Br. Bogumił Kusiak
Rok V
ENCYKLIKA PAPIEÅ»A LEONA XIII RERUM NOVARUM«
1. Leon XIII  życie i działalność
Gioacchino Vincenzo Raffaele Luigi Pecci, urodził się 2 marca 1810 roku w Carpineto k.
Anagni. Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej; kształcił się w kolegium jezuickim w
Viterbo, kolegium rzymskim oraz w Accademia dei Nobili Ecclesiastici, gdzie uzyskał
doktorat; świecenia kapłańskie. przyjął w 1837 roku. Protegowany przez kard. L.
Lambruschiniego, pracował w administracji Państwa Kościelnego. W 1843 roku został
arcybiskupem tytularnym Damietty i nuncjuszem apostolskim w Brukseli. W 1846 roku
mianowany biskupem Perugii, a następnie kardynałem in petto. Dostrzegał potrzebę
obecności Kościoła w świecie zagrożonym inwazją bezbożnictwa i antyklerykalizmu, stąd
wyrażał sympatię dla nurtu liberalnego w katolicyzmie, Pecci, niesłusznie pomawiany o
zbytni liberalizm przez sekretarza stanu G. Antonellego, dopiero po jego śmierci (1876)
wszedł do najbliższego otoczenia pap. Piusa IX i 21 IX 1877 został kardynałem
kamerlingiem. Rok póz
niej, po śmierci Piusa IX został wybrany papieżem 20 lutego 1878
roku.
Sprawując urząd papieża już po likwidacji Państwa Kościelnego, i nie będąc władcą
świeckim, mógł Leon XIII wypowiadać się w pełni suwerennie w kwestiach społecznych,
dając początek rozwijanej odtąd katolickiej nauce społecznej. Od początku pontyfikatu
wyrażał gotowość nawiązania kontaktów z każdym rządem niemanifestującym wrogości
wobec Kościoła; Leon XIII z większym niż poprzednicy optymizmem oceniał współczesny
mu świat, podkreślając przede wszystkim zadanie Kościoła polegające na głoszeniu prawdy w
każdych warunkach, także w obliczu zaniku autorytetu Kościoła i sekularyzacji kultury. Do
podstawowych zadań Kościoła zaliczał przywrócenie wartości ewangelicznych w życiu społe-
czeństw. W tym celu wskazywał na konieczność podjęcia harmonijnej współpracy z pań-
stwem, któremu przyznawał pełną suwerenność, rezerwując jednak dla Kościoła prymat w
dziedzinie idei. Leon XIII w swoim nauczaniu poruszał problem nowego pojęcia
społeczeństwa, miejsca w nim jednostki, wolności, roli partii politycznych i opozycji; godził
się z istnieniem demokracji w systemie parlamentarnym, nie aprobował jednak demokracji
chrześcijańskiej, istniejącej w Niemczech i we Włoszech
1
W polityce wobec państw Leon XIII. był otwarty, choć nie pogodził się nigdy z
zaborem Państwa Kościelnego, co wywołało konflikt z rządem włoskim i wpłynęło na
wyobcowanie włoskich katolików z życia politycznego. Usiłował pozyskać przychylność
rządów krajów dla Kościoła i skierować je przeciwko rosnącym wpływom liberałów lub
łagodzić skutki etatyzmu; szczególnie zależało mu na ułożeniu stosunków z Rosją. Leon XIII
starał się też przyczynić do zakończenia Kulturkampfu w Niemczech. Wypowiadając się w
sprawie nauk teologicznych nakazał ich oparcie na tomizmie. Wskazania nauk w zakresie
badań biblijnych określił w encyklice Providentissimus Deus, a 25 XI 1902 utworzył Papieską
Komisję Biblijną. W 1883 częściowo udostępnił tzw. Tajne Archiwum Watykańskie. W
czasie pontyfikatu Leona XIII. powstały 34 nowe arcybiskupstwa, 113 biskupstw i prawie
140 innych jednostek kościelnych. Papież beatyfikował 111, a kanonizował 17 osób; szerzył
kult Serca Pana Jezusa, któremu 1899 oddał cały świat, a także Matki Kościoła i Pośredniczki
A
ask całej ludzkości. W czasie pontyfikatu Leona XIII. papiestwo stało się w pełni instytucją
światową, a Kościół uległ dalszemu scentralizowaniu. Po 25 letnim potyfikacie Papież Leon
XIII zmarł w Rzymie 20 lipaca1903 roku.
2. Ważniejsze dokumenty prezentujące Katolicką doktrynę społeczną papieża Leona XIII
Inscrutabili  encyklika  21 IV 1878 (o nauczaniu Kościoła w sferze (społecznej).
Quod apostolici muneris  encyklika  28 XII 1878 (potępienie socjalizmu).
Aeterni Patris  encyklika  4 VIII 1879 (o rozwijaniu i nauczaniu filozofii
neotomistycznej).
Diuturnum illud  encyklika  29 VI 1881 (o stosunku państwa do Kościoła).
Humanum genus  encyklika  20 IV 1884 (o tajnych stowarzyszeniach).
Immortale Dei  encyklika  1 XI 1885 (o chrześcijańskim pojmowaniu państwa).
Libertas praestantissimum  encyklika  20 VI 1888 (o wolności).
Sapientiae christianae  encyklika  10 I 1890 (o obywatelskich obowiązkach chrześcijan).
Rerum novarum  encyklika  15 V 1891 (o kwestii robotniczej).
Providentissimus Deus  encyklika  18 XI 1893 (studium i interpretacja Biblii).
Satis cognitum  encyklika 29 VI 1896 (o jedyności Kościoła).
Testem benevolentiae  list do kardynała Gibbonsa  22 I 1899 (o  amerykanizmie").
Graves de communii encyklika  18 I 1901 (o chrześcijańskiej demokracji).
3. Tło społeczno  polityczne encykliki  Rerum novarum
Studiując uważnie tę encyklikę, łatwo można się przekonać, iż dokument ten poszukuje
przede wszystkim rozwiązania  kwestii robotniczej", która mogła być rozstrzygnięta tylko w
szerokim kontekście zmian społecznych. Zmiany, o które Leon XIII upomniał się, musiały
przynajmniej pośrednio dotyczyć pewnego nowego porządku społeczno-ekonomicznego.
2
Żeby zrozumieć jednak samą encyklikę, należy przyjrzeć się bliżej historycznym
uwarunkowaniom tamtego czasu. Oto niektóre z nich:
" Koniec epoki liberalnej
Kończy się okres tzw.  liberalizmu doktrynalnego", tj. doktryny lansujących politykę
tzw.  słusznego środka", opierającą się tak na koncepcji  suwerenności ludu" oraz koncepcji
 prawa Bożego" króla.
Zmiany koncepcji ustrojowej spowodowane były dwoma istotnymi czynnikami
tj. industralizacją i ekspansją kolonialną. Zmieniała się stopniowo koncepcja obowiązków
państwa. Stare teorie wydawały się już niewystarczające. Tworzy się więc koncepcja
mocnego państwa, wywodzącego się ze wszystkich klas społecznych, politycznie opozycyjne
go do rządu burżuazyjnego wymarzonego przez liberałów. Powszechnie znane były wówczas
tendencje budowania mocnego państwa, które zrezygnowało by z idei  nieinterweniowania"
publicznej władzy w sektorze ekonomicznym. Zmiany w tym kierunku następowały najpierw
we Francji a póz
niej w Niemczech (Bismarck). Coraz popularniejsza stawała się tendencja
polityki autorytarnej, antydemokratycznej, obawiająca się bardzo potęgi wolności politycznej,
zwłaszcza ze strony ruchu robotniczego.
" Rozprzestrzenianie siÄ™ pozytywizmu
Druga połowa XIX wieku doświadczała zmian nie tylko politycznych, ale również
kulturalnych i filozoficznych; przechodzono od spiritualizmu do pozytywizmu naukowego.
Pozytywizm faworyzował tendencje antyklerykalne, ponieważ prawdziwe wyzwolenie
człowieka wiązał nie jak dotychczas ze sferą wiary, ale z nowymi osiągnięciami techniki,
uprzemysłowieniem, licząc przy tym na rozpad tradycyjnej religijności. Odtąd nauka miała
aspiracje zastÄ…pienia religii.
" Nowy fenomen społeczny - ruch socjalistyczny
BazujÄ…c na filozofii praktycznej, pojawia siÄ™ pod koniec XIX wieku nowy ruch
społeczny, tj. socjalizm. Proletariat pod wpływem filozofii marksistowskiej odzyskuje
świadomość swoich praw. Ruch robotniczy zmierza do kolektywizacji środków produkcji,
centralizacji państwa, pojawia się próba wyzwolenia człowieka ze wszelkich jego
uwarunkowań: ekonomicznych, politycznych, społecznych, religijnych.
3
" Pluralizm opinii i zachowań
Rewolucje polityczne, społeczne, ekonomiczne, kulturalne XVIII i XIX stulecia
próbowały modyfikować tradycyjne struktury społeczne. Nowe ideologie świeckie, a więc,
liberalizm a następnie socjalizm, przyniosły pewną wielość postaw i myśli, a także
indyferentyzm religijny a nawet ateizm. Świadomość bycia dobrym obywatelem i zarazem
katolikiem przestała już na szeroką skalę obowiązywać. W Kościele pojawiają się pierwsze
próby przemyśleń nad nowym stosunkiem Kościoła do społeczeństwa, np. większa niż dotych-
czas akceptacja laikatu, co można rozumieć jako początek doktryny społecznej, ruchu
katolickiego i akcji katolickiej.
4. Struktura encykliki
Wstęp (1-2)
CZ
ŚĆ I
Rozwiązanie fałszywe: socjalizm (3)
Własność wspólna szkodliwa dla robotnika (4)
Własność wspólna sprzeciwia się prawu natury (4-8)
Własność wspólna zagraża rodzinie (9-11)
Wprowadzenie własności wspólnej grozi społecznym rozstrojem (12)
CZ
ŚĆ II
Prawdziwe rozwiÄ…zanie:
Działalność Kościoła (13)
Kościół współdziała przez swoją naukę (14-15)
Wychowawcza działalność Kościoła (16-21)
Praktyczna działalność Kościoła (22-24)
Rola społeczna państwa (25)
Obowiązki państwa w zakresie kwestii robotniczej (26-27)
Działalność państwa jest ograniczona (28-29)
Kilka szczególnych wypadków interwencji państwa (30-35)
Społeczne zadania organizacji zawodowych (36-44)
Zakończenie (45)
5. Podjęte zagadnienia
5.1. Rola państwa
W czasach Leona XIII różne były koncepcje dotyczące roli państwa w społeczeństwie,
czasem zupełnie przeciwstawne. Kongres w Liege był np. za interwencją państwa w kwestiach
społecznych, ponieważ jego zdaniem ma ono obowiązek nie tylko strzec społeczeństwa, ale
również pracować na rzecz dobra wspólnego, zwłaszcza w zakresie reglamentacji pracy.
4
Natomiast Kongres w Angers był za ograniczaniem roli państwa w życiu społeczno-
ekonomicznym, sprowadzając jego funkcje do ochrony praw człowieka i zapobiegania
nadużyciom. Obserwując zapędy  tępego kapitalizmu", nie liczącego się z prawami
jednostek, Leon XIII był zdecydowanym zwolennikiem rozszerzenia prerogatyw państwa,
rozumianego w sensie instytucjonalnym, na rozległe dziedziny życia społecznego. Postulował
on więc:
- aby stało się ono przede wszystkim promotorem i realizatorem dobra wspólnego w
szerokim tego słowa znaczeniu (RN, 26-27);
- by broniło interesów zwłaszcza robotników ubogich; przywołując za Arystotelesem
koncepcję tzw. sprawiedliwości rozdzielczej papież nawoływał, by państwo oddawało
każdemu obywatelowi to, co mu się należy z natury rzeczy (RN, 27): broniąc jego
prawa własności (RN, 30), gwarantując minimalne pensje robotnikom (RN, 38),
zapobiegając strajkom, poprawiając warunki pracy robotników (RN,31), zapewniając
prawem chroniony odpoczynek świąteczny (RN, 32), gwarantując ludzkie warunki
pracy kobietom i dzieciom (RN, 35), wreszcie ustanawiajÄ…c prawa sprzyjajÄ…ce
podziałowi własności między pracownikami (RN, 27 i 38).
Zdaniem Leona XIII państwo nie może jednak ingerować zbyt mocno, przejmując
kompetencje tak jednostki jak i rodziny: raczej kierować się winno zawsze regułą
pomocniczości, by w ten sposób tworzyć wspólnotę polityczną, wewnątrz której wszyscy mają
prawo do godnego traktowania jako członkowie tej wspólnoty. Sto lat póz
niej Jan Paweł II,
pisząc encyklikę Centesimus annus przywoływał na pamięć słowa swojego wielkiego prekursora
i stwierdzał, iż owe zasady stanowią nadal elementarne prawo jakiejkolwiek organizacji
politycznej (CA,10).
5. 2. Znaczenie stowarzyszeń
Leon XIII zajął się w RN także problemem stowarzyszeń robotników. Odwołując się do
średniowiecznych modeli korporacji pracowników, wskazywał na potrzebę tworzenia
instytucji, które  mogłyby jednoczyć razem robotników i właścicieli" na bazie tzw.
miłości społecznej (RN, 2). Używając współczesnej terminologii chodziło mu o zakładanie
związków zawodowych, bowiem jego zdaniem ani sama aktywność państwa, ani nawet
działalność Kościoła w tym względzie nie wystarczą, jeśli sami zainteresowani, czyli
pracownicy i pracodawcy, poprzez związki nie będą bronić swoich praw zawodowych.
Podkreślał więc z naciskiem prawo do stowarzyszeń (RN, 42) oraz prawo do niezależnego
5
organizowania się. Stawiał przed stowarzyszeniami pewne zadania. Były one przynajmniej
trzy:
- zbliżyć do siebie i zjednoczyć między sobą dwie klasy społeczne, tj. robotników i
burżuazję kierowniczą (RN, 45);
- zwrócić uwagę na obronę interesów pracowniczych (RN, 41,2);
- powiększyć dobrobyt ekonomiczny, a nade wszystko zwrócić uwagę na
doskonalenie religijne i moralne stowarzyszonych (RN, 49).
Jaką rolę w tym względzie przypisywał Leon XIII Kościołowi? Kościół jego zdaniem ma do
wypełnienia jako swoje zasadnicze zadanie na polu społecznym bardzo ważną misję -
zmianę mentalności, trafianie do sumień, przemianę serc i obyczajów. Jest rzeczą
niemożliwą usunąć ze świata, jak za dotykiem czarodziejskiej różdżki, wszelką
niesprawiedliwość społeczną. Zawsze pozostanie jako fakt zróżnicowanie klas, nie-
równomierne rozłożenie bogactw, zróżnicowanie wynagrodzeń. Z tego powodu
niedopuszczalna jest propagowana przez marksistów ideologia  walki klas",
przeciwstawianie sobie pracodawców i pracowników. Trzeba raczej myśleć o współpracy
dla dobra powszechnego (RN, 14). Zdaniem papieża Kościół może uczestniczyć w
determinujący sposób w konstruowaniu nowego porządku społeczno-ekonomicznego, o ile
uda mu się przekonać tak robotników jak i pracodawców do praktykowania na polu
społecznym trzech cnót chrześcijańskich: sprawiedliwości, przyjaz
ni i braterstwa.
Spoglądając z perspektywy historii na doktrynę Leona XIII, uwydatnioną szczególnie w
RN, z podziwem należy zauważyć, jak zdołał on przez swoją naukę uzyskać dla Kościoła
 status obywatelstwa" w trudnej rzeczywistości życia publicznego.
6. Główne osiągnięcia Rerum Novarum
Jakie były główne osiągnięcia RN? Po pierwsze encyklika doprowadziła do pewnej
transformacji dwóch ideologii - liberalizmu kapitalistycznego i socjalizmu, dodając
impulsu tym siłom historycznym, które starały się humanizować kapitalizm
i zarazem odrzucały utopijne wizje socjalizmu, zapraszając do współpracy poszczególne klasy
społeczne zawsze w duchu Ewangelii.
Na polu pracy RN potwierdziła wyższość pracy nad kapitałem (RN, 15),
przezwyciężając w ten sposób klasyczną koncepcję ekonomii. Przywracając pracy jej wielką
godność, osobowy charakter, rozumiejąc ją w kategoriach powołania Bożego.
W odniesieniu do własności prywatnej (bardzo atakowanej przez rodzący się
6
socjalizm), Leon XIII przypisywał jej zgodnie z prawem natury wielkie znaczenie, podając 4
argumenty, dlaczego własność prywatna przynależy do tzw. praw naturalnych. Oto one:
- wymaga tego charakter samej osoby, inteligentnej, wolnej, odpowiedzialnej (RN, 4 i
5),
- wymaga tego sama praca, która przemienia kapitał; owoc tej przemiany należy
także do tych którzy pracują (RN, 7 i 8),
- wymaga tego rodzina; pracownik posiada naturalne prawo do własności prywatnej,
tak aby mógł poprzez nią utrzymać rodzinę (RN, 9 i 38),
- wymaga tego struktura życia społecznego (RN, 12).
Dla Leona XIII własność prywatna nie miała jednak charakteru absolutnego i powinna
być rozumiana wraz z zasadą powszechnego przeznaczenia dóbr ziemi. Ten motyw podejmie Jan
Paweł II w CA stwierdzając, że rozumienie prawa własności w kontekście uniwersalnego
przeznaczenia dóbr ziemi naznacza kierunki przyszłego rozwoju doktryny społecznej
Kościoła, w tym kwestii ekonomicznej w sposób szczególny (CA, 6).
W odniesieniu do ekonomii RN wykazała, iż niektóre formy rozwoju zależą od
dyrektyw duchowych płynących z chrześcijaństwa. I tak np. rozwijając wpływ etyki na życie
społeczne, popierając większą sprawiedliwość społeczną, umieszczając człowieka w centrum
ekonomii przyczynia siÄ™ do lepszego rozwoju ekonomicznego.
W końcu RN była encykliką - można by ją chyba tak nazwać - profetyczną, ponieważ
objawiła z całą wyrazistością wielką godność człowieka, co do której sam Bóg ma wielki
szacunek i której to godności nikt i nic nie może naruszać, ponieważ człowiek powołany jest do
tej doskonałości, która wypełnia się w życiu wiecznym (RN, 32). To  wołanie" papieża o
człowieka, w kontekście społecznym, w którym królowała wizja  homo oeconomicus", było
rzeczywiście bardzo znaczącym. Objawiał bowiem oblicze Boga samego, który interweniuje
dla dobra człowieka, Boga który jest Miłością, Boga który jest Sprawiedliwością.
7. SÅ‚abe punkty encykliki
Są również i słabe punkty encykliki. Zwłaszcza jej charakter abstrakcyjny,
moralizujący, idealizowanie pewnej struktury społecznej rozumianej w sensie
hierarchicznym i paternalistycznym. Słabością jest również przesądne odrzucenie rodzącego
się  nowego" typu społeczeństwa i brak konkretnych propozycji w kwestiach społecznych,
bÄ…dz
ich nieaktualność. Encyklika RN nie odrzucała całkowicie ekonomii wolnego rynku,
jedynie krytykowała kapitalizm w jego niszczących aspektach, np. obojętność religijną,
materializm, brak wyczucia na potrzeby rodziny itp.
7
Słabe punkty encykliki uwidaczniają się także w całkowitej krytyce socjalizmu jako
ideologii, bez usiłowania rozróżnienia socjalizmu rozumianego jako ruch społeczny.
Encyklika nie wspomina nic o prądach socjalizmu religijnego, obecnego już w tamtych
czasach we Francji, Niemczech, Wielkiej Brytanii, które dały podstawy pod ruch
związkowy o charakterze chrześcijańskim. Brak tego rozróżnienia doprowadził do pewnego
rozłamu pomiędzy robotnikami socjalistycznymi i katolickimi, co w konsekwencji
doprowadziło do rozdziału między Kościołem a światem robotniczym.
Podsumowanie
Podsumowując trzeba powiedzieć, że wraz z tą encykliką papież nie odrzucił
definitywnie liberalnego systemu ekonomicznego lecz wytyczył, niektóre stałe elementy
pewnego ładu ekonomiczno-społecznego, bazującego na porządku naturalnym i
Objawieniu.
Rerum novarum to pierwsza encyklika społeczna w dziejach Kościoła. Usiłuje ona
nakreślić choćby ogólnie nowy model społeczno-ekonomiczny dla świata. Przede wszystkim
o wiele bardziej krytykowała i odrzucała stary i niesprawiedliwy porządek społeczno-
ekonomiczny, niż proponowała coś nowego. Odrzucała zarówno kapitalizm jak i socjalizm,
nazywając oba  fałszywym profetyzmem". Proponowała w zamian pewną korekcję systemu
kapitalistycznego, a mianowicie interwencję państwa w sprawy ekonomii z jednej strony i roz-
wój stowarzyszeń, aż po korporacje włącznie z drugiej.
Opracowano na podstawie:
J. Keller, Katolicka Doktryna Społeczna, Warszawa 1989.
Z. Zieliński, Leon XIII, w: Encyklopedia Katolicka, E. Ziemann (red. i in.), t. 10, Lublin 2004, s.
777-778.
W. Kawecki, Kościół a nowy porządek świata, Kraków 1997.
8