Opracowanie
 Mendel Gdański - geneza Eliza Orzeszkowa w liście z 25 marca 1890
roku wzywała twórców pozytywistycznych do poświecenia miejsca
kwestii żydowskiej. Jej apel spowodowany był wzrastającą fala
antysemityzmu, jaka w tym czasie przetoczyła się przez Polskę.
Antyżydowskie nastroje szczególnie mocno można było odczuć w
stolicy.  Mendel Gdański stanowi odpowiedz
Marii Konopnickiej na
odezwę Orzeszkowej. Po raz pierwszy opublikowany został w 1890 w
 Przeglądzie Literackim , następnie w 1893 roku ukazał się w wydanym
w Krakowie zbiorze  Po drodze .  Mendel Gdański - czas i miejsce
akcji Przedstawione w noweli wydarzenia rozgrywają się w ciągu
czterech dni. Przez ten czas sytuacja głównego bohatera, jego uczucia i
stosunek do otaczającej rzeczywistości zmieniają się diametralnie.
Napięcie dozowane jest stopniowo, począwszy od plotek i drobnych
sygnałów o niebezpieczeństwie, jakie grozi Żydom, przez incydenty,
które burzą spokój rodziny Mendla, aż po punkt kulminacyjny  napaść,
która wpłynie na życie głównych bohaterów. Miejscem akcji jest
Warszawa. Wprawdzie stolica nie zostaje wymieniona z nazwy, jednak
o miejscu akcji świadczy chociażby wspomniany w utworze Ujazdów.
Opisana w noweli historia ma miejsce przy jednej z ulic miasta, gdzie
mieści się dom i warsztat starego Mendla. Tematyka żydowska i motyw
Żyda w  Mendlu Gdańskim Dominującym motywem w noweli jest
motyw żydowski. Utwór ukazuje praktyki i obrzędy religijne związane z
wyznaniem mojżeszowym. W opisie modlitwy przed ucztą szabasową
pojawiają się stary Żyd i jego wnuk odświętnie ubrani, skupieni wokół
pięknie zastawionego stołu, na którym ustawiono świecznik żydowski
(menora). Modlą się oni z wielką nabożnością i w skupieniu. Ta
gorliwość robi nawet wrażenie na księdzu, który widzi Mendla przez
otwarte okno jego izby. Ksiądz uchyla kapelusza przed pobożnością
starego Żyda. W utworze nie brak też nawiązań do strojów noszonych
przed Żydów. Jest więc jarmułka (mała żydowska czapeczka nakładana
w czasie modlitwy) czy tałes (żydowska szata liturgiczna). Pojawia się
także słownictwo żydowskie, np. bosiny  pokuta żałobna czy
hebrajskie (Adonai  Bóg). Wybór tematu żydowskiego stanowił protest
autorki przeciw antysemityzmowi, który ogarniał w tych czasach Polskę.
Historia starego Żyda i jego wnuka miała stanowić świadectwo
niesprawiedliwości, jakiej doświadczają Żydzi. Konopnicka  Mendlem
Gdańskim wypełnia zobowiązanie, jakie nałożyli na siebie twórcy tego
okresu, wszak hasło asymilacji Żydów było jednym z postulatów
pozytywistycznych.