Od momentu swojego powstania Dąbrowa była mia-
stem zupełnie pozbawionym tożsamości przestrzen-
nej. Chaos towarzyszący jej rozbudowie widoczny
jest do dzisiaj. Radosny rozkwit budownictwa epoki
Gierka pomógł tylko pozornie. Linia kolejowa i aleja
spełniająca rolę trasy średnicowej dzielą śródmieście
na trzy części. Mieszanka wielkopłytowych bloków
i zabudowy historycznej, zwykle dość niskiej klasy,
daje wrażenie totalnego chaosu i tymczasowości.
Zdezorientowani przyjezdni zadają pytanie:
gdzie właściwie jest centrum?
Krótka historia rozbudowy podstawowej infrastruktury miejskiej: powstają ulice, Pod koniec lat 90., gdy Huta Bankowa [5] sprzedała
Dąbrowy Górniczej kanalizacja i wodociągi, osiedla łączą się w jeden część terenów zlokalizowanych w najbardziej aktyw-
organizm miejski. Jednak wynik tego procesu pozo- nym rejonie miasta, pojawiła się szansa stworzenia
Gdy w połowie XVII w. pewien chłop pańszczyz
- stawiał wiele do życzenia. Jak pisze Długoborski ( Dą- prawdziwego centrum. Jednak mieszkańcy Dąbrowy
niany znalazł czarną bryłę węgla na pastwiskach browa Górnicza , Katowice 1976),  Dąbrowa około okazali się bardziej przyzwyczajeni do  wiekopom-
pomiędzy wsiami Dąbrowa i Gołonóg, nie mógł roku 1945 stanowiła zlepek koszarowych budynków nych inwestycji , niż do dbałości o ich konsekwencje
z pewnością przypuszczać, że w ciągu następnych mieszkalnych z żywiołowo narosłym skupiskiem przestrzenne i społeczne, co w połączeniu z indolen-
stu lat odkrycie to zainicjuje budowę w tym rejonie nędznych slumsów  bud i tandetnych domków ro- cją władz miasta doprowadziło do zaprzepaszczenia
kilku kopalń i hut. Największymi z nich były kopalnie botniczych. Zabudowa mieszkaniowa i przemysłowa tej możliwości.
 Reden i  Ksawera oraz Huta Ksawera. W 1834 były ze sobą chaotycznie przemieszane . Sytuację Tereny po hucie [6] wykupiła firma mająca postawić
r. rozpoczęto budowę największej w Polsce huty tę próbowano zmienić tworząc zarysy centrum: tam hipermarket  G�ant . Wkrótce, mimo protestów
stali: Huty Bankowej. Kolonie patronackie domków w latach 50. zbudowano socrealistyczny Pałac Kultu- lokalnej społeczności, uzyskała ona pozwolenie
pracowniczych kopalni  Reden i Huty Bankowej stały ry Zagłębia [1  patrz mapa na str. 23] wraz z pierw- na budowę. W tym samym czasie pojawiła się
się przestrzennym kręgosłupem szybko rozrastającej szym reprezentacyjnym placem miejskim (obecny koncepcja budowy centrum administracji, budynku
się osady przemysłowej. plac Wolności [2]), potem, w latach 60., powstała przeznaczonego na potrzeby urzędów miejskich,
W roku 1916, gdy Dąbrowa Górnicza uzyskała pra- nowoczesna zabudowa ulicy Kościuszki [3]. sądów, kancelarii adwokackich, oferującego także
wa miejskie, liczyła już 38 tys. mieszkańców. Była Lata 70. były dla miasta jak nowe narodziny. Ruszyła biura do wynajęcia. Jako lokalizację dla skończonej
to głównie ludność napływowa z najbiedniejszych, największa budowa powojennej Polski: Huta Kato- wiosną 2003 r. inwestycji wybrano dzielnicę domków
przeludnionych wsi zaboru rosyjskiego. Przemysł wice, a wraz z nią cały szereg inwestycji mających jednorodzinnych. Oddziaływanie kilku hipermarketów
ciężki od początku stymulował rozwój miasta. Bu- usprawnić funkcjonowanie miasta i regionu. Powstały położonych na obrzeżach Sosnowca, lecz bardzo
downictwo patronalne nie nadążało za przyrostem wielkie założenia urbanistyczne, idee funkcjonalizmu blisko śródmieścia Dąbrowy, w połączeniu z wpły-
ludności; rozwinął się prywatny ruch budowlany, podporządkowano potrzebom socjalizmu. Szeroka wem oddalonego, nowego budynku administracji
samorzutnie powstawały kolejne kolonie i osiedla. trasa z linią tramwajową [4], łącząca centrum spowodowało, że coraz mniej osób odwiedza cen-
Sytuacja przestrzenna w Zagłębiu Dąbrowskim prze- miasta (Huta Bankowa) z nową dzielnicą Gołonóg trum miasta. Atrakcyjność centrum spadła przez to
łomu wieków została doskonale opisana w  Ludziach i Hutą Katowice, stała się barierą dzielącą miasto do takiego poziomu, że nawet  G�ant zrezygnował
Bezdomnych Stefana Żeromskiego  pierwowzorem na dwie części. Wzdłuż tej modernistycznej alei z budowy swojego marketu.
osady, w której doktor Judym leczył robotników, była powstały osiedla bloków z wielkiej płyty. Pomiędzy Kolejna decyzja władz miasta dotyczyła budowy
prawdopodobnie właśnie Dąbrowa. nimi zachowały się resztki niskich budynków, które hali widowiskowo-sportowej [7] w okolicach cen-
Lata międzywojenne i powojenne to czas budowania nawarstwiły się tu przez 150 lat rozwoju miasta. trum (w parku Hallera). Stoi ona w sprzeczności
z iście gigantomańskimi planami przeniesienia
centrum w pobliże nowego budynku administracji
marcin kruszelnicki
 planami wskrzeszającymi tradycje przerywanych
często w połowie, ogromnych inwestycji z czasów
sekretarza Gierka.
Osoby odpowiedzialne za ład przestrzenny w Dąbro-
wie wydają się nie rozumieć podstawowych potrzeb
miasta i nie orientować się w tendencjach współcze-
ogarnąć chaos
snej urbanistyki, stawiającej na rewitalizację i tzw.
marketing urbanistyczny. Pytany o rewitalizację tere-
koncepcja rewitalizacji centrum dąbrowy górniczej
32
prezentacje
spotkanie
projekt
nów po Hucie Bankowej architekt miejski stwierdził,
że jej przykładem jest właśnie planowana budowa
hipermarketu (położonego 200 metrów od głównego,
reprezentacyjnego placu miasta).
Tymczasem rewitalizacja śródmieścia, w najogól-
niejszym ujęciu, jest wzmacnianiem aktywności
i atrakcyjności przestrzeni poprzez skoordynowanie
działań sektorów publicznego i prywatnego. Proces
6
rewitalizacji wspomagany zwykle bywa zasadami
5
marketingu miejskiego lub urbanistycznego. Pojęcia
te oznaczają zwiększenie konkurencyjności miasta
1
na rynku miast poprzez odpowiednią politykę prze-
strzenną. Powinna ona uwzględniać interesy różnych
podmiotów gry rynkowej oraz rozwój podtrzymywalny
2
(sustainable development), a także sprzyjać inte-
gracji struktury przestrzennej miasta. Działalność
marketingowa miasta ma stwarzać szczególne
warunki ekonomiczne dla podmiotów lokalnych
3
i zewnętrznych, zaś drogę do jego zamożności
stanowić powinna szeroko rozumiana promocja
4 lokalnej ekonomii. Obok wartości rynkowych prze-
strzeni procesy rewitalizacji mają także uwzględniać
7
wartości dziedzictwa kulturowego i wartości istotne
dla społeczności lokalnej.
Czy Dąbrowa jest skazana na chaos prze-
strzenny?
Jako architekt i mieszkaniec miasta, zdecydowałem
się poszukać odpowiedzi na to pytanie. Rezultatem
mojej pracy jest prezentowany poniżej scenariusz
rozwoju miasta. Stanowi on alternatywę wobec
decyzji podjętych w czasie poprzedniej kadencji
samorządowej i jest próbą stworzenia wizji miasta
postindustrialnego, którego egzystencja ekonomicz-
na oparta jest na funkcjach handlowo-usługowych
i rekreacyjnych. Projekt dotyczy terenów sprzeda-
nych przez Hutę Bankową w 1999 r., terenów aktu-
alnie zajmowanych przez hutę, obszaru należącego
niegdyś do kopalni  Paryż oraz części terenu fabryki
obrabiarek  DEFUM .
Przyjęty przeze mnie scenariusz rozbudowy centrum
przeznaczony jest do realizacji w okresie 35-50 lat.
Miasto wykupuje od huty grunt, a następnie finansuje
lub uczestniczy w finansowaniu inicjatyw, które mają
zwiększyć ilość osób odwiedzających centrum, a tym
samym pobudzić tam ruch inwestycyjny. Do inwesty-
cji tych należą: budowa centrum administracyjnego,
przekształcenie hali fabrycznej w halę widowiskowo-
sportową (oba te obiekty wybudowano gdzie indziej,
bez uwzględnienia ekonomicznych skutków wyboru
lokalizacji), oraz stworzenie centrum komunikacyjne-
33
prezentacje
spotkanie
projekt
Opis koncepcji projektu
5. Hala fabryki DEFUM zaadaptowana na halę
widowiskowo-sportową
1. Pałac Kultury Zagłębia 6. Projektowane błonia dąbrowskie
2. Przebudowana aleja Piłsudskiego ukryta pod 7. Nowy plac miejski  rynek
płytą Placu Wolności 8. Muzeum przemysłu w dziewiętnastowiecznych
Inwestycje mające pobudzić rozwój centrum halach huty Bankowej
3. Centrum administracyjne 9. Budynek kotłowni huty zaadoptowany na biura
4. Centrum komunikacyjne z galeriami handlowymi 10. Park rowerowy na hałdzie po kopalni  Paryż
go z galeriami handlowymi. W ten sposób miasto jektowanego fragmentu budynku składają się galerie
oferuje konkretny  produkt w postaci atrakcyjnej z pomieszczeniami do wynajęcia, parking wielopozio-
oferty inwestycyjnej. Działki budowlane położone mowy, kładka dla pieszych nad obwodnicą centrum
na terenie o dużej sile przyciągania klientów, przy- i torami kolejowymi oraz jedno i dwupoziomowe
gotowana infrastruktura (tzn. uzbrojony teren, zbu- mieszkania. Budynek ma zadecydować o wyglądzie
dowane ulice), dobra komunikacja, ulgi podatkowe reprezentacyjnego placu, przy którym został zlokali-
i inne formy zachęty ekonomicznej mają przyciągnąć zowany. Zadaniem jego architektury jest nawiązanie
potencjalnych inwestorów. w nowoczesny sposób do przeszłości miasta. Uza-
Wizja zagospodarowania terenów po Hucie Banko- sadnionym wydało mi się wykorzystanie motywów
wej tworzących nowe centrum Dąbrowy jest wyni- charakterystycznych dla zabudowy przemysłowej,
kiem realizacji powyższego scenariusza. Trzon kom- takich jak żelbetowa konstrukcja wypełniona cegłą,
pozycji przestrzennej nowej dzielnicy stanowią błonia blacha falista, klatki schodowe przypominające mu-
dąbrowskie, otoczone od południa i północy pasami rowane wieże wyciągowe szybów kopalnianych. Na
zabudowy o funkcjach mieszkalnych i usługowo- zielonym dachu galerii sześcienne bryły mieszkań
handlowych. Ich perspektywę zamykają budynki stoją w luz
nych szeregach. Ich rozbicie i pozorny
centrum administracji i hali widowiskowo sportowej. chaos mają odsyłać do tradycyjnie bezładnej i nie-
Tam znajduje się rynek. Od niego rozchodzą się jednolitej zabudowy miasta. Temu samemu celowi
drogi piesze i rowerowe, z których najważniejsza służy nierównomierne rozmieszczenie okien.
prowadzi przez kładkę galerii handlowej i dalej na
północ miasta, do terenów rekreacyjnych i campusu Bezład ujęty w ramy konwencji też może
szkoły wyższej. stać się wartością.
W praktyce jednym z narzędzi mającym pomóc
w realizowaniu strategii rewitalizacji jest miejscowy Galerie z powierzchniami handlowymi do wynajęcia
plan zagospodarowania przestrzennego; plan wy- łączą się na piętrze z kładką, na której także znaj-
tycznych do jego stworzenia stanowi istotną część dują się sklepy. Zaczynające się na poziomie placu
przedstawionego tu projektu. Wpływ na jego kształt szerokie schody i kręty podjazd ścieżki rowerowej
miał szereg przeprowadzonych przeze mnie analiz zapraszają do przejścia kładką ponad obwodnicą
urbanistycznych, zapisy Ogólnej Strategii Rozwoju i linią kolejową do centrum komunikacyjnego (PKP,
Dąbrowy Górniczej do 2006 r.  dokumentu wydane- autobusy) lub do północnej części miasta.
go przez Radę Miasta Dąbrowa Górnicza, oraz inne W praktyce realizacja tego rodzaju projektów jest
dokumenty i postulaty dotyczące ochrony dziedzic- zwykle poprzedzona licznymi analizami, przepro-
twa kulturowego i tożsamości miejsca. wadzanymi przez zespoły ekspertów do spraw
marcin kruszelnicki  architekt, w 2002 r. ukończył Wydział
Obiektem rozwiązanym w skali architektonicznej jest ekonomii oraz planowania strategicznego i prze-
Architektury Politechniki Krakowskiej broniąc pracę dyplo-
fragment budynku centrum komunikacji z galeriami strzennego. Do współpracy zapraszani są ponadto
mową  Rewitalizacja terenów poprzemysłowych w centrum
handlowymi. Cały obiekt miał stanowić jedną z trzech przedstawiciele biznesu, właściciele nieruchomości Dąbrowy Górniczej  Galeria Handlowa jako inwestycja
pobudzająca rozwój centrum i integrująca tkankę miejską .
inwestycji strategicznych projektu. Na program pro- i działacze społeczni oraz organizacje obywatelskie.
Dużo się zastanawia, czasem niepotrzebnie.
34
prezentacje
spotkanie
projekt
Istotne jest zaangażowanie społeczności lokalnej
poprzez konsultacje i uczestnictwo w zespołach
planistycznych. Postępowanie takie pomaga
wzmocnić więz
mieszkańców z miastem, staje się
wtedy również możliwa ekonomiczna partycypacja
w kosztach przedsięwzięcia. W trakcie prac nad kon-
cepcją rewitalizacji miasta przeprowadziłem szereg
wywiadów z dąbrowskimi społecznikami i osobami
4
10
zainteresowanymi życiem miasta, co stanowiło
namiastkę rzeczywistego udziału społeczeństwa
w projekcie. Postulaty wynikłe z tych spotkań zostały
uwzględnione w projekcie: należy do nich  Bike Park
na hałdzie po kopali  Paryż oraz muzeum przemysłu
7
5
w dziewiętnastowiecznych halach huty.
Od połowy lat 70. w Europie Zachodniej i USA rysuje
6
9
się tendencja traktowania materialnego dziedzictwa
epoki przemysłowej jako podstawy kreowania
3
nowych przestrzeni kulturowych. Te z kolei stają
się często bodz
cem pobudzającym gospodarkę.
Pozostałości dąbrowskiego przemysłu, istniejącej
tu przez 170 lat huty, odpowiednio wyeksponowa-
8 1
ne i zaadaptowane, niewątpliwie mogłyby się stać
elementami nadającymi tożsamość przestrzenną
i kulturową miastu oraz pozytywnie wpływającymi
2
na jego ekonomię.
Szansa na stworzenie w Dąbrowie przestrzeni miej-
skiej na przyzwoitym poziomie została zaprzepasz-
czona lub odsunięta w daleką przyszłość. Pozostaje
mieć nadzieję, że kiedyś rozsądek i wiedza wezmą
górę nad niekompetencją i prywatą.
35
prezentacje
spotkanie
projekt