Dlaczego
PRZED OKO�O 28 TYS. LAT 60-letniemu
m�Żczyęnie urządzono wykwintny pogrzeb.
A zatem juŻ wtedy musia" istnie� jakiĘ
system wierzeł
religijnych. Cz"owiek ten
zosta" pochowany wraz z bogatym
wyposaŻeniem grobowym, ubrany w liczne
bransolety, naszyjniki i wisiory oraz tunik�
z naszytymi setkami paciorków z koĘci mamuta.
Obok dwóch pochówków dzieci�cych
odkrytych w tym samym miejscu  w Sungirze
w Rosji  jest to jeden z najwczeĘniejszych
i najbardziej wymownych przyk"adów
obrządków pogrzebowych w Europie.
70 �WIAT NAUKI LUTY 2002
NOVOSTI,
Photo Researchers, Inc.
Fragment ksiąŻki*
staliĘmy si�
ludęmi
Umiej�tno� pos"ugiwania si� j�zykiem i sztuka
myĘlenia abstrakcyjnego decydują zapewne
o nadzwyczajnych zdolnoĘciach poznawczych,
które odróŻniają nas od innych stworzeł

Ian Tattersall
dy przyglądamy si� niezwyk"ym dokonaniom Jak si� za chwil� przekonamy, najistotniejsza nauka, jaka
naszego gatunku, trudno oprze� si� wraŻeniu, p"ynie z wiedzy o naszych początkach, to prawdopodobnie
Że o tym, kim jesteĘmy, zadecydowa" jakiĘ ele- pe"niejsze uĘwiadomienie sobie tego, co w ostatnich latach za-
ment koniecznoĘci. �atwo dojĘ� do wniosku, cz�to nazywa�  egzaptacją . Terminem tym okreĘla si� ce-
GŻe skoro produkt koł
cowy jest tak wspania"y, chy strukturalne i funkcjonalne organizmów powsta"e w in-
musia" powsta� jako zwieł
czenie d"ugotrwa"ego procesu stop- nych okolicznoĘciach niŻ te, w których póęniej by"y wyko-
niowego udoskonalania. CzyŻ mog"o do tego dojĘ� przypad- rzystywane, bądę teŻ sam proces zmiany ich funkcji zachodzą-
kiem? JeĘli do naszej wyjątkowej pozycji doszliĘmy na dro- cy w populacjach. Klasycznym przyk"adem są pióra ptaków,
dze ewolucji, to mog"oby si� wydawa�, Że proces doskonalenia obecnie nieodzowne im do lotu, które przez miliony lat, nim
naszego gatunku trwa" bardzo d"ugo. ptaki wzbi"y si� w powietrze, s"uŻy"y jako izolacja cieplna
A jednak ewolucja tak nie dzia"a. Dobór naturalny nie jest (a wczeĘniej by� moŻe nie mia"y Żadnego konkretnego
 i nie moŻe by�  procesem twórczym. MoŻe jedynie oddzia- zastosowania). Zatem przez d"uŻszy czas pióra stanowi"y ko-
"ywa�, podtrzymując lub eliminując nowe cechy b�dące wy- rzystną adaptacj� pozwalającą utrzyma� sta"ą temperatur�
nikiem przypadkowych mutacji (dokonujących si� oczywi- cia"a. Natomiast w funkcji wspomagania lotu by"y początko-
Ęcie na pod"oŻu tego, co by"o wczeĘniej), które są ęród"em wo jedynie egzaptacją, nim zacz�"y zachodzi� równieŻ pro-
wszelkich innowacji w organizmach. Najlepiej pasuje do ewo- cesy adaptacyjne pod kątem tej nowej roli. Podobnych przy-
lucji okreĘlenie  oportunistyczna , czyli taka, która odrzuca k"adów jest wiele; na tyle duŻo, byĘmy musieli wzią� pod
moŻliwoĘci lub korzysta z nich, w miar� jak i kiedy si� poja- uwag� moŻliwoĘ�, Że zdolnoĘci poznawcze, którymi si� tak
wiają. Z kolei ta sama moŻliwoĘ� bywa korzystna lub nieko- szczycimy, wykszta"ci"y si� podobnie jak pióra  jako element
rzystna w zaleŻnoĘci od warunków Ęrodowiskowych. Proces o znacznie skromniejszym znaczeniu niŻ to, które uzyska"y
ten nie ma w sobie nic z celowoĘci ani nieuchronnoĘci; mo- póęniej; niewykluczone, Że ich uŻytecznoĘ� by"a z początku
Że równie dobrze w kaŻdej chwili odwróci� swój bieg pod zupe"nie marginalna bądę nawet stanowi"y one jedynie pro-
wp"ywem zmian zachodzących w Ęrodowisku. dukt uboczny innych cech.
* Ian Tattersall The Monkey in the Mirror, � 2002 Ian Tattersall; Harcourt, Inc.
LUTY 2002 �WIAT NAUKI 71
Przyjrzyjmy si� tej moŻliwoĘci nieco bliŻej. Gdy jakieĘ 40 tys. nia si� ludzi o nowoczesnej anatomii. Co wi�cej, przez ca"y
lat temu pierwsi ludzie z Cro-Magnon pojawili si� w Euro- ten okres wspó"istnienia (jakiekolwiek formy ono przybie-
pie, odznaczali si� mniej wi�cej pe"nym zestawem zachował
, ra"o  prawd� mówiąc, nie mamy poj�cia, w jaki sposób tak
które odróŻniają cz"owieka rozumnego od wszystkich innych róŻnym hominidom udawa"o si� zamieszkiwa� te same te-
gatunków, jakie kiedykolwiek Ży"y na Ziemi. Rzeębienie, wy- reny przez tyle tysiącleci), na ile jesteĘmy w stanie wnios-
konywanie rytów naskalnych, malarstwo, zdobienie cia"a, kowa� na podstawie wykonywanych przez nich narz�dzi i
muzyka, stosowanie symboli, dok"adna znajomoĘ� w"aĘciwo- pozosta"oĘci siedzib odkrywanych podczas prac archeo-
Ęci róŻnych materia"ów, obrz�dy grzebania zmar"ych, wy- logicznych, oba gatunki cz"owiekowatych zachowywa"y si�
myĘlne zdobienie przedmiotów uŻytkowych  wszystko to podobnie. Znamienne, Że dopiero gdy technik obróbki ka-
i wiele innych rzeczy stanowi"o nieod"ączną cz�Ę� codzien- mienia typowych dla ludzi z Cro-Magnon zacz�to uŻywa� na
nego doĘwiadczenia wczesnych Homo sapiens, co jest niezbi- Bliskim Wschodzie, czyli mniej wi�cej 45 tys. lat temu, nean-
cie udokumentowane wykopaliskami z europejskich stano- dertalczycy ostatecznie przestali dominowa� w tym rejo-
wisk liczących ponad 30 tys. lat. nie. I niemal na pewno to rozwój symbolicznych form
U pod"oŻa owych umiej�tnoĘci leg"y procesy myĘlenia sym- procesów poznawczych da" naszemu gatunkowi decydują-
bolicznego. Nie ulega wątpliwoĘci, Że w"aĘnie rozwini�cie cą  a tak fatalną dla neandertalczyków  przewag�. Pro-
tych moŻliwoĘci, a nie nabycie którejkolwiek z wymienionych wadzi to nieuchronnie do wniosku, Że nowoczesny ana-
umiej�tnoĘci, zadecydowa"o o zaliczeniu naszych przodków tomicznie Homo sapiens pojawi" si� znacznie wczeĘniej niŻ
do ludzi rozumnych. Oznacza"o to ponadto ca"kowicie nową nowoczesne wzorce ludzkich zachował
. Cho� na pierwszy
jakoĘ� w porównaniu ze znacznie skromniejszymi osiągni�- rzut oka moŻe si� to wydawa� niedorzeczne (czyŻ nie bar-
ciami neandertalczyków, których kromanioł
czycy tak szybko dziej naturalne by"oby wyjaĘnienie, Że nowe wzorce za-
By� moŻe nasze NIEZWYK�E ZDOLNO�CI POZNAWCZE rozwin�"y si�
podobnie jak pióra ptaków: jako egzaptacja, powsta"a w innych
okolicznoĘciach niŻ te, w których ją póęniej wykorzystaliĘmy.
wyparli z terenów w Europie i zachodniej Azji. Cz"owiek chował
pojawi"y si� wraz z nowym gatunkiem hominidów?),
z Cro-Magnon, podobnie jak cz"owiek wspó"czesny, z którym nie jest wcale pozbawione sensu. Albowiem gdzie mają si�
tworzy wspólny gatunek, pod wzgl�dem zachował
róŻni" si� upowszechnia� wszelkie nowe zachowania, jak nie wĘród
diametralnie od wszystkich istot ludzkich Żyjących przed nim. osobników juŻ istniejącego gatunku?
Nie oznacza to, Że nie doceniam neandertalczyka i innych
wymar"ych gatunków cz"owieka  których osiągni�cia by"y Mózg a innowacje
na swój sposób godne podziwu  jeĘli powiem, Że wraz z po- TO OCZYWISTE, Że aby zrozumie�, jak przebiegają procesy po-
jawieniem si� Homo sapiens, potrafiącego myĘle� abstrakcyj- znawcze u jakichkolwiek kr�gowców, trzeba przyjrze� si� ich
nie i zachowującego si� w sposób nowoczesny, na Ziemi na- mózgowi. Neandertalczyk mia" mózg równie duŻy, jak nasz,
sta" zupe"nie nowy porządek. I w"aĘnie wyjaĘnienie ęróde" lecz zamkni�ty w czaszce o odmiennym kszta"cie. Na pod-
tego niezwyk"ego fenomenu naleŻy do najbardziej intrygują- stawie najrozmaitszych archeologicznych znalezisk, jakie po
cych, a zarazem najtrudniejszych zagadnieł
w biologii. sobie pozostawili, wiemy, Że neandertalczyków i ludzi z Cro-
Czynnikiem komplikującym spraw� jest to, Że w rozwo- -Magnon cechowa"y zupe"nie odmienne wzorce zachował
.
ju filogenetycznym cz"owieka nie wida� Żadnej korelacji mi�- Badacze ewolucji ludzkiego mózgu mają olbrzymie trudnoĘci
dzy pojawieniem si� nowoczesnych wzorców zachował
a wy- ze zidentyfikowaniem jakichkolwiek struktur jego zewn�trz-
kszta"ceniem si� nowoczesnych cech anatomicznych. Na Bli- nej powierzchni (odzwierciedlonych w kszta"cie wn�trza mó-
skim Wschodzie odkryto szczątki istot ludzkich Żyjących zgoczaszki), które Ęwiadczy"yby o jakiejĘ istotnej róŻnicy funk-
prawie 100 tys. lat temu, które wygląda"y dok"adnie tak jak cjonalnej mi�dzy mózgiem neandertalczyka i cz"owieka
my. A jednoczeĘnie, w przeciwieł
stwie do tego, co dzia"o si� nowoczesnego. To samo bez wątpienia dotyczy mózgów wcze-
w Europie, bliskowschodni neandertalczycy Żyli na tych zie- snych ludzi rozumnych, którzy pod wzgl�dem kultury mate-
miach jeszcze przez mniej wi�cej 60 tys. lat od pojawie- rialnej i stylu Życia przypominali neandertalczyków. Nie mo-
Żemy jednak uzna� nabycia przez nowoczesnego cz"owieka tak
wielkich zdolnoĘci poznawczych za kulminacj� powolnych
IAN TATTERSALL pracuje jako kustosz w dziale antropologii w Ame-
zmian zachodzących w jego mózgu. Mamy tu do czynienia
rican Museum of Natural History w Nowym Jorku. PowyŻszy tekst
z czymĘ innym niŻ tylko fizycznym usprawnieniem aparatu po-
stanowi fragment jego najnowszej ksiąŻki The Monkey in the Mirror:
znawczego. I chociaŻ wraz z pojawieniem si� na Ziemi ludzi
Essays on the Science of What Makes Us Human (Harcourt, 2002).
nowoczesnych anatomicznie zaistnia"y niezb�dne warunki,
Inne niedawno wydane ksiąŻki jego autorstwa to I sta" si� cz"owiek. Ewo-
aby mog"y zachodzi� zaawansowane procesy poznawcze, nie
lucja i wyjątkowoĘ� cz"owieka (Wyd. CiS i Wyd. W.A.B. 2001), The Last
jest to bynajmniej równowaŻne stwierdzeniu, Że związane to
Neanderthal: The Rise, Success and Mysterious Extinction of Our
by"o z rozwini�ciem si� jakiegoĘ specyficznego mechanizmu
Closest Human Relatives (Westview, 1999, wyd. popr.) oraz Extinct
Humans, napisana wraz z Jeffreyem Schwartzem (Westview, 2000). neuronalnego.
72 �WIAT NAUKI LUTY 2002
O AUTORZE
Przyjrzyjmy si� ponownie, co, zgodnie z naszą wiedzą o pro- WIZERUNKOM ZWIERZŃT epoki lodowcowej, takim jak ten tur z francu-
skiej jaskini Lascaux, towarzyszy"y na ogó" symbole abstrakcyjne, które
cesach ewolucyjnych, mog"o si� wydarzy�. Po pierwsze, nale-
widzimy tutaj w formie znaków nad szyją i grzbietem oraz na zadzie zwie-
Ży pami�ta�, Że nowe struktury nie powstają w sposób celowy,
rz�cia. Wiek malowide" naskalnych z Lascaux ocenia si� na 17 tys. lat.
lecz przypadkowo, jako produkt uboczny b"�dnego kopiowania
informacji genetycznej przekazywanej z pokolenia na pokole-
nie. Doboru naturalnego w Żadnym przypadku nie moŻna uzna� wyposaŻony od nie wiadomo kiedy w potencjalną zdolnoĘ�
za si"� twórczą, powo"ującą do istnienia nowe struktury  dzia- myĘlenia symbolicznego zaczą" w jakichĘ okolicznoĘciach
"a on jedynie w obr�bie mutacji juŻ istniejących, na zasadzie eli- z niej korzysta�.
minacji cech niekorzystnych i przetrwania korzystnych. Cz�sto Niestety, to, jak dosz"o do egzaptacji mózgu, która leg"a
mówimy w tym przypadku o  adaptacjach , poniewaŻ dzi�ki te- u pod"oŻa jego ogromnych zdolnoĘci poznawczych, jest wciąŻ
mu moŻemy opowiada� historie, jak dane innowacje powsta- nie rozwiązaną zagadką. G"ównie dlatego, Że chociaŻ wiemy
"y i okaza"y si� korzystne w procesie ewolucji. Jednak w rzeczy- juŻ sporo o budowie tego narządu i o tym, które jego cz�Ęci
wistoĘci wszystkie nowe warianty genetyczne są początkowo odpowiadają za okreĘlone funkcje, wciąŻ nie mamy poj�cia,
tylko egzaptacjami. RóŻnica polega na tym, Że adaptacje to ce- jak zachodzi przekszta"canie ogromnej liczby elektrycznych
chy, które s"uŻą do realizacji konkretnych, wyraęnie okreĘlo- i chemicznych sygna"ów w coĘ, co znamy z w"asnego we-
nych funkcji (co oczywiĘcie moŻna stwierdzi� dopiero ex post), wn�trznego doĘwiadczenia jako ĘwiadomoĘ� i umiej�tnoĘ�
podczas gdy egzaptacje są cechami, które po prostu zaistnia- myĘlenia. A w"aĘnie na to pytanie b�dziemy musieli odpowie-
"y, cho� mogą by� ewentualnie uŻyteczne w realizacji jakiejĘ dzie�, jeĘli chcemy kiedykolwiek zrozumie� dok"adnie istot�
nowej funkcji. Nie ma w tym Żadnego elementu celowoĘci  tego, co czyni nas  uŻywam tego terminu z pe"ną Ęwiado-
niejednokrotnie nowe struktury zostają zachowane jedynie dla- moĘcią  ludęmi.
tego, Że w niczym nie przeszkadzają. Niemniej ewolucyjny proces wykszta"cenia ludzkich zdol-
W takim kontekĘcie powinno si� rozpatrywa� zarówno noĘci poznawczych jest tu podstawowym tematem dyskusji.
ewolucj� ludzkiego mózgu, jak i rozwój nowoczesnych pro- Wysuwana jest na przyk"ad teza, Że w pewnym okresie, za-
cesów poznawczych. Nie ulega wątpliwoĘci, Że przeci�tne "óŻmy 60 50 tys. lat temu, wyodr�bni" si� gatunek, którego
rozmiary mózgu hominidów zwi�kszy"y si� w ciągu ostat- przedstawicieli cechowa"a zdolnoĘ� myĘlenia abstrakcyjne-
nich 2 mln lat, nie p"yną jednak z tego Żadne wnioski co do go i artykulacji symbolicznej. Zatem ów nowy gatunek wy-
faktycznego przebiegu jego ewolucji. Niemniej przyk"ad ne- posaŻony by" w jakieĘ mechanizmy neuronalne, warunkują-
andertalczyka, a w jeszcze wi�kszym stopniu pierwszych lu- ce wzorce zachował
charakterystyczne dla cz"owieka
dzi nowoczesnych anatomicznie, lecz nie behawioralnie, nowoczesnego. By"oby znakomicie, gdyby moŻna w to uwie-
Ęwiadczy, Że rozwój zdolnoĘci poznawczych cz"owieka nie rzy�, bowiem uproĘci"oby to znacznie spraw�. Problem jed-
wiąza" si� po prostu ze stopniowym zwi�kszaniem liczby neu- nak w tym, Że zakreĘlone ramy czasowe na to nie pozwalają.
ronów w jego mózgu, co mia"oby w koł
cu doprowadzi� do Aby to wyjaĘnienie mog"o by� prawdziwe, nowy gatunek cz"o-
prze"omu jakoĘciowego w funkcjonowaniu tego narządu. Ma- wieka, fizycznie identyczny, lecz górujący intelektualnie nad
my raczej do czynienia z przypadkiem egzaptacji, gdy mózg juŻ istniejącym, musia"by si� pojawi�, a nast�pnie rozprze-
LUTY 2002 �WIAT NAUKI 73
� ARCHIVO ICONOGRAFICO, S.A./CORBIS
strzeni� na obszarze Starego �wiata w wyjątkowo krótkim my, ludzie, jako rzeczywistoĘ� z"oŻoną z olbrzymiej liczby od-
czasie, eliminując przy tym ca"kowicie ów poprzedni gatu- dzielnych elementów, którym nadajemy indywidualne nazwy.
nek. Mając ĘwiadomoĘ�, Że w materiale kopalnym istnieją lu- Dzi�ki temu potrafimy nieustannie odtwarza� Ęwiat i jego po-
ki, nie znajdujemy najmniejszych Ęladów, Że coĘ takiego si� wy- szczególne aspekty w naszych umys"ach. A umoŻliwia to zdol-
darzy"o. Pozostaje nam wi�c tylko jedna moŻliwoĘ�. noĘ� tworzenia i manipulowania abstrakcyjnymi symbolami
Zamiast innowacji anatomicznych moŻe powinniĘmy szu- odpowiadającymi elementom, które wyróŻniamy w Ęwiecie ze-
ka� jakiegoĘ elementu o charakterze kulturowym, który odegra" wn�trznym i w obr�bie w"asnej ĘwiadomoĘci. Reprezentanci in-
rol� stymulatora w rozwoju naszych niezwyk"ych zdolnoĘci nych gatunków niejednokrotnie wykazują znaczny stopieł
Ęwia-
poznawczych. JeĘli mózg cz"owieka rozumnego, z ca"ym domoĘci intuicyjnej, reagując na bodęce Ęrodowiska w niezwykle
jego potencja"em intelektualnym, powsta" równoczeĘnie z z"oŻony sposób, ale tylko ludzie potrafią arbitralnie "ączy� ze so-
nowoczesnym kszta"tem ludzkiej czaszki mniej wi�cej bą abstrakcyjne symbole i zadawa� sobie pytania typu: co by by-
100 150 tys. lat temu, to by� moŻe przez d"uŻszy czas stanowi" "o gdyby? To w"aĘnie ta umiej�tnoĘ�, ponad wszystko inne, de-
egzaptacj�, a jego rozbudowana sie� neuronalna dzia"a"a wciąŻ cyduje o zdolnoĘciach twórczych, którymi si� szczycimy.
wed"ug dotychczasowych schematów. Dysponujemy znacznie OczywiĘcie, intuicja to wciąŻ jedna z zasadniczych sk"ado-
mniejszą, niŻ byĘmy chcieli, liczbą danych dotyczących bez- wych procesów zachodzących w naszym umyĘle; zosta"a je-
Cz"owiek dysponowa" APARATEM G�OSOWYM nadającym si�
DO ARTYKULACJI MOWY ponad pó" miliona lat wczeĘniej,
zanim nasi przodkowie zacz�li pos"ugiwa� si� j�zykiem.
poĘrednio pochodzenia i rozprzestrzenienia si� Homo sapiens, dynie wzbogacona o zdolnoĘ� pos"ugiwania si� symbolami. Na
wiemy jednak, Że nasz gatunek pojawi" si� w tym w"aĘnie ogól- przyk"ad intuicyjna ocena relacji mi�dzy przedmiotami i ide-
nie okreĘlonym przedziale czasowym, najprawdopodobniej ami jest niemal równie waŻnym czynnikiem twórczoĘci nauko-
w Afryce. Wiemy równieŻ, Że bardzo szybko rozprzestrzeni" wej, jak operowanie symbolami; niemniej w ostatecznym ra-
si� na ca"ym obszarze Starego �wiata  daleko od miejsca na- chunku to w"aĘnie swoiste po"ączenie obu tych elementów
rodzin, gdziekolwiek si� ono faktycznie znajdowa"o. umoŻliwi"o stworzenie nie tylko nauki, ale takŻe sztuki i tech-
JeĘli przyjmiemy, Że jakiĘ czas póęniej, powiedzmy mniej niki. Nie ulega wątpliwoĘci, Że intuicja moŻe zaprowadzi�
wi�cej 70 60 tys. lat temu, w tej czy innej populacji ludzi wy- daleko, czego dowodzi przyk"ad neandertalczyków. W nie-
stąpi"a jakaĘ innowacja o charakterze kulturowym, która do- zwykle bogatym materiale kopalnym, jaki po nich pozosta", nie
prowadzi"a do aktywowania potencja"u myĘlenia abstrakcyj- odnajdujemy prawie w ogóle Ęladów Ęwiadczących o pos"u-
nego, istniejącego w ludzkim mózgu juŻ wczeĘniej, b�dziemy giwaniu si� symbolami. Jest zatem oczywiste, Że nie mog"y
mogli "atwo wyjaĘni� szybkie upowszechnienie si� symboli, one odgrywa� wi�kszej roli w Życiu neandertalczyków. Nie
odwo"ując si� do prostego mechanizmu przekazywania wzor- umniejsza to wszakŻe ich osiągni��. O ile nam wiadomo, Ho-
ców kulturowych. WyjaĘnienie, Że nowa forma behawioralnej mo neanderthalensis umia" panowa� nad otaczającym Ęwia-
ekspresji upowszechni"a si� szybko w populacjach ludzkich, tem na poziomie nie spotykanym we wczeĘniejszych dziejach
które dysponowa"y juŻ dostatecznym potencja"em umys"o- cz"owiekowatych. Mamy pe"ne prawo uwaŻa� neandertalczy-
wym, aby ją praktykowa�, jest o wiele bardziej przekonujące ków za reprezentantów najwyŻszej  pod wieloma wzgl�da-
(i niewątpliwie bardziej eleganckie) niŻ alternatywna teza, Że mi godnej podziwu  kultury, jaką kiedykolwiek uda"o si�
cecha decydująca o naszym cz"owieczeł
stwie rozpowszechni- cz"owiekowi stworzy� wy"ącznie dzi�ki intuicji.
"a si� wskutek ca"kowitego zastąpienia Żyjących wczeĘniej po- To w nieunikniony sposób prowadzi do pytania, na które
pulacji. PrzecieŻ musia"oby to oznacza�, Że dosz"o do jakiejĘ wszyscy chcielibyĘmy zna� odpowiedę: czy cz"owiek nean-
globalnej masakry! JednoczeĘnie wymiana wzorców kulturo- dertalski pos"ugiwa" si� j�zykiem? Wielu ludziom, zw"aszcza
wych mi�dzy róŻnymi populacjami jest zjawiskiem dobrze oglądającym wyjątkowej urody narz�dzia kamienne, których
udokumentowanym w dziejach ludzkoĘci, znacznie lepiej wy- kunszt wytwarzania neandertalczycy opanowali z taką per-
jaĘnia teŻ szybki sukces myĘlenia i komunikowania si� symbo- fekcją, trudno przypuĘci�, aby tak nie by"o. W jaki sposób,
licznego mi�dzy ludęmi. Pozostaje jeszcze tylko problem z okre- bez uŻycia mowy, takie umiej�tnoĘci mog"yby by� przekazy-
Ęleniem, co w"aĘciwie by"o tym nowym bodęcem kulturowym. wane z pokolenia na pokolenie? OtóŻ nie tak dawno grupa ja-
poł
skich badaczy podj�"a prób� zmierzenia si� z tym pro-
Symbole a procesy poznawcze blemem. Podzielili oni studentów na dwie grupy i uczyli
GDY MÓWIMY o zachodzących w umyĘle procesach symbolicz- pierwszą z nich wyrobu typowych neandertalskich narz�dzi
nych, chodzi nam o zdolnoĘ� ludzkiego mózgu do wyodr�b- kamiennych, wyczerpująco objaĘniając zadanie ale bez prak-
niania elementów naszego doĘwiadczenia i odwzorowywania tycznej demonstracji. Drugą uczono tego samego bez s"ów, wy-
ich za pomocą osobnych symboli. Inne gatunki niewątpliwie ma- "ącznie na podstawie przyk"adów. Eksperyment wykaza"
ją jakąĘ form� ĘwiadomoĘci, jednak, o ile nam wiadomo, prze- przede wszystkim, jak trudne by"o wytwarzanie narz�dzi z ka-
Żywają otaczający je Ęwiat tak, jak si� im jawi. Najprawdopo- mienia. Cz�Ę� studentów nie opanowa"a bowiem tej sztuki
dobniej zatem odbierają go raczej jako kontinuum niŻ tak jak do koł
ca. JednakŻe najistotniejsze by"o to, Że obie grupy nie
74 �WIAT NAUKI LUTY 2002
róŻni"y si� znacząco ani tempem nabywania wprawy w sztu- W istocie jest to na razie jedyny czynnik, jaki uda"o si� zi-
ce obróbki kamienia, ani poziomem wyuczonych umiej�tno- dentyfikowa�. CóŻ innego mog"o si� wydarzy�? Musimy tutaj
Ęci. �wiadczy"oby to, Że na przyk"adach, bez s"ów, moŻna do- ponownie odwo"a� si� do poj�cia egzaptacji, bowiem j�zyk
skonale uczy� nawet doĘ� zaawansowanych technik wyrobu jako umiej�tnoĘ� specyficznie ludzka nie rozwiną" si� z  pro-
narz�dzi z kamienia. toj�zyka istot cz"ekokszta"tnych, przynajmniej nie w bezpo-
Pomimo Że w eksperymencie brali udzia" ludzie wspó"cze- Ęrednim sensie. Mimo to wysuni�to tez�, Że poniewaŻ zasad-
Ęni, a nie neandertalczycy, wykaza" on dobitnie, Że pope"nia- nicza zdolnoĘ� do pos"ugiwania si� j�zykiem wydaje si�
my zasadniczy b"ąd, zak"adając, iŻ sposób, w jaki radzimy so- g"�boko zakorzenioną, uniwersalną cechą ludzkiej psychiki,
WYRZEŁBIONA Z KO�CI mamuta ponad 32 tys. lat temu malutka figur-
bie w Ęwiecie, jest jedynym moŻliwym. Wszystko to nie
ka konia (mająca mniej niŻ 5 cm d"ugoĘci) to przypuszczalnie najstar-
oznacza bynajmniej, Że neandertalczycy nie pos"ugiwali si� ja-
sze znane dzie"o sztuki. Jej elegancka linia wyraŻa bardziej samą ide�
kąĘ formą komunikacji g"osowej, mog"a to nawet by� komu-
przedstawianego zwierz�cia, niŻ oddaje prawdziwe kszta"ty ówczesnych
nikacja na doĘ� wysokim poziomie. PrzecieŻ porozumiewanie
koni. Znaleziona w Vogelherd w Niemczech.
si� za pomocą dęwi�ków jest powszechne wĘród ssaków. Nie
ulega wątpliwoĘci, Że neandertalczycy pos"ugiwali si� mową
w najogólniejszym sensie. Jest równieŻ niemal pewne, Że nie musi mie� ona pod"oŻe w strukturach neuronalnych prze-
by" to j�zyk w znanej nam dzisiaj postaci. ci�tnego ludzkiego mózgu, które rozwin�"y si� w wyniku  zwy-
k"ych darwinowskich procesów adaptacji, dokonujących si�
J�zyk a rozwój ludzkiego umys"u na drodze doboru naturalnego.
�ADEN ASPEKT funkcji umys"owych cz"owieka nie jest bardziej Faktem jest, Że kaŻde pokolenie nie wynajduje j�zyka od
związany z uŻyciem symboli niŻ pos"ugiwanie si� j�zykiem. nowa, lecz jedynie go odtwarza. Uczenie si� j�zyka ojczyste-
Stanowi on w istocie najpe"niejszą realizacj� potencja"u sym- go stanowi integralny, cho� niewątpliwie niezwyk"y element
bolicznego naszego umys"u i bez niego nie jesteĘmy w stanie rozwoju kaŻdego dziecka. Nikt nie wątpi w wyst�powanie
wyobrazi� sobie myĘlenia w znanej nam formie. W pe"ni wrodzonej podatnoĘci, swoistego  instynktu j�zykowego ,
uprawnione jest twierdzenie, Że s"owa są budulcem myĘli, w umyĘle cz"owieka. Trzeba jednak wyjaĘni� nie tylko, jak
w kaŻdym razie myĘli Ęwiadomej. Z pewnoĘcią stanowią one dosz"o do wykszta"cenia si� tej cechy, lecz równieŻ dlaczego
narz�dzie, za pomocą którego przekazujemy sobie nawzajem ujawni"a si� tak szybko i nieoczekiwanie.
swoje myĘli i jako istoty o niezwykle rozwini�tym instynkcie Jak juŻ mówiliĘmy, dobór naturalny nie ma charakteru
spo"ecznym usi"ujemy wp"ywa� na to, co dzieje si� w umy- twórczego i nie moŻe powo"a� niczego do Życia. Dzia"a on
s"ach innych ludzi. JeĘli zatem szukamy jakiegoĘ jednego jedynie w obr�bie tego, co juŻ istnieje. W pewnym sensie
czynnika o charakterze kulturowym, który wyzwoli" poten- upraszcza to ca"ą spraw�, poniewaŻ, o ile nam wiadomo, na-
cja" myĘlenia abstrakcyjnego w ludzkim mózgu, powstanie rodziny myĘlenia abstrakcyjnego nie mia"y charakteru po-
j�zyka nasuwa si� w sposób oczywisty. wolnego, stopniowego procesu, typowego dla ewolucji dar-
LUTY 2002 �WIAT NAUKI 75
ALEXANDER MARSHACK
winowskiej. Wygląda raczej na to, Że po d"ugotrwa"ym (po- zycznych ogniw, niezb�dne, aby móg" si� rozwiną� j�zyk i my-
zostającym wciąŻ dla nas tajemnicą) okresie nieukierunkowa- Ęlenie abstrakcyjne wraz ze wszystkimi ich konsekwencjami,
nego rozwoju i przegrupował
funkcji obszarów ludzkiego które tak zmieni"y Ęwiat.
mózgu w dziejach cz"owieka wydarzy"o si� coĘ, co utorowa- Początkowo ca"y ten potencja" nie by" wykorzystywany, do-
"o drog� do pos"ugiwania si� j�zykiem. Mog"o to mie� charak- póki nie zosta" wyzwolony pod wp"ywem jakiegoĘ bodęca kul-
ter  innowacji krytycznej , kiedy to w wyniku przypadkowe- turowego w jednej z populacji ludzkich. Jest niemal pewne,
go zestawienia istniejących wczeĘniej elementów powstaje cho� trudno tego dowieĘ�, Że bodęcem tym by"o powstanie
coĘ zupe"nie nowego, o ca"kiem odmiennych cechach. Kla- j�zyka. Wszyscy ludzie Żyjący obecnie na Ziemi pos"ugują si�
sycznym przyk"adem jest woda, której niezwyk"ych w"aĘci- j�zykiem, co Ęwiadczy, Że okaza" si� on jednoznacznie pozy-
woĘci nie moŻna okreĘli� na podstawie charakterystyki jej tywnym nabytkiem. A skoro by" tak korzystny, jak wnioskuje-
sk"adników  wodoru i tlenu. Po"ączenie tych pierwiastków my, nic dziwnego, Że j�zyk i powiązane z nim struktury zacho-
Nie sposób wykluczy� hipotezy, Że to bawiące si� DZIECI,
a nie doroĘli, STWORZY�Y PIERWOCINY MOWY.
daje coĘ zupe"nie nowego, co trudno by"oby przewidzie�. wał
symbolicznych mog"y si� niezwykle szybko upowszechni�
W po"ączeniu z egzaptacjami innowacje krytyczne to pot�Ż- wĘród ludzi na ca"ym Ęwiecie.
ny mechanizm ewolucyjny i to w"aĘnie one są si"ą nap�do- I to tyle na temat rozpowszechnienia j�zyka z miejsca, gdzie
wą rozwoju. pojawi" si� po raz pierwszy. W jaki sposób mog"a wykszta"ci�
W przypadku wrodzonego u wszystkich wspó"czesnych lu- si� tak znacząca umiej�tnoĘ�  to osobne pytanie, lecz mamy
dzi potencja"u j�zykowego moŻna domniemywa�, Że kiedyĘ za ma"o danych, by udzieli� na nie konkretnej odpowiedzi.
w jednej z populacji ludzkich wystąpi"a pewna mutacja w ob- Jest kilka hipotez, jak dosz"o do powstania j�zyka, gdy istnia-
r�bie neuronów, ma"o istotna pod wzgl�dem genetycznym "o juŻ odpowiednie pod"oŻe. Moja ulubiona to ta, Że j�zyka
i nie mająca przypuszczalnie nic wspólnego z adaptacją w kla- w swej pierwotnej postaci nie stworzyli osobnicy doroĘli, lecz
sycznym rozumieniu. PoniewaŻ w rozwoju osobniczym od dzieci. ZwaŻywszy, Że mózg nie jest strukturą ukszta"towaną
najwczeĘniejszego dziecił
stwa mózg tworzy stopniowo okre- raz na zawsze, jak gumowa pi"ka, lecz dynamiczną, która
Ęlone drogi przekazywania sygna"ów w obr�bie niezróŻnico- zmienia si� w miar� rozwoju (co w obecnoĘci odpowiednich
wanej początkowo plątaniny po"ączeł
neuronów, istnieje na- czynników stymulujących trwa przez ca"e Życie), nie da si�
wet moŻliwoĘ�, Że nie by"a to wcale mutacja genowa, lecz wykluczy�, Że pierwociny j�zyka w znanej nam dzisiaj posta-
zmiana epigenetyczna, która dokona"a si� pod wp"ywem bodę- ci zrodzi"y si� podczas zabawy gromadki dzieciaków. Taki
ców Ęrodowiska. NiezaleŻnie od faktycznego charakteru tej protoj�zyk móg" polega� na wydawaniu dęwi�ków  s"ów,
zmiany, nie znalaz"a ona Żadnego bezpoĘredniego odzwiercie- które zestawione ze sobą uzyskiwa"y okreĘlone znaczenie.
dlenia w szczątkach kopalnych, mimo Że jej wp"yw na pozo- �atwo si� domyĘli�, Że gdy tylko dokonano tak donios"ego
sta"oĘci archeologiczne po ludziach z Cro-Magnon i ich potom- wynalazku, zaczą" si� on upowszechnia�.
kach by" ogromny. Podobnie jak kamieł
zwornikowy "uku, Badacze dokarmiali s"odkimi patatami stado makaków
który stanowi drobny, lecz integralny fragment ca"ej budow- Żyjących na plaŻy jednej z japoł
skich wysp. PoniewaŻ sma-
li, innowacja ta (jakikolwiek by" jej charakter, czego na razie ko"yki te pokryte by"y zgrzytającym w z�bach piaskiem, m"o-
nie jesteĘmy w stanie rozstrzygną�) stanowi"a ostatnie z fi- de ma"py wpad"y na pomys", by p"uka� je w wodzie. Po pew-
nym czasie zachowanie to zacz�"y naĘladowa� osobniki
CZ�OWIEK WSPÓ�CZESNY NEANDERTALCZYK
doros"e, najpierw samice, a potem samce. Zapewne cz��
najstarszych i mających najwyŻszą pozycj� w hierarchii sta-
da samców nigdy nie poniŻy"a si� do wykonywania tak try-
wialnej czynnoĘci i wola"a zjada� pataty z piaskiem, niemniej
dobry pomys" pozostaje dobrym pomys"em i trudno uwie-
rzy�, by w przypadku j�zyka, jeĘli tylko pojawi"a si� gdzieĘ idea
uŻywania s"ów na oznaczenie przedmiotów i poj�� ogól-
nych, nie upowszechni"a si� ona w miar� szybko w ca"ej
spo"ecznoĘci.
GARD�O
GARD�O
Pomimo to przejĘcie od kultury nie pos"ugującej si� j�zykiem
do wykorzystującej j�zyk w znanej nam postaci stanowi"o ra-
dykalny prze"om o charakterze poznawczym i praktycznym.
KRTAĄ
Prawdopodobnie rozwój sk"adni stanowi" odr�bny proces,
który dokona" si� jakiĘ czas póęniej i by" nieuchronną konse-
PORÓWNANIE BUDOWY G�OWY I SZYI cz"owieka wspó"czesnego oraz
kwencją praktyki "ączenia s"ów z przedmiotami. BezpoĘred-
(na podstawie rekonstrukcji) neandertalczyka ukazuje istotne róŻnice
nie przekszta"cenie wydawanych przez ludzi nieartyku"owa-
w ukszta"towaniu aparatu g"osowego. Znacznie d"uŻsze gard"o ludzi
nych dęwi�ków w znaną nam posta� j�zyka zbudowanego ze
wspó"czesnych umoŻliwia wydawanie pe"nego zakresu dęwi�ków po-
trzebnych w mowie artyku"owanej. zdał
wydaje si� ma"o realne; przypuszczalnie proces ten do-
76 �WIAT NAUKI LUTY 2002
RYSUNKI DIANA SALLES, WED�UG SZKICÓW JEFFREYA LAITMANA, � IAN TATTERSALL
konywa" si� stopniowo, tak jak dziecko rozwija sprawnoĘ� moŻemy zrekonstruowa� w najogólniejszych zarysach kszta"t
j�zykową. Mamy wi�c do czynienia najpierw z bardzo szyb- aparatu g"osowego danego osobnika. Uk"ad nisko po"oŻonej
kim nabywaniem s"ownictwa, podczas gdy znajomo� sk"ad- krtani i wysokiego gard"a zaznacza si� jako charaktery-
ni (i mówienie pe"nymi zdaniami) pojawia si� dopiero w wie- styczne wygi�cie koĘci podstawy czaszki. Pierwsze przy-
ku powyŻej dwóch lat. padki takiego wygi�cia odkryto u Żyjącego prawie 2 mln lat
Narodziny j�zyka by"y niewątpliwie procesem niezwykle temu Homo ergaster, a na podstawie badania znalezionej
z"oŻonym  tak bardzo, Że wydaje si� nam moŻliwy do urze- w Etiopii czaszki Homo heidelbergensis stwierdzono, Że
czywistnienia tylko dlatego, Że wiemy, iŻ faktycznie nastąpi". przybra"o ono praktycznie wspó"czesny kszta"t mniej wi�cej
OczywiĘcie, od tego czasu j�zyki ogromnie si� zmieni"y. W mia- 600 tys. lat temu. Cz"owiek dysponowa" zatem aparatem g"o-
r� jak upowszechnia"y si� w coraz szerszych kr�gach rodza- INSTRUMENTY MUZYCZNE, jak ten sporządzony z koĘci flet pochodzą-
cy z jednego z francuskich stanowisk, liczą co najmniej 32 tys. lat i są
ju ludzkiego, stawa"y si� coraz bardziej z"oŻone i zróŻnicowa-
Ęwiadectwem wraŻliwoĘci artystycznej ludzi pierwotnych.
ne. Niemniej fakt, Że ich zasadnicza struktura jest wspólna,
niezaleŻnie od tego, w jakiej kulturze Żyją pos"ugujące si�
nimi osoby, Ęwiadczy o tym, Że musia"o wczeĘniej istnie� sowym nadającym si� do artykulacji mowy ponad pó" milio-
u wszystkich ludzi pod"oŻe powstania i rozwoju j�zyka, na na lat wczeĘniej, zanim, jak wynika z innych badał
, nasi
d"ugo zanim si� pojawi". przodkowie zacz�li pos"ugiwa� si� j�zykiem.
WciąŻ jednak pozostaje jeszcze jeden element do wyjaĘnie- Jest wi�c oczywiste, Że aparat g"osowy cz"owieka doros"e-
nia. Aby mówi�, musimy mie� nie tylko odpowiednio ukszta"- go nie móg" by� od początku adaptacją  do pos"ugiwania si�
towany mózg, ale i aparat g"osowy wykonujący polecenia j�zykiem, tak jak robimy to dziĘ  cho� by� moŻe dawa" pew-
wysy"ane z mózgu. A aparat g"osowy u innych naczelnych ne korzyĘci w sferze przedj�zykowych form komunikacji g"o-
nie potrafi pe"ni� tego typu funkcji. W rzeczywistoĘci tylko sowej. Zatem do czego móg" on s"uŻy� początkowo? I znów
cz"owiek jest fizycznie zdolny do wydawania dęwi�ków, któ- musimy si� odwo"a� do poj�cia egzaptacji. Wygi�ta podstawa
re są podstawą artyku"owanej mowy (cho� niektóre ptaki po- czaszki pojawi"a si� u cz"owieka duŻo wczeĘniej, nim zaczą"
trafią naĘladowa� g"os ludzki). Jednak wszystko ma swoją ją wykorzystywa� do artykulacji j�zykowej. By� moŻe przez
cen�. Zasadniczymi elementami aparatu g"osowego cz"owie- ten czas pe"ni"a ona jakąĘ rol� w pierwotnych formach ko-
ka są: krtał
, narząd w obr�bie szyi, w którym znajdują si� munikacji, których obecnie nie jesteĘmy w stanie bliŻej okre-
struny g"osowe; gard"o, przewód ponad krtanią, który roz- Ęli�. A moŻe by"a pod jakimĘ wzgl�dem korzystna dla proce-
szerzając si�, przechodzi w jam� ustną i nosową; oraz j�zyk su oddychania  w tym zakresie nasza wiedza o wymar"ych
ze wspomagającymi go narządami. Dęwi�ki wytwarzane są hominidach jest wciąŻ bardzo skąpa. W kaŻdym razie pozo-
zasadniczo przez struny g"osowe, a nast�pnie podlegają mo- staje nam uzna�, Że powstanie mowy i związanych z nią cech
dulacji w gardle i po"ączonych z nim wyŻszych odcinkach anatomicznych nie by"o faworyzowane przez dobór natural-
drogi oddechowej. ny, niezaleŻnie od tego, jak bardzo korzystne mog"yby si� nam
Ssaki, "ącznie z ma"pami cz"ekokszta"tnymi i ludzkimi no- one wydawa� z dzisiejszej perspektywy.
worodkami, mają krtał
w górnej cz�Ęci szyi, wskutek czego Na razie nie potrafimy opisa� Żadnego, cho� troch� praw-
gard"o jest bardzo krótkie, co znacznie ogranicza moŻliwoĘ� dopodobnego procesu, dzi�ki któremu staliĘmy si� tak nie-
modulacji wydawanych dęwi�ków. U doros"ych ludzi krtał
zwyk"ym gatunkiem na Ziemi, bez odwo"ywania si� do ma"o
po"oŻona jest natomiast znacznie niŻej, dzi�ki czemu s"up po- efektownego poj�cia egzaptacji. Najwyraęniej nie ukszta"to-
wietrza w gardle ponad nią si� wyd"uŻa, co stwarza warun- waliĘmy si� w rezultacie trwającego przez wiele tysiącleci
ki do efektywnej modulacji. Ceną, o jakiej wspomnia"em, jest ukierunkowanego, stopniowego udoskonalania, a nasza hi-
to, Że uk"ad narządów umoŻliwiający cz"owiekowi wydawa- storia to w znacznej cz�Ęci gra korzystnych i niesprzyjają-
nie wielu róŻnorodnych dęwi�ków nie pozwala na jednocze- cych przypadków. Przyroda nie wyznaczy"a nam uprzywile-
sne oddychanie i prze"ykanie pokarmu, stwarzając groęb� jowanego miejsca na Ziemi, które z tych czy innych wzgl�dów
Ęmiertelnego zad"awienia si�. zajmujemy. Pod wieloma wzgl�dami przypominamy raczej
MoŻna by przypuszcza�, Że z takim uk"adem aparatu przypadkowych turystów o niecodziennych obyczajach, wa-
g"osowego wiąŻe si� jakaĘ znacząca korzyĘ� ewolucyjna dla "�sających si� bez celu po Ęwiecie przyrody. Nie umniejsza to
cz"owieka. Na pewno jednak nie jest nią zdolnoĘ� do pos"u- jednak wcale naszej wyjątkowoĘci ani tym bardziej naszej od-
giwania si� mową artyku"owaną. Wiemy to, poniewaŻ skle- powiedzialnoĘci.
pienie aparatu g"osowego jest zarazem podstawą czaszki.
T"umaczy"
Odnajdując zatem ten jej fragment w szczątkach kopalnych, Marek KroĘniak
LUTY 2002 �WIAT NAUKI 77
ALEXANDER MARSHACK