AGNIESZżÿ MIERZEJEK *
Strefa wolnego handlu kluczem do handlu zagranicznego
na przykładzie ASEAN
SÅ‚owa kluczowe
integracja gospodarcza  strefa wolnego handlu  handel zagraniczny
Streszczenie
W pracy przedstawiono ogólne podejście do strefy wolnego handlu jako pierwszego kroku i priorytetu do skutecznego,
a tym samym dochodowego handlu zagranicznego. Strefa wolnego handlu polega na likwidacji ceł i ograniczeń ilościowych
w obrotach handlowych między krajami członkowskimi takiego ugrupowania, z równoczesnym zachowaniem przez te kraje pełnej
autonomii w zakresie polityki celnej i handlowej w stosunkach z krajami spoza strefy. Główną instytucjonalno-organizacyjną
cechą powyższej formy międzynarodowych ugrupowań integracyjnych jest wysoki stopień liberalizacji wzajemnej wymiany
handlowej. Oznacza to swoistą, lecz wciąż niepełną wolność w wymianie towarami i usługami w skali międzynarodowej. Handel
zagraniczny w XXI wieku jest fundamentalnym z
ródłem dochodów i, jak pokazują statystyki, jego wzrost przybrał postęp geo-
metryczny. Do szczegółowej analizy zagadnienia posłużył przykład AFTA  Strefa Wolnego Handlu ASEAN (ASEAN Free
Trade Area). Przy podpisywaniu Porozumienia jego celem była redukcja ceł i znoszenie barier pozacelnych we wzajemnym
handlu. Uzyskanie powyższego celu jest i będzie kluczem do efektywnej wymiany handlowej na szczeblu ponadkrajowym.
W referacie scharakteryzowano powyższe Porozumienie, przedstawiono korzyści, jakie przynosi wewnątrz ASEAN, jak i poza re-
gionem Azji Południowo-Wschodniej. Ukazano także potencjalne gospodarcze zagrożenia w skali globalnej wynikające z AFTA
oraz dalszej integracji ekonomicznej w Azji Wschodniej.
1. Strefa wolnego handlu w świetle handlu zagranicznego
1.1. Strefa wolnego handlu a integracja gospodarcza
Procesy międzynarodowej integracji gospodarczej zazwyczaj przebiegają w ramach międzynarodowych ugrupowań
integracyjnych. Z reguły też odpowiednia polityka państw zmierzających do integracji  jak np. likwidacja ceł, ograniczeń
* Kolegium Gospodarki Światowej, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa
e-mail: [e-mail]
463
Mierzejek A.: Strefa wolnego handlu kluczem do handlu zagranicznego na przykładzie ASEAN
ilościowych czy administracyjnych we wzajemnym handlu między grupą krajów, liberalizacja przepływów czynników
produkcji itd.  realizowana jest w instytucjonalnych ramach jakichś ugrupowań integracyjnych, których zadaniem jest
m. in. właśnie koordynowanie takiej polityki oraz inicjowanie, ułatwianie i swoiste organizowanie procesów integra-
cyjnych.
Instytucjonalno-organizacyjną formą ugrupowania integracyjnego, towarzyszącego z reguły procesom między-
narodowej integracji gospodarczej, jest m. in. strefa wolnego handlu. Polega ona na likwidacji ceł i ograniczeń ilo-
ściowych w obrotach handlowych między krajami członkowskimi takiego ugrupowania z równoczesnym zacho-
waniem przez te kraje pełnej autonomii w zakresie polityki celnej i handlowej w stosunkach z krajami spoza strefy.
Ponieważ w stosunkach z krajami trzecimi poszczególne kraje strefy stosują własne, zróżnicowane cła i politykę
handlową, zaś w obrębie strefy obroty handlowe odbywają się swobodnie  odmiennie muszą być traktowane
towary pochodzące z krajów strefy i podlegające swobodnemu obrotowi oraz towary pochodzące z krajów trzecich
i nie podlegajÄ…ce swobodnemu obrotowi w ramach strefy.
W przypadku strefy wolnego handlu każdy z krajów członkowskich ustala i realizuje własny plan ochrony rynku
wewnętrznego przed napływem towarów z państw  trzecich .
O rozmiarach korzyści gospodarczych wynikających z utworzenia stowarzyszenia wolnego handlu decydują czyn-
niki, do których można zaliczyć:
 strukturę produkcji (jako proefektywnościową uznaje się sytuację, kiedy w krajach ugrupowania występują
znaczne różnice w kosztach wytwarzania towarów substytucyjnych, a zauważalny wówczas wzrost natężenia
konkurencji wewnątrzgałęziowej wywołuje presję na zmniejszanie nakładów niezbędnych w procesie
produkcji, jednocześnie komplementarność struktur ekonomicznych ułatwia zacieśnianie więzi koopera-
cyjnych i oddziałuje w kierunku ograniczenia różnego rodzaju kosztów transakcyjnych),
 relatywnie wysoki i wyrównany poziom (zwłaszcza w ujęciu mierników względnych per capita) rozwoju spo-
łeczno-gospodarczego państw członkowskich ugrupowania wpływający na ujednolicenie celów społeczno-
ekonomicznych, jakie zamierzają osiągnąć również w sferze procesów integracyjnych,
 poziom ceł i odpowiadających im pozostałych ograniczeń stosowanych wobec państw  trzecich , przy czym
należy je określać na relatywnie niskim poziomie, zapewniającym jednak akceptowany przez wszystkie
państwa wspólnoty handlowej zakres ochrony ich rynków wewnętrznych,
 dość niskie wydatki związane z transportem i koszty transakcyjne (przyjmując założenia, że wzrastają one
wraz z odległością pokonywaną przez transportowane towary, najlepszym rozwiązaniem jest integracja
państw sąsiadujących ze sobą),
 znaczny poziom wymiany handlowej między członkami ugrupowania jeszcze przed rozpoczęciem działal-
ności przez wspólnotę,
 wysoką elastyczność cenową popytu i podaży (w przypadku towarów wytwarzanych w ugrupowaniu oraz poza
nim  w krajach, z którymi prowadzona jest wymiana handlowa), przy czym wymienione czynniki są w znacznym
stopniu zgodne z ogólnymi stymulantami wpływającymi na wzrost efektywności w każdej z form integracyjnych.
1.2. Handel zagraniczny
Handel zagraniczny to odpłatna wymiana towarów lub usług z partnerami mającymi stałą siedzibę poza granicą
celną państwa. Handel zagraniczny w wąskim znaczeniu odnosi się jedynie do dóbr materialnych sprzedawanych
za granicÄ™ lub zakupywanych za granicÄ…. W szerokim znaczeniu handel zagraniczny obejmuje obroty majÄ…tkowo-
kredytowe oraz obroty bieżące, na które, oprócz wymiany towarowej, składają się: zakup i sprzedaż za granicę usług,
dóbr niematerialnych (np. praw patentowych, licencji know-how) oraz zobowiązania wynikające z ruchu ludności
poza granicę, utrzymania własnych placówek dyplomatycznych za granicą i inne.
Podstawowymi formami handlu zagranicznego sÄ… import, eksport oraz handel tranzytowy. Import polega na
przywozie towaru z zagranicy w celu wykorzystania go na rynku wewnętrznym oraz na przyjęciu usług od cudzo-
ziemców.
464
Krakowska Konferencja MÅ‚odych Uczonych 2008
Eksport to wywóz za granicę towarów pochodzenia krajowego lub w znacznym stopniu przetworzonych w kraju
w celu ich sprzedaży oraz świadczenie usług cudzoziemcom.
Handel tranzytowy sprowadza siÄ™ wyÅ‚Ä…cznie do obrotu towarowego i dotyczy sytuacji, w której siedziba żÿrmy
realizującej transakcję kupna-sprzedaży nie znajduje się ani w kraju importera, ani w kraju eksportera.
Poza wymienionymi istnieją szczególne formy handlu zagranicznego, które ze względu na swój charakter prawny
lub specyżÿczny przebieg transakcji, nie mogÄ… być jednoznacznie zakwaliżÿkowane do form podstawowych. Zaliczmy
do nich: obrót uszlachetniający i reparacyjny, obrót licencjami i know-how, franchising, leasing, transakcje wiązane,
kompensacyjne i barterowe, obrót projektami inwestycyjnymi oraz inwestycje bezpośrednie.
1.3. Strefa wolnego handlu w handlu zagranicznym
Skutkiem istnienia i funkcjonowania Strefy wolnego handlu jest efekt kreacji i przesunięcia handlu. Oba te
efekty są efektami statycznymi, krótkookresowymi, ponieważ prowadzą tylko do skutecznego, sprawnego handlu
między członkami obszaru zintegrowanego.
Efekt kreacji handlu:
Jest to powstanie nowego handlu, nowych strumieni obrotów  importu w następstwie likwidacji bądz
obniżenia
ceł. Po zniesieniu barier handlowych mniej efektywna produkcja krajowa jest zastępowana dostawami z innego kra-
ju w obszarze zintegrowanym, który produkuje ten towar taniej. Wielkość importu zależy od elastyczności cenowej
popytu na importowane towary oraz elastyczności cenowej podaży w kraju eksportera.
Efekt przesunięcia handlu:
Jest to przesunięcie, czyli zmiana strumienia importu z jednego kraju do drugiego z powodu korzystniejszych
stawek celnych. Efekt ten polega na zastąpieniu importu towarów z krajów trzecich (nadal obciążonych cłami i in-
nymi barierami handlowymi) towarami pochodzącymi z ugrupowania integracyjnego. O wielkości przesunięcia
decydują elastyczność popytu i podaży danego produktu oraz ewentualna incydencja (ceł/ceny  obrona przed
cłem przez obniżenie ceny przez eksportera zagranicznego) dotychczasowego eksportera towaru.
Tak jak wspomniano powyżej, strefa wolnego handlu pozwala na skuteczny i sprawny handel między państwami
członkowskimi takiej strefy. Efekty widoczne są bardzo szybko. Brak cen powoduje niższe koszty, natomiast brak
ograniczeń ilościowych pozwala na większą ilość dóbr i usług w obrocie handlowym.
2. Strefa wolnego handlu ASEAN
2.1. A SE AN
Dnia 8 sierpnia 1967 roku ministrowie spraw zagranicznych pięciu państw Azji Południowo-Wschodniej: Fili-
pin, Indonezji, Malezji, Tajlandii i Singapuru podpisali w Bangkoku deklarację powołującą do życia Stowarzyszenie
Azji Narodów Południowo-Wschodniej (ASEAN  Association of South-East Asia Nations).
W 1984 roku do Stowarzyszenia dołączyła Brunei Darussalam, w lipcu 1995 jako siódmego członka ASEAN
przyjęło Wietnam. Kolejne rozszerzenia składu członkowskiego miały miejsce 23 lipca 1997 roku, kiedy do Sto-
warzyszenia przystąpiły Laos i Birma (Myanmar), a następnie 30 kwietnia 1999 roku, gdy przyjęto jako dziesiątego
już członka Królestwo Kambodży. W ten sposób założyciele ASEAN spełnili swą wizję organizacji grupującej
wszystkie dziesięć Krajów Azji Południowo-Wschodniej.
Utworzeniu ASEAN na podstawie Deklaracji z Bangkoku towarzyszy wiele celów i zamiarów, których realizacja
miała przynieść pokój, stabilizację i dostatek narodom Azji Południowo-Wschodniej. Są to m.in.:
 przyspieszenie rozwoju gospodarczego,
 promowanie aktywnej współpracy i wzajemnej pomocy w dziedzinie ekonomicznej,
465
Mierzejek A.: Strefa wolnego handlu kluczem do handlu zagranicznego na przykładzie ASEAN
 współpraca w celu efektywniejszego wykorzystania rolnictwa i przemysłu, rozwoju handlu, a także ulepsze-
nia transportu i komunikacji między państwami regionu oraz wzrostu standardu życia ludności,
 promowanie studiów nad problemami regionu Azji Południowo-Wschodniej,
 utrzymanie współpracy z istniejącymi międzynarodowymi i regionalnymi organizacjami o podobnych ce-
lach oraz analiza wszelkich możliwości bliższej współpracy między nimi.
2.2. AFTA
Pod koniec lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku, członkowie ASEAN podjęli pewne kroki w kierunku inten-
syżÿkacji współpracy gospodarczej. PodjÄ™li wiele inicjatyw tj. projekty rozwoju przemysÅ‚owego, budowy systemu
wzajemnych preferencji w handlu, wzmocnienia współpracy przemysłowej itp. Niestety, żadne z tych przedsięwzięć
nie przyniosło istotnego sukcesu. Pojawiła się potrzeba zupełnie nowej formuły współpracy.
Dlatego też 1 stycznia 1993 r. weszła w życie umowa, powołująca do życia Strefą Wolnego Handlu ASEAN
(ASEAN Free Trade Area). Celem tego porozumienia była redukcja ceł i znoszenie barier pozacelnych we wzajem-
nym handlu. PoczÄ…tkowo tworzenie strefy wolnego handlu zaplanowano na okres 15 lat. Pierwotnie postanowio-
no, że w tym okresie cÅ‚a na towary przemysÅ‚owe i przetworzone rolne zostanÄ… obniżone do 0%÷5% ad valorem.
Z procesu liberalizacji wyÅ‚Ä…czono surowce i nieprzetworzone produkty rolne. Z powodu kryzysu żÿnansowego, który
dotknął Azję w 1997 r., przywódcy państw zadecydowali o skróceniu tego okresu. Postanowiono zmaksymalizować
liczbę taryf, dla których stawki wyniosą 0%. W dniu 1 stycznia 2002 r. Malezja, Indonezja, Filipiny, Singapur
i Tajlandia utworzyły ostatecznie obszar wolnego handlu. Jeśli nowi członkowie ASEAN nie będą mieli istotnych
opóz
nień w realizacji swoich zobowiązań, do 2010 r. praktycznie cała Azja Południowo-Wschodnia stanie się strefą
wolnego handlu.
Już w pierwszym okresie funkcjonowania AFTA przyniosła konkretne sukcesy: obroty handlowe we wszystkich
państwach znacznie wzrosły. Największe znaczenie handel wewnątrzregionalny ma dla Singapuru, którego eksport
wzrósł w latach 1990-95 z 13,5 do 38 bilionów dolarów, import natomiast z 12,5 do 31 bilionów dolarów. Równie
duże znaczenie miało powstanie AFTA dla Malezji i Tajlandii  eksport w tych krajach wzrósł odpowiednio 8,5 do
20,5 i 2,5 do 12,5 bilionów dolarów, natomiast import odp. z 5,5 na 13,5 oraz 4,4 do 9,5 bilionów dolarów. Najniższy
handel wewnÄ…trz regionu majÄ… Filipiny.
Ogólnie rzecz ujmując, dzięki powstaniu AFTA udział eksportu wewnątrz regionu wzrósł z 20% w 1990 do
25% w 2000 roku, a importu z 16% do 24%. Cały czas jednak większość handlu przypada na kraje spoza regionu.
Struktura handlu całkowitego jest podobna do struktury handlu wewnątrz ugrupowania, inny jest natomiast rząd
wielkości. Tutaj ponownie dominuje Singapur. W roku 2000 jego eksport i import przekroczył wielkość 130 bi-
lionów dolarów. Po Singapurze największymi eksporterami są: Malezja i Tajlandia, a na samym końcu lansuje się
Indonezja i Filipiny.
3. Dalszy rozwój: ASEAN+31
Gospodarki krajów Azji Południowo-Wschodniej rozwijają się niezwykle dynamicznie i chociaż tak wielu ich oby-
wateli żyje za mniej niż dolara dziennie, obecnie coraz częściej mówi się o integrującej się Azji Południowo-Wschodniej
jako o kolejnym potężnym graczu na arenie światowej, zarówno pod względem gospodarczym, jak i politycznym. Proces
jednoczenia Azji Południowo-Wschodniej w blok ASEAN+3 w chwili obecnej nie dorównuje ani integracji wewnętrznej,
1. ASEAN+3: Współpraca Wschodnioazjatycka, czyli krajów ASEAN oraz Chin, Japonii i Korei Płd. w dziedzinach: bezpieczeń-
stwa, handlu, inwestycji, żÿnansów, nauki i technologii, kultury oraz polityki regionalnej. PaÅ„stwa te nie wykluczajÄ… możliwoÅ›ci
utworzenia w przyszłości jednej wspólnej unii gospodarczej i walutowej. Organizacja taka może być rozwiązaniem alternatyw-
nym zarówno dla samego ASEAN, który jest zbyt słaby gospodarczo, jak i dla APEC kontrolowanego przez USA.
466
Krakowska Konferencja MÅ‚odych Uczonych 2008
ani rozwojowi gospodarczemu Unii Europejskiej, jednakże w przyszłości, jako zintegrowana siła, stanie się dla krajów
zachodnich bardzo poważnym konkurentem.
Kraje ASEAN+3 mają bezspornie dominującą pozycję ekonomiczną w Azji, ale również ogromny udział w świa-
towym handlu. Jeśli chodzi o największych światowych eksporterów, w 2004 r. Chiny zajęły 3 miejsce (6,5%), Japo-
nia 4 miejsce (6,2%), Korea 12 miejsce (2,8%), a łączny udział dziesięciu krajów ASEAN w światowym eksporcie
wyniósł ok. 6%. Rozpatrując największych światowych importerów, dane kształtują się podobnie: Chiny zajmują
3 miejsce (5,9%), Japonia 6 miejsce (4,8%), Korea 13 miejsce (2,4%), udział w światowym imporcie ASEAN wy-
nosi ok. 5%. Podsumowując, daje to ok. 20% udziału w światowym handlu. Dla porównania, w 2004 r. udział krajów
Ameryki Północnej w światowym imporcie wynosił 21,8%, a w światowym eksporcie 14,9%.
W niektórych sektorach, takich jak produkcja i eksport tekstyliów, kraje ASEAN+3 dominują gospodarkę
światową. W roku 2000 ich udział w światowym eksporcie sięgnął nawet 50%. Znaczenie krajów azjatyckich jako
producentów odzieży w dalszym ciągu wzrasta. W ostatnich latach ponad połowę eksportu tekstyliów stanowi eks-
port odzieży produkowanej w krajach azjatyckich. Szczególnie ważną rolę w produkcji odzieży odgrywają Chiny,
największy światowy eksporter tekstyliów. Dominacja krajów azjatyckich w eksporcie odzieży, która de facto
uzależnia od nich demokracje zachodnie, budzi ogromne zastrzeżenia. Ograniczenia (lub projekty ograniczeń), ja-
kie nakłada na import odzieży UE powodują od kilku lat poważne komplikacje.
Jak już zostało wspomniane wcześniej, projekt utworzenia Strefy Wolnego Handlu w ASEAN stopniowo się
urzeczywistnia. Kolejnym planowanym projektem, przyjętym na szczycie ASEAN w 2002 r., jest utworzenie Wspól-
noty Wschodnioazjatyckiej. Jest to jednak zadanie, które będzie wymagało wielu lat przygotowań. Podjęto już pewne
kroki w kierunku urzeczywistnienia tego planu: powstała Rada Biznesu Azji Wschodniej, Forum Azji Wschodniej.
Idąc dalej, projekt zakłada utworzenie Strefy Wolnego Handlu Azji Wschodniej. Stworzyłoby to wspólny rynek,
który obejmowałby 2 miliardy ludzi, tak więc jest to przedsięwzięcie na ogromną skalę. Pierwsze spotkania eks-
pertów przygotowujących szczegółowy projekt już się odbyły. Strefa Wolnego Handlu Azji Wschodniej, a w per-
spektywie utworzenie Wspólnoty Wschodnioazjatyckiej, oznaczałaby dla Europy powstanie potężnego partnera.
Z tą sytuacją związane są i nadzieje, i obawy. Współpraca krajów zachodnich z ASEAN+3 rozwija się bardzo pozy-
tywnie, nie tylko na płaszczyz
nie gospodarczej. Jednakże trudno przewidzieć, jak będą układały się relacje między
Zachodem a zintegrowanym blokiem ASEAN+3 w sytuacji, gdy ten uzyska tak silną pozycję ekonomiczną, która
z pewnością leży w jego zasięgu.
Podsumowanie
Strefa wolnego handlu jest pierwszym krokiem do integracji gospodarczej, natomiast przesłanką do integracji
jest m. in. możliwość łatwego przepływu towarów i usług, czyli właśnie handlu zagranicznego. Strefa jest formą
współpracy ekonomicznej wykraczającą poza ramy zwykłej umowy handlowej, tym samym jest kluczem, który
otwiera drzwi do nowych możliwości współpracy, do nowych możliwości handlowych, tj. do łatwiejszego han-
dlu. Kraje łączą się, aby spełnić się produkcyjne, czyli produkować towary, w których są najlepsze a nabywać te,
których sami nie są w stanie wyprodukować. To posuwa je do pewnych kroków, a mianowicie do łączenia się
celem zmniejszenia kosztów. AFTA jest tu jednym z wielu przykładów takiego działania. Lecz AFTA jest o tyle
ciekawym organizmem gospodarczym, iż nie zatrzymuje się tylko na 10 państwach członkowskich ASEAN, robi
krok dalej. Dziś już wiemy, iż Indie, Chiny, jak i Azja Południowo-Wschodnia tworzą oddzielne jedności, wiemy
również, iż możliwa jest Wspólnota Azjatycka czy też wielka Unia Azji Wschodniej, tu nie chodzi o nazwę, lecz
o wielką potęgę azjatycką, działającą jako jeden organizm. Widać w tym miejscu wyraz
nie nie tylko przyszłość
ASEAN, lecz także kierunek rozwoju integracji gospodarczej na świecie. Wiele organizacji i państw łączyć się
będzie ze sobą dla własnego bezpieczeństwa i wygody, w tym przypadku globalizacja jest postępująca.
467
Mierzejek A.: Strefa wolnego handlu kluczem do handlu zagranicznego na przykładzie ASEAN
Literatura
[1] Gawlikowski K.: Azja wschodnia na przełomie XX i XXI w. t. 1 i 2, ISP PAN, Warszawa 2004.
[2] Latoszek, E., Proczek M.: Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie, Warszawa 2006.
[3] Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej, red. E. Osiewicz, PWN, Warszawa 2001.
[4] Rymarczyk J.: Handel zagraniczny, wyd. 3 zmienione, PWE, Warszawa 2002.
[5] żÿanh P. D.: Gospodarka krajów Azji PoÅ‚udniowo-Wschodniej, Hanoi 2002.
[6] www.aseansec.org.
[7] www.psz.pl.
[8] www.wto.rg.
AGNIESZżÿ MIERZEJEK
żÿe Free Trade Area as the Key to Foreign Trade on Example of the AFTA
Keywords
economic integration  free trade area  foreign trade
Abstract
It general approach in article was introduced the Free Trade Area as the żÿrst step and priorities to effective, and the same
prożÿtable foreign trade. żÿe zone of free trade depends on liquidation of duties and the quantitative limitations in trade turns
between the member s countries such formation. All these changes should be done with simultaneous behavior through these
countries of full autonomy in range of customs policy and trade in relations from countries from behind zone. żÿe high degree
of liberalization of mutual trade exchange is the main institutional and organizational feature of above mentioned form of in-
ternational integration s formations. żÿis marks special treat in exchange continually incomplete freedom goods and services in
international scale. Foreign trade in XXI century is the fundamental source of earnings and his growth rose geometrical progress
 what we can see in statistics. żÿe example to detailed analysis of question was of service the AFTA (ASEAN Free Trade Area).
Near signing of Agreement all ASEAN country was aim to the reduction of tariffs and driżÿ barriers exceed tariffs in mutual trade.
Obtainment above mentioned aim is and will be the key to effective in trade exchange on rung over national. In the lecture it
is characterized ASEAN FTA and presented all advantage that brings inside the ASEAN and beyond the region of Southeast
Asia. żÿere also potential economic threats in global scale were showed resulting from AFTA as well as more far from economic
integration in Eastern Asia.
468