Zoologia bezkręgowców (Biologia środowiska, Ochrona środowiska)
Warunki zaliczenia ćwiczeń
1. Odbycie wszystkich ćwiczeń.
Obecność na zajęciach i przygotowanie merytoryczne do wykonywania zaplanowanych ćwiczeń są
obowiązkowe. Osoby nieobecne na zajęciach z powodu choroby (zwolnienie lekarskie) są
zobligowane do ich  odrobienia na ostatnich ćwiczeniach (tzw.  odróbkowych ).
2. Uzyskanie zaliczeń z wszystkich ćwiczeń.
Po wykonaniu zadań przewidzianych programem danego ćwiczenia student przedstawia zeszyt do
zaliczenia. Osoba, która nie uzyska zaliczenia powinna odrobić zajęcia na ostatnich ćwiczeniach (tzw.
 odróbkowych ).
3. Uzyskanie pozytywnych ocen ze sprawdzianów.
- Przewidziano 4 sprawdziany (oceniane w skali 2-5).
- Pozytywnych ocen nie można poprawiać.
- Osoby nieobecne na sprawdzianie a posiadające zwolnienie lekarskie zaliczają je na ćwiczeniach
 odróbkowych .
- Osoby, które otrzymają z jednego sprawdzianu ocenę niedostateczną (2) poprawiają ją na zajęciach
 odróbkowych . Jeśli nie uzyskają oceny pozytywnej, do średniej wliczana jest ocena niedostateczna
(2).
- Osoby, które otrzymają z dwóch lub trzech sprawdzianów ocenę niedostateczną (2) piszą na
zajęciach  odróbkowych sprawdzian z całego materiału ćwiczeń.
Podręczniki
Błaszak Cz. (red.) 2009. Zoologia. Tom 1. Bezkręgowce (bez stawonogów). Wyd. Naukowe PWN,
802 ss.
Błaszak Cz. (red.) 2011. Zoologia. Tom 2. Bezkręgowce, stawonogi. Część I. Wyd. Naukowe PWN
Brusca R. C., Brusca G. J. 2003. Invertebrates. Sinauer Associates, 936 ss.
Moore J. 2009. Wprowadzenie do zoologii bezkręgowców. Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, 360
ss.
Literatura uzupełniająca
Dzik J. 2003. Dzieje życia na Ziemi. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 524 ss.
Urbanek A. 2007. Jedno istnieje tylko zwierzę... Myśli przewodnie biologii porównawczej. Muzeum i
Instytut Zoologii PAN, Warszawa, 262 ss.
Evolution of insects
www  Tree of life, wikipedia
wymowa nazw łacińskich http://zbite.biol.uni.wroc.pl/dla-studenta
1
Ćwiczenia z zoologii bezkręgowców  biologia środowiska, ochrona
środowiska I rok (2011/2012)
L. p. Data Temat
1 4.10 organizacyjne, pierwotniaki (Protista) I
2 11.10 pierwotniaki (Protista) II, gąbki (Porifera)
3 18.10 parzydełkowce (Cnidaria)
4 25.10 płazińce (Platyhelminthes)
5 8.11 wrotki (Rotifera), nicienie (Nematoda)
KOLOKWIUM (tematy 1-4)
6 22.11 Pierścienice (Annelida)
7 29.11 Mięczaki (Mollusca) I
8 6.12 Mięczaki (Mollusca) II
9 13.12 pratchawce (Onychophora), niesporczaki (Tardigrada), wstęp do stawonogów
(Arthropoda)
KOLOKWIUM 2 (tematy 5-8)
10 20.12 Skorupiaki (Crustacea)I
11 3.01 Skorupiaki (Crustacea)II
12 10.01 szczękoczułkowce (Chelicerata)
13 17.01 wije (Myriapoda), skoczogonki (Collembola)
14 7.02 Owady (Insecta): morfologia, anatomia i stadia rozwojowe
KOLOKWIUM (tematy 11-14)
15 14.02 Insecta: Hemimetabola
16 21.02 Insecta: Holometabola
17 28.02 szkarłupnie (Echinodermata)
18 6.03 podsumowanie: fauna gleby
KOLOKWIUM (tematy 15-18)
19 13.03 wybrane bezkręgowce zagrożone i chronione w Polsce
20 20.03 Ćwiczenia  odróbkowe
Program ćwiczeń
Symbole i skróty:
 organizmy kopalne
�%  preparacja
;&  prezentacja
sp.  gatunek (łac. species)
spp.  gatunki
ćwiczenie 1  organizacja ćwiczeń, pierwotniaki (Protista) I
Protista
Domena: Eukarya
Protista  obserwacje przyżyciowe z hodowli
Ciliophora (orzęski) (rysunek dowolnego przedstawiciela)
Paramecium caudatum (pantofelek)
Vorticella sp. (wirczyk)
Stentor sp. (trębacz)
Stylonychia sp.
2
Ćwiczenie 2  pierwotniaki (Protista) II, gąbki (Porifera)
Excavata
Euglenida
Euglena viridis (euglena) (obserwacja)
Kinetoplastida
Trypanosoma sp. (obserwacja)
Archaeplastida
Chlorophyta
Volvox globator (toczek) (obserwacja)
Amoebozoa
Amoeba proteus (obserwacja)
Arcella vulgata (obserwacja)
Rhizaria
Foraminifera (otwornice) (obserwacja)
Nummulites w tatrzańskim wapieniu numulitowym (obserwacja)
Radiolaria (promienice) (obserwacja)
radiolaryt (obserwacja)
Chromalveolata
Apicomplexa
Gregaryna polymorpha  preparacja larw mącznika Tenebrio molitor (Insecta,
Coleoptera) (rysunek)
Opisthokonta
Królestwo: Metazoa
Podkrólestwo: Parazoa
Typ: Porifera
Ephydatia sp.  igły szkieletowe i amfidyski  rysunek
Ćwiczenie 3  parzydełkowce (Cnidaria)
;&Rafy koralowe  biologia i zagrożenia
Królestwo: Metazoa
Podkrólestwo: Eumetazoa
Typ: Cnidaria (parzydełkowce)
Gromada: Hydrozoa (stułbiopławy)
Hydra sp.  przekrój podłużny  rysunek
Hydra viridia  pokrój ciała (obserwacja)
Campanularia sp. lub Obelia sp. budowa kolonii  rysunek
Gromada: Scyphozoa (krążkopławy)
Aurelia aurita (chełbia modra)  rysunek, efyra (obserwacja)
Gromada: Anthozoa (koralowce)
Podgromada: Hexacorallia (korale sześciopromienne)
Anemonia sp. (ukwiał)  obserwacja
Podgromada: Octocorallia (koralowce ośmiopromienne)
Alcyonium digitatum - obserwacja
3
Ćwiczenie 4  Płazińce (Platyhelminthes)
Nadtyp: Platyzoa
Typ: Platyhelminthes (płazińce)
Gromada: Turbellaria (wirki)
Dendrocoelum lacteum (wypławek biały)  obserwacja
Gromada: Trematoda (przywry)
Fasciola hepatica  obserwacja
Diplozoon paradoxum  obserwacja
Dicrocoelium dendriticum (motyliczka)  rysunek: budowa wewnętrzna;
cerkaria, redia  obserwacja
Gromada: Cestoda (tasiemce)
Taenia solium (tasiemiec uzbrojony) lub T. pisiformis: scolex  obserwacja
Taenia saginata (tasiemiec nieuzbrojony): strobila, człon dojrzały  obserwacja
Ćwiczenie 5  wrotki (Rotifera), nicienie (Nematoda)
;&Biologia Nematoda
Nadtyp: Ecdysozoa
Typ: Rotifera (wrotki)  nawiązanie do obserwacji z ćwiczeń 2, film
Typ: Nematoda (nicienie)
Oxyuris equi (owsik koński)  obserwacja
Ascaris lumbricoides (glista ludzka): preparacja, przekrój poprzeczny - rysunek
Trichinella spiralis (włosień spiralny)  obserwacja
Ćwiczenie 6  pierścienice (Annelida)
Nadtyp: Lophotrochozoa
Typ: Annelida
Gromada: Polychaeta (wieloszczety)
Nereis sp.: parapodium - rysunek
Aphrodite aculeata, Lepidonotus sp., Eunice sp. Arenicola marina, Sabella sp.,
Spirographis sp.  obserwacja
Gromada: Clitellata
Podgromada: Oligochaeta (skąposzczety)
�%Lumbricus terrestris:
- preparacja,
- rysunek  budowa wewnętrzna,
- rysunek  przekrój poprzeczny
film: Megascolides australis,
Podgromada: Hirudineomorpha (pijawki)
Hirudo medicinalis  przekrój poprzeczny (obserwacja)
Obserwacja: Glossiphonia complanata, Piscicola geometra, Hirudo medicinalis,
Herpobdella sp.
4
Ćwiczenie 7  mięczaki (Mollusca) I
Nadtyp: Lophotrochozoa
Typ: Mollusca (mięczaki)
Gromada: Polyplacophora (chitony)
Chiton  obserwacja
Gromada: Gastropoda (ślimaki)
Podgromada: Prosobranchia (przodoskrzelne):
obserwacja: Theodoxus fluviatilis (rozdepka rzeczna), Viviparus viviparus
(żyworódka), Valvata piscinalis (zawójka), Bithynia tentaculata (zagrzebka).
Podgromada: Pulmonata (płucodyszne)
Helix pomatia (ślimak winniczek):
- rysunek - budowa muszli,
- obserwacja - układ rozrodczy
film: kopulacja ślimaków nagich
Obserwacja: Lymnea stagnalis (błotniarka stawowa), Radix auricularia (błotniarka uszata),
Planorbarius corneus (zatoczek rogowy), Cepea nemoralis (ślimak gajowy), Bradybaena fruticum
(zaroślarka), Arianta arbustorum (ślimak zaroślowy), Helicella obvia (ślimak przydrożny), Helicigona
lapicida (ślimak ostrokrawędzisty), Helicodonta obvoluta, Laciniaria biplicata (świdrzyk)
Na podstawie obserwacji wymienionych wyżej krajowych przedstawicieli Gastropoda opracuj klucz
do ich oznaczania.
Ćwiczenie 8  mięczaki (Mollusca) II
Gromada: Bivalvia (małże)
Unio sp.: rysunek  budowa muszli
Anodonta sp.: budowa wewnętrzna  obserwacja
Obserwacja: Mytilus edulis (omułek), Macoma baltica (rogowiec), Cardium edule (sercówka), Mya
arenaria (małgiew), Sphaerium corneum (gałeczka rogowa), Dreissensia polymorpha (racicznica)
Na podstawie obserwacji wymienionych wyżej krajowych przedstawicieli Bivalvia opracuj klucz do
ich oznaczania.
Gromada: Cephalopoda (głowonogi)
Sepia sp.  spermatofor (obserwacja)
Obserwacja: Nautilus sp., Sepia sp., Loligo sp., Octopus sp., Belemnitida, Ammonoidea
Ćwiczenie 9  pratchawce (Onychophora), niesporczaki (Tardigrada),
wstęp do stawonogów (Arthropoda)
;&biologia niesporczaków
Typ: Onychophora  pratchawce, pazurnice
Peripatidae  obserwacja, film
Typ: Tardigrada  niesporczaki
obserwacja żywych osobników
Typ: Arthropoda
Podtyp: Trilobitomorpha
film
5
Ćwiczenie 10  skorupiaki (Crustacea) I
Nadtyp: Ecdysozoa
Typ: Arthropoda (stawonogi)
Podtyp: Crustacea (skorupiaki)
Gromada: Branchiopoda (liścionogi)
Rząd: Notostraca
Triops cancriformis (przekopnica):
rysunek - strona brzuszna,
rysunek - odnóże tułowiowe (liściaste)
Rząd: Diplostraca (dwupancerzowce)
Podrząd: Cladocera (wioślarki)
Daphnia pulex (rozwielitka)  obserwacja
Gromada: Malacostraca
Rząd: Stomatopoda
Squilla mantis (rawka): obserwacja
Rząd: Isopoda (równonogi)
Porcelio sp. (prosionek), Asellus aquaticus (ośliczka), Mesidothea
entomon (podwój wielki): obserwacja
Rząd: Amphipoda (obunogi)
Rivulogammarus pulex (kiełż zdrojowy) lub Gammarus sp. : rysunek
- strona boczna
Rząd: Decapoda (dziesięcionogi):
obserwacja Leander adspersus (krewetka), Oronectes limosus (rak
amerykański), krab.
Gromada: Maxillopoda
Rząd: Copepoda (widłonogi)
Cyclops strenuus (oczlik) - obserwacja
Rząd: Branchiura (tarczenice)
Argulus foliaceus (splewka): rysunek - strona brzuszna
Rząd: Cirripedia (wąsonogi)
Lepas sp. (kaczenica), Balanus sp. (pąkla): obserwacja
Ćwiczenie 11  skorupiaki (Crustacea) II
Na podstawie okazów i literatury przedstaw przystosowania morfologiczne skorupiaków do różnych
środowisk i strategii życiowych
Ćwiczenie 12  szczękoczółkowce (Chelicerata)
;&Skrzypłocze  występowanie i biologia
Podtyp: Chelicerata (szczękoczułkowce)
Gromada: Merostomata
Rząd: Xiphosura (ostrogony)
Limulus polyphemus - obserwacja
Gromada: Arachnida (pajęczaki)
Rząd: Scorpionidea (skorpiony)
Euscorpius sp. - obserwacja
Rząd: Pseudoscorpionidea (zaleszczotki)
Chelifer cancroides - obserwacja
Rząd: Opilionidea (kosarze)
Phalangium opilio - obserwacja
Rząd: Araneida (pająki)
Araneus diadematus:
6
- rysunek: strona brzuszna samicy (z uwzględnieniem płytki płciowej i
kądziołków przędnych)
- nogogłaszczek samca, obserwacja
Rząd: Acarina (roztocze)
Ixodes ricinus, Argas sp.  obserwacja
Rząd: Amblypygi
film
Sporządz
klucz do oznaczania wyżej wymienionych rzędów Arachnida.
Ćwiczenie 13 wije (Myriapoda); Hexapoda  wstęp i Entognatha
Typ: Arthropoda
Podtyp: Myriapoda
Gromada: Chilopoda (pareczniki)
Lithobius forficatus: rysunek - aparat gębowy
Geophilus sp. (zieminek), Scolopendra sp.: obserwacja, film
Gromada: Diplopoda (dwuparce)
Glomeris sp. (skulica), Julus sp. (krocionóg), Polydesmus sp. (węzławiec):
obserwacja, film
Podtyp: Hexapoda
Gromada: Entognatha
Rząd: Collembola
Do wyboru: Tetrodontophora sp., Isotoma sp. Orchesella sp. 
rysunek, film
Rząd: Protura (obserwacja)
Ćwiczenie 14  Arthropoda: Insecta  morfologia, stadia przedimagianlne
Anatomia Gromphadorrhina portentosa (sekcja)
Blatta americana, Periplaneta orientalis : rysunek  aparat gębowy
Gromphadorrhina portentosa (karaczan madagaskarski): obserwacja
rysunek  odnóże owada
rysunek  skrzydło owada
aparat gębowy Cimex sp., Apis sp., Culex sp. (obserwacja)
typy larw i poczwarek
Ćwiczenie 15  Arthropoda: Insecta I
Gromada: Insecta
Podgromada: Archaeognatha
Machilis sp.  obserwacja
Podgromada: Zygentoma
Lepisma sp.  obserwacja
Podgromada: Pterygota
HEMIMETABOLA
Rząd: Ephemeroptera  jętki
Rząd: Odonata  ważki
7
Rząd: Plecoptera  widelnice
Rząd: Embiodea  nogoprządki
Rząd: Dermaptera  skorki
Rząd: Orthoptera  prostoskrzsydłe
Rząd: Phasmatodea
Rząd: Blattaria (=Blattodea)  karaczany
Rząd: Isoptera  termity
Rząd: Mantodea  modliszki
Rząd: Psocoptera  gryzki
Liposcelis - obserwacja
Rząd: Phthiraptera  wszy i wszoły
Rząd: Thysanoptera  wciornastki, przylżeńce
Rząd: Hemiptera  pluskwiaki
Ćwiczenie 16  Arthropoda: Insecta II
HOLOMETABOLA
Rząd: Coleoptera  chrząszcze
Rząd: Raphidioptera  wielbłądki
Rząd: Megaloptera  wielkoskrzydłe
Rząd: Neuroptera  siatkoskrzydłe (sieciarki)
Rząd: Hymenoptera  błonkówki
Rząd: Mecoptera  wojsiłki
Rząd: Siphonaptera  pchły
Ctenocephalides canis, Leptopsylla sp. - obserwacja
Rząd: Diptera  muchówki
Rząd: Strepsiptera  wachlarzoskrzydłe
Rząd: Trichoptera  chruściki
Rząd: Lepidoptera  motyle
Ćwiczenie 17  szkarłupnie (Echinodermata), Lophophorata,
Hemichordata
Typ: Echinodermata
Gromada: Crinoidea  liliowce
Gromada: Asteroidea  rozgwiazdy
Gromada: Ophiuroidea  strzykwy
Gromada: Echinoidea  jeżowce
 Lophophorata - lofoforowce
Typ: Ectoprocta (Bryozoa)  mszywioły
Cristatella sp.  obserwacja
Typ: Brachiopoda  ramienionogi
Typ: Hemichordata  półstrunowce
Graptholitina  obserwacja
Ćwiczenie 18  Ćwiczenia podsumowujące  różnorodność bezkręgowców
glebowych
Ćwiczenie 19  Wybrane bezkręgowce zagrożone i objęte ochroną w Polsce
Ćwiczenie 20  ćwiczenia zaliczeniowe
8