi, Lublin: Redakcja
REIK`MINIAI ~OD~IAI: sakralins regalijos, bizantin
Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1985.
Vasiliauskas Artkras, Antyk i sarmatyzm , in: Kultura Wielkiego
siens tapyba, krika%0ńioniakoji ikonografija, Liublino pilies
Księstwa Litewskiego. Analizy i obrazy, red. Vytautas Aliaaus-
`v%0ń. Trejybs koply%0ńia, Jogaila, Liublinas, Krokuva, Vilnius,
kas i in., Kraków: Universitas, 2006, s. 1 21.
Lietuva, katalikyb, sta%0ńiatikyb, krikatas.
Volbach Wolfgang Fritz, Elfenbeinarbeiten der Sp�tantike und des
fr�hen Mittelalters (1916), Mainz am Rhein: von Zabern, 1976.
Vorgrimler Herbert, Bernauer Ursula, Sternberg Thomas, Engel: SANTRAUKA
Erfahrungen g�ttlicher N�he, Freiburg: Herder, 2001/2008.
Walter Christopher, Sztuka i obrządek kościoła bizantyńskiego,
Liubline, viename ia svarbiausis jungtins Lenkijos ir Lie-
Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1992.
tuvos valstybs miests, saugomas vienas ia originalis ir itin
Wojciechowski Leszek, Sanktuarium Krzyża Świętego w Lublinie.
Problem genezy , in: Peregrinationes: Pielgrzymki w kulturze vertings menins produkcijos dokuments, sukurts Jogailos
dawnej Europy, red. Halina Manikowska, Hanna Zaremska,
karalysts gyvavimo prad~ioje.
(Colloquia Mediaevalia Varsoviensia, II), Warszawa: Instytut
%0ńia kalbama apie pobizantin/ oscilografin/ vienos goti-
Historii PAN, 1995, s. 288 296.
kins pilies koply%0ńios, veikusios jau nuo 1300 m. ir iatapytos
Wyrozumski Jerzy, Królowa Jadwiga. Między epoką piastowską i
pagal karaliaus Vladislovo II Jogailos u~sakymą jo valdymo
jagiellońską, Kraków: Universitas, 2006.
Zahajkiewicz Marek, Konstancjański sobór , in: Encyklopedia
laikotarpiu (1386 1434), apipavidalinimą. `is lietuvis kil-
Katolicka, t. 9, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego
ms Lenkijos karalius, kad bkts pakrikatytas (1386 02 15) ir
Uniwersytetu Lubelskiego, 2002, s. 693-695.
karknuotas (1386 03 04), prim Romos kataliks tikjimą,
Zernack Klaus, Polen und Russland: Zwei Wege in der europ�ischen
ta%0ńiau, mano nuomone, daug fakts /rodo tai, jog sta%0ńiatikis
Geschichte, Berlin: Propyl�en Verlag, 1994.
Zientara Benedykt, Świt narodów europejskich. Powstanie świa-
kunigaikatiens Julijonos ia Tvers sknus, o vliau ir praay-
domości narodowej na obszarze Europy pokarolińskiej [1980],
mo neleisti krikatyti pakartotinai, svarstyto Konstanco su-
Warszawa: PIW, 1996.
sirinkime (1414 1418), gynjas jau seniai rod prielankumą
krika%0ńionybei, o gal net ir pats buvo krika%0ńionis. %0ńia Liubli-
>1@K9 :>@G8B0=85 A2OB8B5;O 8:>;0O 2 E@8AB8-
0=A:>< <8@5, A>AB. 8 @54. ;5:A0=4@ ;048<8@>28G C30- ne, pusiaukelje tarp Krokuvos ir Vilniaus, jis randa tokią
52A:89, >A:20: !:8=8O, 2011.
aplinką, kuriai ryakus Krokuvos dvars katalikiakumas buvo
070@52 8:B>@ 8:8B8G, AB>@8O 2870=B89A:>9 682>?8A8,
tolimas. Ir tai j/ paskatino iatapyti koply%0ńią, kurios religin
>A:20: A:CAAB2>, 1986.
regimyb buvo gerokai artimesn jo dievobaimingumui ir
/sivaizdavimui, negu tai, ką jis oficialiai mat dvare. Be to,
iaryakjo ir labiau bizantiakos nei lenkiakos karaliaus tarnys-
ts idja, kuri daugiau buvo regalita sacra padarinys ir ne itin
atitiko Lenkijos didiks pasirinkimą.
`ią aventą idją jis iareiak ikonografijoje, siekdamas ją
paversti tikrove polichromiakai dekoruojant Liublino koply-
%0ńią, kur jo reikalavimu buvo pavaizduota, kaip jis savo galią
gauna ia Dievo ranks ir su Dievo palaiminimu. Tai patvirtina
dvi ikonografijos sekvencijos [3 ir 4 il.]. Jose galima /~velgti
giliai istorijoje glkdin%0ńius pavyzd~ius, patvirtinan%0ńius sakra-
130
liosios karalysts, kuri galjo pasirodyti visiakai svetima (1351 1434) during the period of his reign. In order to be
tuometei lenkiakajai dvasiai, visuotinumo tęstinumą. baptised (1386-02-15) and crowned (1386-02-18), this Polish
Tokią nuomonę patvirtina nuoseklus ikonografinis King of Lithuanian descent adopted the Roman Catholic faith,
tyrimas, kur/ pagrind~ia Ernsto Kantorowicziaus, Hanso but in my opinion, there are many premises suggesting that the
Peterio L Orange o bei Moshe Barascho atliktos analizs ir son of the orthodox Duchess Uliana of Tver, and subsequently
kuris kritiakai kertasi su Annos Różyckos Bryzek po~ikriu. the opponent of re-baptism that was discussed at the Council
%0ńia susiduriame su bizantiakumo apraiakose vienareika- of Constance (1414 1418), showed long before this an affection
miakai /sitvirtinusia ir stipriai /sigaljusia karalysts vaizdo for Christianity and perhaps was even a Christian. Here in
koncepcija. Todl bandymas tam prieatarauti negali bkti Lublin, halfway between Krakow and Vilnius, he had found
priimtinas, ir tai visiakai patvirtina Franko K�mpferio iasa- an environment distant from the strong Catholicism of the
kyti argumentai (plg. 51 pastabą). Krakow estates. This led him to painting the chapel, whose
Skirtingai nuo ilgą laiką ideologiakai pagr/sts koncep- religious appearance is much closer to his own views and his
cijs, aiuo tyrimu buvo bandoma ia esms atkreipti dmes/ piety than that he formally witnessed at the court. In addition,
/ pagrindinę tuo metu galiojusią sampratą, kad regalita with the person Jagiellos the idea of a more Byzantine
sacra, t. y. Dievo suteikta galia, yra vienintel ir kad jos eg- rather than Polish service of the king became prominent
zistavimas paremtas tik nuolatiniu asmeniniu atsidavimu, which followed from regalita sacra and was not particularly
dkingumu ir malone. Tai parodyti vaizd~iai buvo valdovo consistent with the choice of the Polish nobility.
u~duotis, ir jis bktent Liubline, tuometje karalysts aer- Jagiello expressed this sacred idea on the iconic way by
dyje, netrukdomas galjo pasakyti tai, kas Krokuvoje jam realising the polychromic decoration of the chapel of Lublin,
bkts buvę neleistina. where he arranged it to show the moment of getting his
power from God s hands and with God s blessing. This is
expressed by two sequences of the iconography (Fig. 3 and
Fig. 4) which transferred the historic tradition of the divine
IMPLEMENTATION OF THE DIVINE
kingship and spoke of the universal continuity of this idea.
KINGSHIP IN THE ICONOGRAPHY
Though, these models could already appear completely alien
OF THE PAINTINGS OF THE LUBLIN
to the Polish spirit of that time.
This view is confirmed by an essential iconographic
CASTLE CHAPEL
study based on the analyses made by Ernst Kantorowicz,
Hans Peter L Orange and Moshe Barasch that seriously clash
Piotr O. Scholz
with the point of view expressed by Anna Różycka-Bryzek.
It leaves no doubt that what we encounter here is an image
KEYWORDS: sacred regalia, Byzantine wall paintings,
of the kingship that roots firmly in the manifestations of
Christian iconography, Holy Trinity Chapel of the castle,
Byzantinism. An attempt to object to this can therefore not
Jagiello, Lublin, Krakow, Vilnius, Lithuania, Catholicism,
be accepted, which finds its full confirmation also in the
Orthodoxy, Baptism
arguments expressed by Frank K�mpfer (cf. Note 55).
In opposition to the ideologically-based concepts valid in
SUMMARY
the research for a long time, this study tried basically to draw
attention to the dominant view of the time: that regalita sacra,
Jagiellonian Lublin, one of the most important cities of
i.e. the God-given power, is the sole one and that its existence is
the joint Polish-Lithuanian state, was home to one of the
based exclusively on the constant personal devotion, gratitude
original and very valuable documents of artistic production
and grace. The ruler s task was to show this visually and it
created in the early days of the Jagiellonian kingdom.
was in Lublin, the heart of the former kingdom that he could
We are speaking about post-Byzantine paintings of the
express, without being restricted, what would otherwise not
Gothic castle chapel that was founded at this place as early
have been approved of in Krakow.
as 1300 and painted by order of King Vladislaus II Jagiello
131

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
biznes i ekonomia twoj osobisty fundusz emerytalny adam jagielnicki ebook
jagielski najemnicy?ryka
acta tech 1(2) art
Scholz Lekarstwa i surowce farmaceutyczne a Sole homeopatyczne
oficjalny szkic ACTA
song138 Wały Jagiellońskie Combajn Bizon txt
Scholz Weyl Geometry in Late 20th Century
ŻONY I FAWORYTY JAGIELLONÓW
Preferowane hipermarkety przez studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego
ACTA

więcej podobnych podstron