Rozdział
ŚREDNIA DOROSŁOŚĆ
CO O TYM SĄDZISZ? 1. ROZWÓJ
FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Rozwój fizyczny
Rozwój umysłowy
2. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY
Przejście do średniego wieku
Osobowość w wieku średnim: stabilizacja, zmiana czy jedno i drugie?
Samorealizacja osobowości
Stres w okresie dorosłości
3. RODZINA
Interakcje rodzice-dorastający Przystosowanie do
okresu postrodzicielskiego Opieka nad starzejącymi
się rodzicami
4. ROZWÓJ ZAWODOWY
Kariera zawodowa w średnim wieku Zmiany kariery
zawodowej w średnim wieku Kobieta jako
pracownik
Przegląd rozdziału � Terminy do zapamiętania � Problemy do przemyślenia � Zalecana literatura

Rozdział 10. Średnia dorosłość CO
O TYM SĄDZISZ?
� Cofnięcie się linii włosów... zwiększenie obwodu talii... konieczność czytania w
okularach. Już wkrótce lub trochę później staną się zauważalne typowe dla średniej
dorosłości oznaki starzenia się. W tym okresie dorośli zwykle zastanawiają się nad
swoim życiem, przeprowadzając psychologiczny bilans swojej przeszłości i
przyszłości. Dla wielu średnia dorosłość jest okresem ponownego przystosowania
się, dokonania bilansu sukcesów i niepowodzeń, przewartościowania celów,
przekształcania marzeń. Czy każdy doświadcza podobnych zmian? Czy pojawienie
się kryzysu środka życia jest negatywnym faktem? Czy występują tu podobieństwa
lub różnice związane z płcią? Poszukamy odpowiedzi na te pytania, analizując
psychologiczne problemy wieku średniego.
� Zjazd absolwentów High School z Ridgewood w 35. rocznicę jej ukończenia był
wspaniałą imprezą, okazją do wspomnień i poznania dalszych losów życiowych
kolegów i koleżanek. Andy Wallace nic się nie zmieniła, jak zwykle w wesołym
nastroju, tryskała poczuciem humoru. Natomiast Jill Conway, przewodnicząca
klasy, ku zaskoczeniu kolegów zmieniła się znacznie. Niegdyś słynęła z radykalnej
postawy i liberalnych poglądów, obecnie wykazywała się zrównoważeniem i
szacunkiem dla konwenansu. Z kolei Taylor uważany dawniej za zrzędliwego i
gruboskórnego, przez wielu został oceniony jako wysoce dojrzały i zasługujący na
szacunek. W jaki sposób można wyjaśnić taką dynamikę osobowości? Dlaczego
osobowość niektórych ludzi przez lata pozostaje spójna wewnętrznie, a u innych
zmienia się? Dlaczego niektóre osobowości są częściowo trwałe i częściowo
zmienne? Jak przekonamy się za chwilę, z zagadnieniem stabilności i zmienności
osobowości łączy się wiele pytań. Poniższy rozdział dostarczy odpowiedzi na
niektóre z nich.
� Stres. To słowo wywołuje wyobrażenie zaciśniętych pięści, zmarszczek z powodu
zmartwień, bezsennych nocy. Stres pojawia się w dorosłym życiu we wszystkich
kształtach i rozmiarach, może też mieć różne źródła - od problemów ekonomicznych
i małżeńskich sprzeczek zaczynając, a na utracie pracy kończąc. Stres jest częścią
życia, tak więc przygotowywanie się do radzenia sobie z nim jest szczególnie
ważnym zadaniem. Co wiadomo o stresie? Czy zawsze tączy się z negatywną
konotacją, czy też może mieć wartość pozytywną, a nawet być pożądany? Czy dla
jednej osoby stanowi przyjemność, a dla innej przykrość? Badania prowadzone w
latach 70. dostarczają odpowiedzi na niektóre pytania.
1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Średnia dorosłość, najdłuższy okres dorosłego cyklu życia jest stadium wypełnionym
licznymi rozwojowymi problemami i wyzwaniami. Stanowi okres wywołujący wiele różnych
zachowań, odczuć i emocji. Na przykład może on wyłaniać się jako czas niepokoju lub
czas spokoju, czas sukcesu lub niepowodzeń, czas zabawy lub smutku.
Są to dwie, niemal diametralnie różniące się interpretacje natury średniego wieku. Dla
niektórych jest to kryzys, okres prowadzący do negatywnej oceny siebie, okres
nieszczęścia, a nawet depresji. Rzeczywiście, dla wielu osób osiągnięcie 40. roku życia
(lub znalezienie się w jego pobliżu) oznacza życie "z górki". Wiążą się z tym liczne żarty na
temat ludzi w średnim wieku. Na przykład wybitny komik, Jack Benny, opowiadał, że blisko
pół życia spędził mając niezmiennie 39 lat.
Jaśniejsze strony średniego wieku są opisane w takich książkach, jak Ufe begins at
40 {Życie zaczyna się po czterdziestce), w których akcentuje się, że: "teraz nareszcie
jesteście wolni" i "wreszcie macie czas, by zająć się swoimi własnymi sprawami". Z tej

Rozwój fizyczny i umysłowy 461
perspektywy podkreśla się, że średni wiek jest okresem,rozwojowym, w którym jednostki
lepiej poznają siebie, bardziej siebie akceptują i zmierzają do prawie doskonalej harmonii
ze światem. Dzieje się tak jednak tylko wtedy, gdy rozwijają się one w szerokim tego stówa
znaczeniu. Tak więc jednostka może mieć wptyw na przebieg okresu średniej dorosłości.
Mimo że wcześniej nic tego nie zapowiadało, wielu ludzi w średnim wieku znacząco
zmienia się. Zaczynają oni dostrzegać różne sygnały psychologicznego, socjologicznego i
biologicznego starzenia się. Barbara Shapiro i jej współpracownicy (1991) zaobserwowali,
że wielu dorosłych staje w tym czasie w obliczu napięć i konfliktów związanych z
równoczesnym opiekowaniem się starzejącymi się rodzicami, staraniami o należyte
wywiązywanie się z zadań w pracy zawodowej i opieki nad dziećmi. Niektórzy mogą po raz
pierwszy dostrzec u siebie takie oznaki fizycznego starzenia się, jak siwienie i
przerzedzanie się włosów czy pogorszenie wzroku. Inni pod wpływem śmierci przyjaciół lub
rodziców zaczynają zastanawiać się nad własną śmiertelnością.
Jednocześnie średni wiek jest okresem, w którym ludzie często zwalniają tempo życia i
są bardziej skłonni do refleksji. W podróży, jaką jest dorosłość, stadium to reprezentuje
skrzyżowanie dróg, czyli punkt, z którego jednostki spoglądają do przodu i wstecz (M.A.
Wolf, 1991). Jest to także pora przemyśleń, wartościowania i oceny. Dorośli dostrzegają
wówczas, że ich życie uległo subtelnej, lecz znaczącej zmianie. W tym rozdziale
przekonamy się, czy ludzie rozumieją swoje dorosłe życie lepiej niż wcześniejsze jego
etapy, a także, czy w tym okresie podejmowane są próby lepszego zrozumienia swego
życia, ^y-. .w:':;^.
Rozwój fizyczny
W ostatnim rozdziale ustaliliśmy, że w okresie późnej adolescencji i wczesnej
dorosłości zostaje zakończony wzrost fizyczny i osiągnięta pełna dojrzałość. W średniej
dorosłości część jednostek również jest w stanie powiększyć lub utrzymać na stałym
poziomie siłę mięśni, ale u większości obserwuje się wyraźne zmniejszanie się liczby
włókien mięśniowych. Zwykle towarzyszy temu stopniowa utrata szczupłej sylwetki ciała,
postępująca w miarę systematycznego wzrostu ilości substancji tłuszczowej. W okresie
średniej dorosłości rozpoczyna się także proces nieznacznego obniżania wzrostu. Spadek
ten wyznaczany jest przez ściśnięcie się kręgosłupa uwarunkowane progresywnym
zwężaniem się międzykrę-gowych dysków i zmniejszaniem się wysokości poszczególnych
kręgów. W okresie średniej dorosłości rozpoczyna się proces zmian w dyskach, natomiast
w późnej dorosłości (patrz rozdział 11) stwierdza się ubytek wysokości poszczególnych
kręgów.
Biologiczne starzenie się wymaga zwrócenia uwagi na sprawność fizyczną, prawidłowe
odżywianie i zdrowy styl życia (Gadów, 1991; Lawton, 1991; Reed, 1991). Podtrzymywanie
formy i regularne ćwiczenia stanowią warunek spowolnienia procesów starzenia się,
opóźniają spadek siły mięśni, sprzyjają wzrostowi masy kośćca i uelastyczniają go,
poprawiają poczucie równowagi i zwinność oraz redukują zmęczenie (Beychok, 1991;
Herman, 1990; Menard, 1991). W średnim wieku chęć utrzymania kondycji, przestrzegania
zasad zdrowego stylu życia, uprawianie takich ćwiczeń, jak jogging, piesza turystyka, jazda
na rowerze lub pływanie pomaga dorosłym w ograniczaniu ilości tkanki tłuszczowej, w
podnoszeniu sprawności krążenia i oddychania. Dodatkowo wielu ludzi w średnim wieku
dla zachowania dobrej sylwetki gra w tenisa, golfa czy kręgle.
Wiele osób wkraczających w średnią dorosłość często po raz pierwszy uświadamia
sobie, że musi przestrzegać określonego reżimu ćwiczeń. Lata braku aktywności

460 � Rozdział 10. Średnia dorosłość
CO O TYM SĄDZISZ?
� Cofnięcie się linii wtosów... zwiększenie obwodu talii... konieczność czytania
w okularach. Już wkrótce lub trochę później staną się zauważalne typowe dla
średniej dorosłości oznaki starzenia się. W tym okresie dorośli zwykle
zastanawiają się nad swoim życiem, przeprowadzając psychologiczny bilans
swojej przeszłości i przyszłości. Dla wielu średnia dorosłość jest okresem
ponownego przystosowania się, dokonania bilansu sukcesów i niepowodzeń,
przewartościowania celów, przekształcania marzeń. Czy każdy doświadcza
podobnych zmian? Czy pojawienie się kryzysu środka życia jest negatywnym
faktem? Czy występują tu podobieństwa lub różnice związane z płcią?
Poszukamy odpowiedzi na te pytania, analizując psychologiczne problemy
wieku średniego.
� Zjazd absolwentów High School z Ridgewood w 35. rocznicę jej ukończenia
byt wspaniałą imprezą, okazją do wspomnień i poznania dalszych losów
życiowych kolegów i koleżanek. Andy Wallace nic się nie zmieniła, jak
zwykle w wesołym nastroju, tryskała poczuciem humoru. Natomiast Jill
Conway, przewodnicząca klasy, ku zaskoczeniu kolegów zmieniła się
znacznie. Niegdyś słynęła z radykalnej postawy i liberalnych poglądów,
obecnie wykazywała się zrównoważeniem i szacunkiem dla konwenansu. Z
kolei Taylor uważany dawniej za zrzędliwego i gruboskórnego, przez wielu
został oceniony jako wysoce dojrzały i zasługujący na szacunek. W jaki
sposób można wyjaśnić taką dynamikę osobowości? Dlaczego osobowość
niektórych ludzi przez lata pozostaje spójna wewnętrznie, a u innych zmienia
się? Dlaczego niektóre osobowości są częściowo trwałe i częściowo
zmienne? Jak przekonamy się za chwilę, z zagadnieniem stabilności i
zmienności osobowości łączy się wiele pytań. Poniższy rozdział dostarczy
odpowiedzi na niektóre z nich.
� Stres. To słowo wywołuje wyobrażenie zaciśniętych pięści, zmarszczek z
powodu zmartwień, bezsennych nocy. Stres pojawia się w dorosłym życiu we
wszystkich kształtach i rozmiarach, może też mieć różne źródła - od
problemów ekonomicznych i małżeńskich sprzeczek zaczynając, a na utracie
pracy kończąc. Stres jest częścią życia, tak więc przygotowywanie się do
radzenia sobie z nim jest szczególnie ważnym zadaniem. Co wiadomo o
stresie? Czy zawsze łączy się z negatywną konotacją, czy też może mieć
wartość pozytywną, a nawet być pożądany? Czy dla jednej osoby stanowi
przyjemność, a dla innej przykrość? Badania prowadzone w latach 70.
dostarczają odpowiedzi na niektóre pytania.
1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Średnia dorosłość, najdłuższy okres dorosłego cyklu życia jest stadium wypeł-
nionym licznymi rozwojowymi problemami i wyzwaniami. Stanowi okres wywołujący
wiele różnych zachowań, odczuć i emocji. Na przykład może on wyłaniać się jako
czas niepokoju lub czas spokoju, czas sukcesu lub niepowodzeń, czas zabawy lub
smutku.
Są to dwie, niemal diametralnie różniące się interpretacje natury średniego
wieku. Dla niektórych jest to kryzys, okres prowadzący do negatywnej oceny
siebie, okres nieszczęścia, a nawet depresji. Rzeczywiście, dla wielu osób
osiągnięcie 40. roku życia (lub znalezienie się w jego pobliżu) oznacza życie "z
górki". Wiążą się z tym liczne żarty na temat ludzi w średnim wieku. Na przykład
wybitny komik, Jack Benny, opowiadał, że blisko pół życia spędził mając
niezmiennie 39 lat.
Jaśniejsze strony średniego wieku są opisane w takich książkach, jak Ufe
begins at 40 [Życie zaczyna się po czterdziestce), w których akcentuje się, że:
"teraz nareszcie jesteście wolni" i "wreszcie macie czas, by zająć się swoimi
własnymi sprawami". Z tej

460 Rozdział 10. Średnia dorosłość
CO O TYM SĄDZISZ? -
� Cofnięcie się linii włosów... zwiększenie obwodu talii.,, konieczność czytania w
okularach. Już wkrótce lub trochę później staną się zauważalne typowe dla średniej
dorosłości oznaki starzenia się. W tym okresie dorośli zwykle zastanawiają się nad
swoim życiem, przeprowadzając psychologiczny bilans swojej przeszłości i
przyszłości. Dla wielu 'średnia dorosłość jest okresem ponownego przystosowania
się, dokonania bilansu sukcesów i niepowodzeń, przewartościowania celów,
przekształcania marzeń. Czy każdy doświadcza podobnych zmian? Czy pojawienie
się kryzysu środka życia jest negatywnym faktem? Czy występują tu podobieństwa
lub różnice związane z płcią? Poszukamy odpowiedzi na te pytania, analizując
psychologiczne problemy wieku średniego.
� Zjazd absolwentów High School z Ridgewood w 35. rocznicę jej ukończenia był
wspaniałą imprezą, okazją do wspomnień i poznania dalszych losów życiowych
kolegów i koleżanek. Andy Wallace nic się nie zmieniła, jak zwykle w wesołym
nastroju, tryskała poczuciem humoru. Natomiast Jill Conway, przewodnicząca
klasy, ku zaskoczeniu kolegów zmieniła się znacznie. Niegdyś słynęła z radykalnej
postawy i liberalnych poglądów, obecnie wykazywała się zrównoważeniem i
szacunkiem dla konwenansu. Z kolei Taylor uważany dawniej za zrzędliwego i
gruboskórnego, przez wielu został oceniony jako wysoce dojrzały i zasługujący na
szacunek. W jaki sposób można wyjaśnić taką dynamikę osobowości? Dlaczego
osobowość niektórych ludzi przez lata pozostaje spójna wewnętrznie, a u innych
zmienia się? Dlaczego niektóre osobowości są częściowo trwałe i częściowo
zmienne? Jak przekonamy się za chwilę, z zagadnieniem stabilności i zmienności
osobowości łączy się wiele pytań. Poniższy rozdział dostarczy odpowiedzi na
niektóre z nich.
� Stres. To słowo wywołuje wyobrażenie zaciśniętych pięści, zmarszczek z powodu
zmartwień, bezsennych nocy. Stres pojawia się w dorosłym życiu we wszystkich
kształtach i rozmiarach, może też mieć różne źródła - od problemów ekonomicz-
nych i małżeńskich sprzeczek zaczynając, a na utracie pracy kończąc. Stres jest
częścią życia, tak więc przygotowywanie się do radzenia sobie z nim jest
szczególnie ważnym zadaniem. Co wiadomo o stresie? Czy zawsze łączy się z
negatywną konotacją, czy też może mieć wartość pozytywną, a nawet być
pożądany? Czy dla jednej osoby stanowi przyjemność, a dla innej przykrość?
Badania prowadzone w latach 70. dostarczają odpowiedzi na niektóre pytania.
1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Średnia dorosłość, najdłuższy okres dorosłego cyklu życia jest stadium wypełnionym
licznymi rozwojowymi problemami i wyzwaniami. Stanowi okres wywołujący wiele
różnych zachowań, odczuć i emocji. Na przykład może on wyłaniać się jako czas
niepokoju lub czas spokoju, czas sukcesu lub niepowodzeń, czas zabawy lub smutku.
Są to dwie, niemal diametralnie różniące się interpretacje natury średniego wieku.
Dla niektórych jest to kryzys, okres prowadzący do negatywnej oceny siebie, okres
nieszczęścia, a nawet depresji. Rzeczywiście, dla wielu osób osiągnięcie 40. roku życia
(lub znalezienie się w jego pobliżu) oznacza życie "z górki". Wiążą się z tym liczne żarty na
temat ludzi w średnim wieku. Na przykład wybitny komik, Jack Benny, opowiadał, że
blisko pół życia spędził mając niezmiennie 39 lat.
Jaśniejsze strony średniego wieku są opisane w takich książkach, jak Ufe begins at
40 (Życie zaczyna się po czterdziestce), w których akcentuje się, że: "teraz nareszcie
jesteście wolni" i "wreszcie macie czas, by zająć się swoimi własnymi sprawami". Z tej

Rozwój fizyczny i umysłowy 461
perspektywy podkreśla się, że średni wiek jest okresem rozwojowym, w którym
jednostki lepiej poznają siebie, bardziej siebie akceptują i zmierzają do prawie
doskonalej harmonii ze światem. Dzieje się tak jednak tylko wtedy, gdy rozwijają się
one w szerokim tego stówa znaczeniu. Tak więc jednostka może mieć wptyw na
przebieg okresu średniej dorosłości.
Mimo że wcześniej nic tego nie zapowiadało, wielu ludzi w średnim wieku
znacząco zmienia się. Zaczynają oni dostrzegać różne sygnały psychologicznego,
socjologicznego i biologicznego starzenia się. Barbara Shapiro i jej współpracownicy
(1991) zaobserwowali, że wielu dorosłych staje w tym czasie w obliczu napięć i
konfliktów związanych z równoczesnym opiekowaniem się starzejącymi się rodzica-
mi, staraniami o należyte wywiązywanie się z zadań w pracy zawodowej i opieki nad
dziećmi. Niektórzy mogą po raz pierwszy dostrzec u siebie takie oznaki fizycznego
starzenia się, jak siwienie i przerzedzanie się włosów czy pogorszenie wzroku. Inni
pod wpływem śmierci przyjaciół lub rodziców zaczynają zastanawiać się nad własną
śmiertelnością.
Jednocześnie średni wiek jest okresem, w którym ludzie często zwalniają tempo
życia i są bardziej skłonni do refleksji. W podróży, jaką jest dorosłość, stadium to
reprezentuje skrzyżowanie dróg, czyli punkt, z którego jednostki spoglądają do
przodu i wstecz (M.A. Wolt, 1991). Jest to także pora przemyśleń, wartościowania i
oceny. Dorośli dostrzegają wówczas, że ich życie uległo subtelnej, lecz znaczącej
zmianie. W tym rozdziale przekonamy się, czy ludzie rozumieją swoje dorosłe życie
lepiej niż wcześniejsze jego etapy, a także, czy w tym okresie podejmowane są
próby lepszego zrozumienia swego życia.
Rozwój fizyczny
W ostatnim rozdziale ustaliliśmy, że w okresie późnej adolescencji i wczesnej
dorosłości zostaje zakończony wzrost fizyczny i osiągnięta pełna dojrzałość. W
średniej dorosłości część jednostek również jest w stanie powiększyć lub utrzymać
na stałym poziomie siłę mięśni, ale u większości obserwuje się wyraźne zmniejszanie
się liczby włókien mięśniowych. Zwykle towarzyszy temu stopniowa utrata szczupłej
sylwetki ciała, postępująca w miarę systematycznego wzrostu ilości substancji
tłuszczowej. W okresie średniej dorosłości rozpoczyna się także proces
nieznacznego obniżania wzrostu. Spadek ten wyznaczany jest przez ściśnięcie się
kręgosłupa uwarunkowane progresywnym zwężaniem się międzykrę-gowych dysków i
zmniejszaniem się wysokości poszczególnych kręgów. W okresie średniej dorosłości
rozpoczyna się proces zmian w dyskach, natomiast w późnej dorosłości (patrz
rozdział 11) stwierdza się ubytek wysokości poszczególnych kręgów.
Biologiczne starzenie się wymaga zwrócenia uwagi na sprawność fizyczną,
prawidłowe odżywianie i zdrowy styl życia (Gadów, 1991; Lawton, 1991; Reed, 1991).
Podtrzymywanie formy i regularne ćwiczenia stanowią warunek spowolnienia
procesów starzenia się, opóźniają spadek siły mięśni, sprzyjają wzrostowi masy
kośćca i uelastyczniają go, poprawiają poczucie równowagi i zwinność oraz redukują
zmęczenie (Beychok, 1991; Herman, 1990; Menard, 1991). W średnim wieku chęć
utrzymania kondycji, przestrzegania zasad zdrowego stylu życia, uprawianie takich
ćwiczeń, jak jogging, piesza turystyka, jazda na rowerze lub pływanie pomaga
dorosłym w ograniczaniu ilości tkanki tłuszczowej, w podnoszeniu sprawności
krążenia i oddychania. Dodatkowo wielu ludzi w średnim wieku dla zachowania dobrej
sylwetki gra w tenisa, golfa czy kręgle.
Wiele osób wkraczających w średnią dorosłość często po raz pierwszy
uświadamia sobie, że musi przestrzegać określonego reżimu, ćwiczeń. Lata braku
aktywności

462 Rozdział 10. Średnia dorosłość
i spożywania niewłaściwych pokarmów zbierają swoje żniwo i wielu dorosłych dopiero
teraz uprzytamnia sobie, że trzeba w tym zakresie dokonać znaczących zmian. Jednostki te
powinny skonstruować plan doskonalenia ogólnej sprawności fizycznej i realizacji
szczegółowych celów (np. zgubienie nadwagi, obniżenie tętna, polepszenie
funkcjonowania układu oddechowego). Przed rozpoczęciem uczestnictwa w wybranym
programie podnoszenia sprawności fizycznej należy poddać się badaniom medycznym i
skonsultować z lekarzem. Jest to szczególnie ważne, jeśli dana osoba cierpi na
przewlekłą chorobę lub dolegliwość, a także wykazuje wrażliwość na określone warunki
(np. podczas rekonwalescencji lub po wypadku). Powinno się także poddawać fachowej
kontroli, gdy już bierze się udział w zajęciach swego klubu. Należy przy tym dodać, że
każdemu może przydać się wiedza o negatywnych skutkach uprawiania sportu, a także o
skutkach ćwiczenia w czasie upału i chłodów (Carroll i Miller, 1990;
Smith i Smith, 1990).
STARZENIE SIĘ ZEWNĘTRZNE Jak ustaliliśmy w rozdziale 2., biologiczne starzenie się
reprezentuje procesy, które są jeszcze trudne do wyjaśnienia. Sądzimy, że przynajmniej
część z tych procesów zachodzi pod wpływem dziedziczności, a część pod wpływem
środowiska. Ponieważ każdy z nas jest różny genetycznie, mamy tendencję do
indywidualnego tempa starzenia się. U niektórych proces ten przebiega stopniowo i
ledwo zauważalnie z roku na rok, podczas gdy u innych ujawnia się gwałtownie,
dosłownie na naszych oczach.
Wiemy także, że procesy starzenia nie omijają żadnej części ciała. Są to zmiany tak
oczywiste, że te, które są widoczne na zewnątrz, znane są jako zewnętrzne starzenie się,
a te, które występują wewnątrz ciała, nazywane są starzeniem się wewnętrznym. Gdy
nadchodzi odpowiedni czas, obie formy starzenia ujawniają się zarówno w nieznaczny,
jak i wyraźny sposób. O zmianach towarzyszących zewnętrznemu i wewnętrznemu
starzeniu się pisano już w rozdziale 2. Wskazane byłoby powrócić do niego i
przeprowadzić porównanie z teorią komórkową, odpornościową i zużywania się. Obecnie
skoncentrujemy się przede wszystkim na procesach starzenia w obrębie skóry i włosów.
Skóra. W okresie średniej dorosłości skóra nie jest już w stanie ściśle oblekać
mięśni. Za zmiany te odpowiedzialne są zarówno słoneczne promienie ultrafioletowe, jak
i naturalne procesy starzenia się. Naskórek (inaczej zewnętrzna warstwa skóry) staje się
wraz z wiekiem cieńszy i zwiotczały, ale mogą też pojawić się zgrubienia, zwłaszcza w tych
miejscach, które są wystawione na działanie słońca. Powodem wiotczenia skóry jest
przekształcanie się substancji znajdujących się pod powierzchnią - w tzw. skórze
właściwej, na bardziej włókniste i mniej klejorodne. Gdy kolagen i sprężyste włókna
podlegają uszkodzeniu oraz tracą swą elastyczność, skóra staje się mniej jędrna,
zaczyna się marszczyć i obwisać. Podskórna warstwa tłuszczu leżąca pod skórą staje się
mniejsza, także wywołując marszczenie się. Osoby w średnim wieku zaczynają
spostrzegać, że skóra jest bardziej podatna na uszkodzenia oraz wolniej się goi.
Wśród ludzi w średnim wieku najwięcej zmian obserwuje się w obrębie twarzy.
Pojawiają się zmarszczki w kącikach oczu, zwane kurzymi łapkami lub zmarszczkami
śmiechu (patrz ryć. 10-1), w okolicach ust, na czole i na szyi. Policzki zaczynają obwisać, a
ciemne obwódki wytyczają pod oczami swoje ścieżki, �^^^y-
Wraz z wiekiem następują także zmiany w funkcjonowaniu gruczołów łojowych i
potowych. Gruczoły łojowe nieznacznie się zmniejszają, ale zmniejsza się ich zdolność do
wydzielania łoju. We wcześniejszych okresach gruczoły te byty bardziej aktywne i
natłuszczały skórę, czyniąc ją gładką i elastyczną. Obecnie mniejsza ilość wilgoci
powoduje wysuszenie skóry i naraża ją na pękanie. Proces ten jest szczególnie widoczny
u kobiet, zwłaszcza po okresie menopauzy. Zmniejszają się wielkość, liczba

Rozwój fizyczny i umysłowy 463



Ryć. 10-1
Zmiany w skórze związa-
ne z wiekiem
Z wiekiem skóra staje się
bardziej skłonna do
uszkodzeń oraz gorzej się
goi. Pomarszczona skóra
jest nieuniknionym
elementem procesu sta-
rzenia się. Zwykle w trak-
cie średniej dorosłości
występuje zarówno cie-
nienie naskórka, jak i
zmniejszanie się grubości
warstwy skóry. Ob-
serwuje się także stop-
niowe zmniejszanie się
kolagenu, czego rezulta-
tem jest wiotczenie skóry i
początki jej marszczenia
się; ^^A-^^;
Adaptacja z: Pesmen, C.
(1984). How a Mań Ages.
New York: Ballantine.
INTERAKCJA
DZIEDZICZNOŚCI l
ŚRODOWISKA.
Jaka jest rola dziedzi-
czności i środowiska w
występowaniu ze-
wnętrznych oznak sta-
rzenia się?Na przykład,
czy można zaobserwo-
wać interakcję tych dwu
czynników wówczas,
gdy dana osoba rodzi
się z predyspozycją do
młodego wyglądu skóry
(natura), ale przez wiele
lat poddaje ją działaniu
słońca bez żadnej
ochrony (środowisko)?
Czy możesz wymyślić
inne przykłady?
Komórki
tłuszczowe
Komórki tkanki podskórnej
i funkcje gruczołów potowych, co może wpływać na ograniczenie zdolności osób w
okresie późnej starości do utrzymywania stałej temperatury ciała.
Również w wieku średnim rozpoczynają się inne zmiany w skórze. Ponieważ
skóra jest cieńsza i mniej elastyczna, a krążenie krwi mniej sprawne, cera staje się
bardziej blada. Mogą także wystąpić plamy i nierównomierności w barwie skóry
spowodowane głównie wahaniami w dostarczaniu pigmentu. Na twarzy i wierzchniej
stronie rąk zaczynają pojawiać się piegi lub plamy wątrobowe, początkowo
wywołane przez słońce.
Naczynia krwionośne znajdujące się tuż pod powierzchnią skóry wybrzuszają
się i bywają przyczyną sinych odbarwień na ustach zwanych pęcherzykami żylnymi
oraz rozszerzania się drobnych naczyń krwionośnych na twarzy, czyli
telangiektazji. Sine odbarwienia na mosznie, a wiśniowe na tułowiu określane są
jako naczyniak starczy. Ten stan skóry, a także swędzenie znane jako świąd
starczy - to typowe dolegliwości starszych dorosłych, ale występujące również u
ludzi w średnim wieku. Przyczyną tej choroby jest wysuszenie skóry, która staje
się wrażliwa na różnice temperatury, zwłaszcza na suche, zimowe powietrze.
Opalanie się stanowi najistotniejszy czynnik wpływający na zmiany skórne,
włącznie z rakiem skóry. Rak podstawnokomórkowy jest najbardziej
rozpowszechnioną formą raka spotykaną w Stanach Zjednoczonych (American
Cancer Society, 1992). Jest to złośliwy, nabłonkowy nowotwór, który rzadko daje
przerzuty i na ogół nie występuje w okresach poprzedzających średnią dorosłość.
Chociaż pojawia się u wszystkich ras, to jednak rzadko atakuje ludzi o ciemnym
zabarwieniu skóry takich, jak na przykład Amerykanie pochodzenia afrykańskiego
czy Hindusi. Jest on też bardziej powszechny u mężczyzn niż u kobiet.
Rak podstawnokomórkowy występuje zwykle na czole i szyi, a wbrew
potocznym opiniom, może pojawić się także w miejscach stosunkowo dobrze
chronionych przed słońcem - na owłosionej skórze głowy lub za uszami. Najbardziej
typowa odmiana zawiera guzek o gładkiej powierzchni, często z podwyższonymi i
grudkowatymi brzegami. Jeśli nie zostanie usunięty, może systematycznie
powiększać się i dokonać znaczących zmian destrukcyjnych w tkance (American
Cancer Society, 1992; Lin i Carter, 1986). ^,sa�^s?N^
Co robić, by ustrzec skórę przed starzeniem się? Unikanie nadmiernego
kontaktu z silnym słońcem jest zaleceniem, które pod żadnym względem nie jest
przesadzone.

464 Rozdział 10. Średnia dorosłość
Mimo że opalenizna może dawać wrażenie zdrowego wyglądu, to jednak wpływa na
zwiększenie ryzyka wystąpienia raka skóry i po pewnym czasie wywołuje
przedwczesne jej starzenie się (Angier, 1990; Sweet, 1989). Na szczególne ryzyko
narażeni są ludzie o jasnej cełze, z włosami blond lub rudymi, w których biografii
rodzinnej występował czerniak i którzy w okresie dorastania doświadczyli
poparzenia słonecznego. Ponieważ nie można uniknąć kontaktu ze słońcem,
eksperci medyczni zalecają dla ochrony przed nim noszenie odpowiedniej odzieży i
systematyczne stosowanie ekranów słonecznych (Abel, 1991; Bamboa, 1990;
Gross, 1991). *a-.i;
Właściwa troska o skórę polega na regularnym jej czyszczeniu i z wyjątkiem
tłustej cery, stosowaniu nawilżania. Należy pamiętać, że ciało stopniowo traci
swoją zdolność do produkowania naturalnego tłuszczu i wody, stąd stosowanie
nawilżaczy to zastępowanie funkcji skóry. Nawilżacze nie chronią wprawdzie przed
zmarszczkami, ale sprawiają, że są one mniej widoczne. Ludzie w średnim wieku
powinni unikać nadmiernego używania mydła i detergentów, ponieważ usuwają one
naturalny tłuszcz ze skóry.
Na zakończenie warto powiedzieć o ćwiczeniach i tonusie skóry. Jak wiemy,
ćwiczenia zwiększają tonus mięśniowy i wzmagają krążenie w organizmie.
Jednakże nie usuwają zmarszczek, nawet jeśli skóra jest dobrze odżywiona i
wydaje się zdrowa. To samo dotyczy masaży, parówek, sauny. Cokolwiek
zastosujemy, będzie to w najlepszym wypadku dawać oczekiwane efekty jedynie
do pewnego czasu.
Włosy. Większość dorosłych po 50. roku życia ma siwe włosy. Ta zmiana
barwy jest uwarunkowana stopniowym ubytkiem melaniny w cebulkach włosowych.
Sądzi się, że włosy na głowie siwieją szybciej niż włosy pokrywające inne części
ciała, ponieważ stosunek okresu wzrostu do okresu wypoczynku jest dla nich
znacząco większy niż dla włosów na innych częściach ciała.
W okresie średniej dorosłości włosy tak mężczyzn, jak i kobiet stają się coraz
bardziej przerzedzone. Jest to spowodowane wieloma czynnikami. Wolniejszy
wzrost włosów sprawia, że potrzeba więcej czasu na ich odtworzenie. Zmianom
podlega także cykl wzrastania i wypoczywania włosów. W młodszym wieku cykl
wzrostu włosa trwał od 3 do 5 lat, przy czym w trakcie tego procesu włos
powiększał się o centymetr na miesiąc. Po tym okresie następowała faza
odpoczynku, w której włosy przerywały wzrastanie na 2 do 4 miesięcy. W
przybliżeniu zawsze około 10 do 15% włosów znajduje się w cyklu wypoczynku. W
trakcie średniej dorosłości cykl wypoczywania włosów staje się dłuższy (Donohugh,
1981; Rossman, 1986).
Utrata włosów u mężczyzn i kobiet jest efektem wydłużenia się cyklu
wypoczynku. Jednakże u mężczyzn jest to bardziej widoczne. Każdego dnia
podczas czesania obie płci tracą około 50 do 100 włosów, ale w latach
wcześniejszych taka sama liczba włosów, z grubsza biorąc, odrastała. Obecnie
dłuższy cykl wypoczywania prowadzi do narastającej utraty wypoczywających
włosów, przez co włosy stają się rzadsze i krótsze. Delikatne, bezpigmentowe
włosy zastępują te grubsze z pigmentem lub w wielu przypadkach nigdy nie
odrastają (Matteson, 1988). ; - ;: i,-
Dziedzicznie uwarunkowana utrata włosów przez mężczyzn nazywana jest
męskim typem fysienia. Takie ubywanie włosów rozpoczyna się zwykle od cofania
się czołowej linii włosów, czasami bardzo wcześnie, bo już w okresie wczesnej
dorosłości. Okolica ciemieniowa jest zwykle następną w kolejności tworząc
tonsurę. Tonsura stopniowa powiększa się i w końcu styka się z cofającą się od
strony czoła linią włosów. Rycina 10-2 przedstawia typowy przebieg męskiego typu
łysienia.
Kobiety doświadczają utraty włosów w znacznie późniejszych latach, a utrata
ich jest mniej widoczna niż u mężczyzn. Przerzedzenie włosów występuje zwykle
na czubku głowy oraz w części czołowej. Z czasem włosy mogą także stać się
cieńsze i mniej gęste. U niektórych kobiet można zaobserwować znaczący ubytek
włosów po

Rozwój fizyczny i umysłowy 465



Ryć. 10-2
Męski typ łysienia W
typowym przebiegu
męskiego łysienia, utrata
włosów rozpoczyna się
od powstawania zakoli na
czole i skroniach, na-
stępnie przerzedzają się
włosy w okolicy ciemie-
niowej tworząc tonsurę.
W końcu te dwa obszary
spotykają się, i pozostaje
reszta włosów uformo-
wana na kształt podkowy.
Ten rodzaj łysienia będzie
ostatnim w przebiegu
drogi życiowej.
okresie menopauzy. Większość z nich jest dziedzicznie obciążona skłonnością do utraty
wtosów.
U kobiet i mężczyzn tracących włosy na głowie mogą jednocześnie pojawiać się włosy
w miejscach niezbyt upragnionych. Szorstkie dobrze pigmentowane włosy rosną często
na brodzie lub górnej wardze kobiet, u mężczyzn - na uszach, nosie czy brwiach. Wielu
mężczyznom przybywa włosów na plecach. Natomiast owłosienie pachowe i tonowe
zwykle staje się delikatniejsze i rzadsze u obu płci (Matteson, 1988).
Istnieje wiele teorii dotyczących pielęgnacji starzejących się włosów. Aby zwolnić
proces utraty włosów, powinno się je delikatnie szczotkować, unikać gorącego suszenia,
a po myciu szamponem stosować odżywki. Należy też zrezygnować z takiej ingerencji
chemicznej, jak trwała ondulacja czy farbowanie. Uszkodzenia włosów mogą być
redukowane poprzez noszenie krótkiej fryzury. Również, jak w przypadku skóry, wskazana
jest ochrona włosów przed zbyt silnym słońcem.
Wprawdzie nie wynaleziono jeszcze sposobu na likwidację łysienia, ale można
skorzystać z różnych propozycji uzupełniania włosów. Peruka jest najprostszym
sposobem ukrycia łysiny, jednakże wiele osób decyduje się na bardziej radykalne
metody. Jedną z nich jest chirurgiczna transplantacja włosów. Z owłosionych rejonów
głowy (najczęściej z potylicy) pobierane są i transplantowane do odpowiednich miejsc
małe cylindryczne szczepy włosów. Czasami wykorzystuje się całe pasmo szczepów
włosowych do utworzenia bardziej naturalnej linii włosów. Inny sposób, to redukcja
powierzchni skóry na głowie w celu zmniejszenia obszaru łysiny.
W końcu należy wspomnieć o leku zwanym minoxidil (Rogaine), prezentowanym jako
stymulator porostu włosów dla mężczyzn i kobiet. Sądzi się, że wzrost włosów jest
ubocznym efektem działania tego leku zażywanego przy nadciśnieniu. Jest on stosowany
miejscowo na głowie i wpływa na wzrost włosów u 25 do 30% ludzi go przyjmujących.
Jednakże minoxidil jest lekiem i jeśli nie jest systematycznie podawany, nowe włosy
wypadają w ciągu kilku miesięcy. Minoxidil jest drogim lekiem. W 1994 roku, kiedy został
wprowadzony na rynek, kosztował około 600 dolarów.
STARZENIE SIĘ WEWNĘTRZNE W przeciwieństwie do dostrzegalnych oznak
zewnętrznego starzenia się, starzenie się wewnętrzne nie jest widoczne. Uświadamiamy
je sobie dopiero wtedy, gdy zauważymy różnice w swoim samopoczuciu lub działaniu,
albo zostaniemy poinformowani przez lekarza. Obecnie zanalizujemy wewnętrzne zmiany,
które łączą się z układem krążenia, układem nerwowym i oddechowym.
Układ krążenia. Z wiekiem obniża się elastyczność sztywniejącej tkanki mięśnia
sercowego, pojemność minutowa serca, maleje także objętość krwi. Przyjmując za 100%
poziom funkcjonowania serca u 30-latka stwierdza się, że w 50. roku życia sprawność ta
spada do 80%, a w 80. roku życia do 70%. Jednakże ograniczenie

466 Rozdział 10. Średnia dorosłość



Ryć. 10-3
Zmiany w mózgu związane
z wiekiem Procesy
starzenia się wpływają na
pewne zmiany w mózgu.
Na przykład wielkość i cię-
żar mózgu w okresie
średniej dorosłości
zmniejsza się. Kurczenie
się mózgu powoduje
większe jego oddziela-
- nie się od kory mózgowej.
Zmniejszeniu ulega także
powierzchnia korowa na
skutek ograniczania
wielkości i spłaszczania
bruzd mózgowych. Z
wiekiem następować
będzie stały ubytek
neuronów w mózgu i
rdzeniu kręgowym. Należy
jednak zwrócić uwagę, że
w zdrowym mózgu żadna
ze zmian związanych z
wiekiem
.-nie wpływa na myślenie
-i poznanie.
Adaptacja z: Pesmen, 1984.
funkcji sercowo-naczyniowych można bardziej odnieść do braku ogólnej formy fizycznej
niż do procesów starzenia się, stąd konieczność podkreślania znaczenia systematycz-
nych ćwiczeń fizycznych (Beychok, 1991; Lawton, 1991). Wielu dorosłych w średnim wieku
doświadcza umiarkowanego podniesienia ciśnienia krwi, zwłaszcza ciśnienia
skurczowego. Także w tym czasie może rozpocząć się arterioskleroza - twardnienie
tętnic. Więcej informacji na ten temat znajduje się w dalszej części rozdziału.
System nerwowy. Szybkość, z jaką impulsy nerwowe biegną z mózgu do
umieszczonych w ciele włókien mięśniowych, obniża się w ciągu życia tylko o około 10%,
z czego 5% przypada na okres do 50. roku życia. Strukturalne zmiany mózgowe w średnim
wieku są mato znaczące, ale wiadomo o stopniowej utracie neuronów w mózgu i rdzeniu
kręgowym. Najbardziej wyraźny jest ubytek neuronów w korze mózgowej, zwłaszcza w jej
części czołowej (patrz ryć. 10-3). Utrata neuronów niekoniecznie wpływa na
funkcjonowanie mózgu, ale z czasem przyczynia się do zmniejszenia całkowitej wagi
mózgu (Kalat, 1992; Purves, 1988; Scheibel, 1992). Jak zobaczymy w rozdziale 11.,
zaburzenia systemu nerwowego warunkują przede wszystkim wystąpienie delirium i
demencji.
Układ oddechowy. W średnim wieku zdolność oddychania obniża się do 75%
(przyjmując za 100% stan z 30. roku życia). W tym czasie rozpoczyna się także powolna
utrata elastyczności płuc. Klatka piersiowa zmniejsza się, staje się sztywniejsza, a
mięśnie, które ją poruszają w trakcie wdechu i wydechu słabną. Z czasem, zwykle w
okresie późnej dorosłości, takie sztywnienie i zmniejszanie się siły mięśni ogranicza
sprawność oddychania. Podobnie jak w przypadku układu krążenia, poziom funk-
cjonowania układu oddechowego jest wprost proporcjonalny do aktywności człowieka, a
jego sprawność może być podniesiona przez regularne ćwiczenia (Morey, 1991;
Schiike, 1991). ,
ZMIANY W ZDOLNOŚCIACH SENSORYCZNYCH W trakcie wczesnej dorosłości zmiany
w obrębie zmysłów były niewielkie, natomiast bardziej znaczące przemiany obserwuje się
w okresie średniej dorosłości. Niezwykle ważnym aspektem ogólnego

Rozwój fizyczny i umysłowy 467
procesu starzenia się jest kontakt sensoryczny z otaczającym światem. To, co
człowiek jest w stanie dostrzec lub odczuć, może mieć wptyw na cate jego
zachowanie i osobowość. A zatem powraca problem zbieżności działania
rozwojowych czynników, prezentowany w rozdziale 2. Gdy zmysły przekazują
jednostce fałszywe dane o efektach radzenia sobie z licznymi i różnymi
percepcyjnymi informacjami, łatwo może ulec zaburzeniu koncepcja własnej osoby.
Zmiany w zdolnościach sensorycz-nych będą doświadczane do pewnych granic. Nie
stanowią one jednak poważnych uszkodzeń, więc większość dorosłych efektywnie
przystosowuje się do nich (Bot-winick, 1981, 1984).
Wzrok, czyli zmyst, od którego jesteśmy najbardziej uzależnieni, zmienia się
wyraźnie w średnim wieku, szczególnie po 40. roku życia. Wielu ludzi w tym wieku
zaczyna czytać gazetę lub książkę z coraz większej odległości, a wypukłe szkła
stają się niezbędne do wyrównania presbiopii - przyczyny dalekowzroczności.
Presbiopia jest efektem zmian w soczewce oka. Soczewki rozwijają się przez całe
życie, ale ich komórki nie ztuszczają się tak, jak dzieje się w skórze, lecz powoli,
poczynając od dzieciństwa, zagęszczają się. To ostatecznie wpływa na akomodację -
sposób, w jaki soczewki adaptują się do bliskiego i dalekiego widzenia.
Akomodacja jest możliwa dzięki elastyczności mięśni soczewki, ich kurczeniu się i
rozprężaniu pozwalającemu na spłaszczanie bądź uwypuklanie się soczewki. W piątej
dekadzie życia ograniczenie akomodacji staje się tak wielkie, że większość ludzi,
żeby czytać, dokonuje korekty odległości odpowiadającej długości ręki. Niektórzy
odsuwają przedmioty daleko od siebie, inni zwiększają oświetlenie. W końcu jednak
okulary do czytania okazują się życiową koniecznością (Orr, 1991). Rycina 10-4
przedstawia optyczne uwarunkowania presbiopii i sposoby jej usuwania za pomocą
okularów. -
W obrębie wzroku występują także inne zmiany. Na przykład wraz z wiekiem
zmniejsza się źrenica, co warunkuje przechodzenie przez nią mniejszej ilości światła.
Z tego powodu dorośli w średnim wieku potrzebują silniejszego oświetlenia oraz
dłuższego czasu na oswojenie się z ciemnością i oślepiającym światłem.



Soczewka
Rogówka
Dołek środkowy
Nerw wzrokowy
Oko normalne
Zamazany Soczewka
obraz /
Dalekowzroczność
Sytuacja po korekcji (za
pomocą okularów do czytania)
Ryć. 10-4
Korekcja presbiopii
Presbiopia lub starczo-
wzroczność jest uwarun-
kowana niemożnością
ogniskowania obrazu w
dołku środkowym, który
umiejscowiony jest w
siatkówce. Efektem tego
jest zamazanie obrazu
liter w typowej dla
czytania odległości. Pre-
sbiopia może być pod-
dana korekcji za pomocą
szkieł do czytania,
służących do wyostrze-
nia obrazów i przywró-
cenia ostrości widzenia.


468 Rozdział 10. Średnia dorosłość

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Czy zgadzasz się z po-
glądem, że fizyczne
starzenie się człowieka
może bardziej wiązać się
z wyglądem niż z jego
samopoczuciem? Jak
myślisz, czy dorośli w
średnim wieku mogą
akceptować swoje
zmieniające się ciało?
Jaką rolę pełnią me-
chanizmy psychologi-
czne i nakazy kulturowe
w zaakceptowaniu
zmian w ja fizycznym?
Te ostatnie fakty wyjaśniają, dlaczego wraz z wiekiem coraz trudniejsze staje się
prowadzenie nocą samochodu (Barr i Eberhard, 1991). Inne zmiany wyznaczane
przez wiek to zmniejszanie się przezroczystości soczewki, stopniowa utrata w
siatkówce pręcików i czopków, ubywanie włókien składających się na nerw
wzrokowy (Schieber, 1992).
Zmiana w zdolności widzenia jest jedną z wcześniejszych oznak średniego
wieku. Można tu zaobserwować następującą prawidłowość dotyczącą
ustosunkowania się dorosłych do tych zmian: ci, którzy potrafią żartować ze swojej
dalekowzroczności i trudności w czytaniu, łatwiej decydują się na używanie
okularów niż ci, którzy nie mogą zaakceptować faktu pogorszenia się ich wzroku.
Sfuch jest kolejnym zmysłem, w którym od 40. roku życia mogą pojawiać się
ubytki. O ile większość ludzi nie przejmuje się noszeniem okularów, o tyle jest
bardziej skłonna niedosłyszeć niż nosić aparat słuchowy (Olinger, Dancer i
Patterson, 1991). W okresie dorosłości zdolność słyszenia niskich dźwięków
wydaje się pozostawać niezmieniona, ale, zwłaszcza u mężczyzn, następuje utrata
zdolności słyszenia wyższych dźwięków (Hudson, 1992). Ubytki w tym zakresie
mogą wystąpić już we wczesnej dorosłości. Problemy ze słuchem związane z
wiekiem pojawiają się wówczas, gdy ucho nie jest w stanie odebrać i przenieść
dźwięku do jego części wewnętrznych. Przyczyną tego może być utrata komórek
włoskowych ślimaka lub inne degeneracyjne zmiany w systemie słuchowym
(Palumbo, 1990; Schieber, 1992).
Różnica pomiędzy płciami w zakresie pogarszania się słuchu może być
uwarunkowana, przynajmniej częściowo, większym narażeniem mężczyzn na
hałas towarzyszący wykonywaniu niektórych tradycyjnie męskich zajęć, na
przykład przy prowadzeniu ciężarówek, pracy w górnictwie, obsłudze taśmy
montażowej. O ile ludzie są świadomi pogarszania się wzroku, o tyle w przypadku
ubytku słuchu nie zawsze zdają sobie z tego sprawę. Tak więc, jeśli trudności ze
słuchem są nie zauważone, to nieuświada-mianie sobie tego faktu może mieć
niewielkie implikacje psychologiczne dla rozwoju jednostki.
Zmysły smaku, węchu i dotyku dorosłego człowieka nie byty tak szeroko
badane, jak wzrok i słuch. Zmysły te wraz z wiekiem stają się mniej sprawne,
jednakże ze względu na trudność ich badania, dane na ten temat są bardzo ogólne.
W okresie średniej dorosłości zdolność rozróżniania smaków i zapachów, podobnie
jak odbieranie bodźców skórnych, jest stała, ale w późniejszych latach dają się
zaobserwować zmiany w tym zakresie (patrz rozdział 11.)
KŁOPOTY ZE ZDROWIEM Wcześniej wskazywaliśmy, że średnia dorosłość to
rozkwit życia jednostki. Stwierdzenie to jest prawdziwe tak dla fizycznych, jak i
innych rozwojowych sfer. Jednakże, podobnie do innych stadiów życia, średnia
dorosłość wiąże się ze specyficznymi problemami zdrowotnymi.
Otyłość. Jest najbardziej groźna spośród wszystkich możliwych zaburzeń
średniego wieku. Należy jednak uświadomić sobie, że otyłość i nadwaga nie są tym
samym. Otyłość odnosi się do nadmiernego nagromadzenia tłuszczu w organizmie,
zwykle od 10 do 20% lub więcej ponad zalecaną normalną wagę. Nadwaga z kolei
dotyczy ciężaru ciała, co znaczy, że waga ciała jednostki jest większa niż zalecana
dla danego wzrostu. Człowiek może mieć nadwagę z powodu ciężkich mięśni i
kości, ale równocześnie nie mieć tłuszczu. Otyła osoba ma natomiast tkankę
tłuszczową (Boskin, Graf i Kreisworth, 1990).
Otyłość w średnim wieku, jak podkreślają eksperci (Anspaugh, Hamrick i
Rosato, 1991; Brannon i Feist, 1992; Hales, 1992), może mieć różne przyczyny. Na
przykład tendencja do otyłości ma często podłoże dziedziczne lub jest
uwarunkowana występowaniem w organizmie licznych komórek tłuszczowych, które
mogą dawać predyspozycje do otyłości. Im większa jest bowiem liczba komórek
tłuszczowych, tym

Rozwój fizyczny i umysłowy 469
silniejsze zapotrzebowanie na gromadzenie większej ilości energii w postaci tłuszczów.
Innym możliwym wyjaśnieniem jest teoria wewnętrznych mechanizmów regulacyjnych, która
zakłada, że w organizmie istnieje wewnętrzny mechanizm kontroli odpowiedzialny za
utrzymywanie w ciele określonego poziomu tłuszczu. Zgodnie z tą koncepcją masa ciała
może podlegać wahaniom, ale zawsze powraca do specyficznego dla danej jednostki
określonego poziomu.
Inne wyjaśnienia łączą rolę biologicznych, psychologicznych i środowiskowych
czynników. Brak regularnych ćwiczeń i nawyku ograniczania ilości pożywienia stwarza
warunki do wytworzenia się otyłości. Czasami jedzenie służy jako mechanizm radzenia
sobie z lękiem lub stresem. Osoby otyłe mają skłonność do wybierania pożywienia o dużej
wartości odżywczej, zjadają ogromne jego ilości, a także w niewłaściwych porach dnia. W
efekcie przybywa im komórek tłuszczowych, a serce, płuca i inne organy muszą wówczas
intensywniej pracować.
Udowodniono istnienie ścisłego związku pomiędzy otyłością a takimi przewlekłymi
chorobami, jak choroby serca, pewne typy raka czy apopleksja. Ponadto wiadomo, że u
otyłych starszych osób zwiększa się ryzyko śmierci (Edelson, 1991). Dianne Hales (1992) w
następujący sposób przedstawia skutki otyłości: z grupy 100 osób o normalnym ciężarze
ciała, 90 może spodziewać się, że dożyje 60 lat, 50 z nich dożyje do 70 lat, a 30 - 80 lat. Ale
tylko 60 na każde 100 otyłych osób osiągnie wiek 60 lat, potowa z nich będzie żyła w
następnej dekadzie, a nie więcej niż 10 osób dożyje do 80 lat.
Dodatkowo otyli osobnicy często cierpią z powodu dyskryminacji społecznej i nie
najlepszego obrazu własnego ciała oraz obniżonego poczucia własnej wartości. Otyli
zwykle płacą wyższe stawki w firmach ubezpieczeniowych lub sami muszą pokrywać
rachunki za leczenie, często są ośmieszani, a nawet usuwani z wojska, gdy ich masa ciała
przekroczy dopuszczalny poziom. Po przedstawieniu tak negatywnego scenariusza należy
jednak pocieszyć się, że otyłość jest odwracalna (Anspaugh, Hamrick i Rosato, 1991),
podobnie jak wiele. związanych z nią zagrożeń.
Nadciśnienie. Nadciśnienie tętnicze odnosi się zwykle do wysokiego ciśnienia krwi i
jest powszechną chorobą układu krążenia. Szacuje się, że około 58 milionów obywateli
Stanów Zjednoczonych ma wysokie ciśnienie krwi i wymaga kontroli lub leczenia, w
większości są to mężczyźni i kobiety w średnim wieku. Wśród dorosłych w młodszym wieku
wysokie ciśnienie krwi częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet, ale po 55. roku życia
problem staje się bardziej charakterystyczny dla kobiet. Jak pokazano we wstawce
"Ukazanie odmienności", Amerykanie pochodzenia afrykańskiego i wywodzący się z
niższych klas społeczno-ekonomicznych są również podatni na nadciśnienie (Centers for
Disease Control, 1990; Simpson i in., 1991).
Nadciśnienie zdobyto sobie miano cichego mordercy, ponieważ zanim wystąpią
zaawansowane powikłania narządowe - przebiega na ogól bezobjawowo. Jeśli nie jest
leczone, może doprowadzić do uszkodzenia istotnych dla życia narządów, chorób serca,
udaru mózgu czy choroby nerek. Aby zrozumieć niebezpieczeństwo wynikające z tego
zaburzenia, musimy przede wszystkim zdać sobie sprawę z tego, czym jest ciśnienie krwi:
jest to nacisk wywierany przez krew na ścianki tętnic. Odczytanie ciśnienia krwi, mierzonego
przez przyrząd zwany sfigmomanometrem jest wyrażone poprzez stosunek wyższej liczby
(ciśnienie skurczowe) do mniejszej (ciśnienie rozkurczowe). Dla przykładu rozważmy odczyt
ciśnienia krwi zawarty pomiędzy 120 a 80. Gdy serce kurczy się, żeby wypompować krew do
arterii (skurcz), odczytany wynik ciśnienia oznacza 120 milimetrów. Gdy serce odpoczywa
pomiędzy uderzeniami i jest wypełnione krwią (rozkurcz), odczyt ciśnienia krwi spada do 80
milimetrów.
Jak podkreślono wcześniej, w okresie średniej dorosłości występuje umiarkowany
wzrost ciśnienia krwi, zwłaszcza ciśnienia skurczowego. Jest to efekt narastającego
zmniejszania się światła i elastyczności małych tętnic. Dla zilustrowania natury zmian

470 Rozdział 10. Średnia dorosłość
UKAZANIE ODMIENNOŚCI
Życie w niebezpieczeństwie: problemy zdrowotne Amerykanów
| pochodzenia afrykańskiego |
'" Amerykanie afrykańskiego pochodzenia są bardziej skłonni do chronicznych |
problemów ze zdrowiem niż biali oraz inni Amerykanie. Problemy te są często 3
wynikiem chorób zwyrodnieniowych takich, jak choroba serca czy udar, które l
dosięgają większość Amerykanów i stawiają rodziny osób z tymi dolegliwościami j w
trudnej sytuacji ekonomicznej. Osoby o niskich dochodach cierpią najbardziej S z
powodu kosztów ekonomicznych, ponieważ jest najmniej prawdopodobne, że | będą
mieć korzystne ubezpieczenie czy dobrą emeryturę. Niewykluczone, źę | niski status
ekonomiczny czarnych jest odpowiedzialny za szeroki zasięg ich. | przewlekłych chorób
(0'Hare i in., 1991). J
Afroamerykanie mają większe problemy z chorobami przewlekłymi niż biali z
licznych powodów. Gdy szukamy wyjaśnienia tych powodów wśród jakiejkolwiek
rasowej czy etnicznej części populacji, ważne jest wzięcie pod uwagę czynników
biologicznych, psychologicznych i socjologicznych. Eksperci w zakresie problemów
zdrowia (Brannon i Feist, 1992; Kapłan, Sallis i Paterson, 1993) biorą pod uwagę
czynniki biopsychospoteczne i podkreślają nakładanie się na siebie tych elementów
w powstawaniu choroby czy zaburzeń. Zwróć uwagę, jak ta interpretacja dotycząca
zdrowia dotyczy problemu wzajemnych relacji pomiędzy czynnikami rozwojowymi,
jednego z głównych tematów tej książki.
Wykorzystując to biopsychospoteczne podejście do zdrowia, trzeba jednak położyć
nacisk na biologiczną analizę sposobu, w jaki pewne choroby są wywoływane przez
mikroorganizmy, deficyty systemu immunologicznego czy | problemy związane ze
specyficznymi systemami organizmu. Patrząc z perspektywy biologiczno-ewolucyjnej
na Afrykanów, można by powiedzieć, że funkcjonowanie nerek, zatrzymywanie soli czy
ciśnienie krwi może być rozpatrywane w odniesieniu do biologicznych i rozwojowych
aspektów dziedziczności ludzi, nie zaś w kategoriach identyfikowania się ze społeczną
karierą Amerykanów afrykańskiego pochodzenia.
Psychiczne cechy biopsychospołecznych modeli zawierają zachowania, myśli i
uczucia; społeczne czynniki obejmują zarówno wpływ innych ludzi, jak i
oddziaływanie otoczenia na zdrowie. Mechanizmy psychologiczne i socjologiczne
pozwalają wyjaśnić wybór stylu życia osób, włączając w to korzystanie z opieki
zdrowotnej. Jak wynika z tego rozdziału, specyficzne style życia mogą być łączone ze
skłonnościami do pewnego typu zaburzeń. Na przykład palenie
w ciśnieniu krwi związanych z wiekiem odnieśmy się do wartości ciśnienia. Wartość
120/80 jest uznawana za normalną dla osób poniżej 18. roku życia. Pomiędzy 18. a 50.
rokiem życia natomiast, za normalne ciśnienie krwi przyjmuje się wartość 140/85. Jeżeli
druga z tych liczb wykazuje tendencję wzrostową, niezbędna jest konsultacja lekarska.
Warto odnotować, że żadna pomoc medyczna nie jest potrzebna, jeżeli ciśnienie krwi
wynosi 100 plus wiek danej osoby.
Pewne czynniki ryzyka czynią człowieka bardziej podatnym na nadciśnienie. Na przykład
wiadomo, że wysokie ciśnienie krwi często występuje u członków tej samej

Rozwój fizyczny i umysłowy 47*1
| papierosów bywa łączone z rakiem ptuc i chorobą serca; otytość jest l powiązana z
chorobą krążenia, cukrzycą i nadciśnieniem (wysokim ciśnieniem |? krwi); z kolei wysokie
ciśnienie krwi powoduje udar lub chorobę serca. l Afroamerykanie ze względu na
wszystkie te czynniki znajdują się w gorszym i położeniu niż biali. Wyższy procent czarnych
niż białych ludzi pali, bardziej H jest skłonnych do tycia (szczególnie w starszym wieku) i
do nadciśnienia, J; Amerykanie afrykańskiego pochodzenia rzadziej też odwiedzają
lekarzy l (0'Harei in,, 1991).
| Społeczny komponent biopsychospotecznego modelu jest pomocny | w
zrozumieniu, jak czynniki socjoekonomiczne wpływają na zdrowie Afro-J amerykanów.
Osoby o niskim wykształceniu nie zdają sobie sprawy ze znaczenia regularnych badań
medycznych, roli wczesnej diagnozy i leczenia choroby. Jeżeli nawet takie informacje
do nich docierają, jednostki o niskim statusie ekonomicznym mają ograniczony dostęp
do placówek opieki zdrowotnej. Około 16% wszystkich Amerykanów poniżej 65. roku
życia nie ma ubezpieczenia zdrowotnego; dla Afroamerykanów poniżej 65. roku życia
odsetek ten wynosi 22% i 34% dla czarnych dorosłych w wieku od 18. do 24. roku życia
(0'Hare i in., 1991).
Z badań wynika (Simpson i in., 1991), że Afroamerykanie, którzy cierpią na ataki
serca, często narażają swoje życie, ponieważ nie zgłaszają się do szpitala w
odpowiednim czasie. W badaniach uczestniczyło 83 mężczyzn i kobiet (17
Afroamerykanów i 66 białych), którzy doświadczyli zawału serca. Afroamerykanie
czekali przeciętnie około 23 godzin, zanim udali się do szpitala, natomiast biali - 8
godzin. Przynajmniej częściowym powodem tego opóźnienia, odnoszącym się do tych
danych, jest fakt, |s że Afroamerykanie mają niewiele wiedzy o klasycznych
symptomach zawału serca. Podobne opóźnienie zanotowano wśród Afroamerykanów
doświadczających udaru mózgu. Opóźnienie to sprawiało, że medyczna pomoc była
mniej skuteczna wśród Amerykanów afrykańskiego pochodzenia; wzrastało więc u
nich zapotrzebowanie na pomoc w takich codziennych czynnościach, jak poruszanie
się, jedzenie i kąpiel, a także wolniej dochodzili do lepszej formy niż biali.
Z tego typu rasowych różnic wynika konieczność propagowania kształcenia i
stosowania programu zapobiegania chorobom wśród społeczeństwa afro-
amerykańskiego. Dla poprawienia opieki zdrowotnej pracujących ważna , jest również
wrażliwość i czujność pracowników resortu zdrowia wobec l różnic rasowych. Oznacza
to także rozwijanie szerokiej pomocy biopsy-| chospotecznej dla starszych jako grupy
wiekowej, interwencji wynikającej | z poglądu, że zdrowie uwarunkowane jest wieloma
złożonymi i nakładającymi l się na siebie czynnikami.
rodziny, co sugeruje genetyczne podłoże choroby. Uważa się, że nadciśnieniu sprzyja także
dieta ograniczająca wydalanie, czyli zawierająca zbyt dużo soli. Ciśnienie krwi może
zwiększyć się pod wpływem otyłości, przedłużającego się stresu i nadmiernej ilości
alkoholu (Julius, 1990).
Mimo że nadciśnienie nie daje się wyleczyć, można mieć nad nim kontrolę. Zwykle
wystarczy stosowanie właściwej diety i prowadzenie zdrowego trybu życia. Uzupełnieniem
tego są zalecenia lekarzy dotyczące stosowania programu zrzucania wagi, regularnych
ćwiczeń, korzystania z technik relaksacyjnych, ograniczania konsumpcji

472 Rozdział 10. Średnia dorosłość

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Z analizy problemów
zdrowotnych często
dotykających dorosłych
w średnim wieku
wynika, że prawdopo-
dobnie mężczyźni czę-
ściej niż kobiety umrą na
takie choroby, jak
choroba serca lub udar
mózgu. Jak myślisz,
dlaczego istnieją w tym
zakresie różnice zwią-
zane z ptcią? Jakie róż-
nice w stylu życia zwią-
zane z płcią mogłyby
służyć za wyjaśnienie?
soli i cholesterolu oraz umiarkowanego picia alkoholu. Niektórzy lekarze sugerują także
zwiększenie spożycia potasu i magnezu.
Jeżeli nadciśnienie wymaga leczenia, wówczas zapisywane są środki moczopędne
- diuretyki. Leki te przyczyniają się do usunięcia z organizmu nadmiaru płynu i soli, co
ogranicza ilość krwi i w konsekwencji obniża jej ciśnienie. Jeśli środki moczopędne są
nieskuteczne, przepisuje się leki rozkurczające i rozszerzające naczynia krwionośne
(zwane czynnikami adrenergiczno-hamującymi). Inne leki - zawierające blokery typu Beta
blokują działanie adrenaliny i noradrenaliny w celu obniżenia częstości uderzeń serca i
siły każdego skurczu. Z kolei blokery kanału wapniowego zapobiegają zwężaniu się tętnic
dającemu w efekcie wzrost ciśnienia krwi, poprzez wzmożenie nacisku na mięśnie tętnic.
Miażdżyca tętnic jest najbardziej powszechną formą arteriosklerozy lub stwardnienia
tętnic. Jest to rodzaj choroby sercowo-naczyniowej, związanej z odkładaniem się w
wewnętrznych ściankach tętnic cząsteczek cholesterolu krążącego we krwi. Odłożony
cholesterol przyczynia się do zwężenia i sztywnienia tętnic, utrudnia też przepływ krwi, a
nawet może go uniemożliwić.
Cholesterol jest tłuszczem produkowanym w organizmie. Występuje w różnych
miejscach w organizmie, między innymi we krwi. Ale także może być spożywany w takim
pożywieniu, jak jajka, mięso, skorupiaki. Jest nierozpuszczalny. Krąży we krwi za
pośrednictwem lipoprotein (białek tłuszczowych). Organizm potrzebuje cholesterolu
między innymi do trawienia i produkcji hormonów. Dopiero jego nadmiar zostaje
zmagazynowany wzdłuż ścianek tętnic i zaczyna powodować problemy krążeniowo-
-naczyniowe.
Mierzenie stężenia cholesterolu odbywa się w surowicy (płynnej, wolnej od komórek
części krwi) i wyrażane jest w miligramach jako ilość cholesterolu w decylitrze krwi
(mg/dl). Odczytanie poziomu cholesterolu jako 210 oznacza 210 mg cholesterolu na 100
dl surowicy krwi. Globalna ilość cholesterolu nie stanowi najlepszego predyktora choroby
naczyniowo-krążeniowej, ponieważ nie wszystkie lipoproteiny w równym stopniu
wywołują miażdżycę. Lipoproteiny wysoko nasycone (HDL) są uznawane za dobry
cholesterol, ponieważ usuwają tzw. "zły cholesterol" ze ścianek tętnic. Z kolei nisko
nasycone lipoproteiny (LDL) traktowane są jako zły rodzaj cholesterolu, gdyż z łatwością
przenikają do ścianek naczyń tworząc złogi. Ryzyko wystąpienia choroby krążeniowo-
naczyniowej wzmaga więc wysoki poziom nisko nasyconych lipoprotein, a także niski
poziom wysoko nasyconych lipoprotein. Niektórzy lekarze są przekonani, że znacznie
ważniejsze jest podniesienie poziomu HDL niż obniżenie poziomu LDL
Systematyczna kontrola stężenia cholesterolu jest ważnym elementem ochrony
zdrowia. Aby uświadomić ludziom rolę cholesterolu, znaczenie właściwej diety i leczenia,
federalny rząd opracował National Cholesterol Education Program (Narodowy Program
Edukacji Cholesterolowej). Program ten zaleca:
� Ogólny poziom cholesterolu powinien znajdować się poniżej 200 mg ogólnego stężenia
cholesterolu na decylitr krwi (mg/dl). ,
� Wynik 201-239 mg/dl jest traktowany jako graniczny i dający umiarkowane do wysokiego
ryzyko wystąpienia choroby naczyniowo-krążeniowej.
� Poziom 240 lub więcej mg/dl jest wysoce niebezpieczny.
� Poziom LDL (nisko nasyconych lipoprotein) powinien być niższy niż 130 mg/dl, a poziom 160
mg/dl lub wyższy jest uznawany za wysoki,
� Poziom HDL (wysoko nasyconych lipoproteid) powinien być przynajmniej na poziomie 35
mg/dl. (National Cholesterol Education Program, 1991).

Rozwój fizyczny i umysłowy 473



Normalna
tętnica
Ryć. 10-5
Miażdżyca
Miażdżyca występuje
wówczas, gdy na we-
wnętrznych ściankach
tętnic zaczyna odkładać
się ptytka miażdżycowa.
Końcowym efektem może
być zablokowanie tętnicy.


Początki odkładania się
płytki miażdżycowej
Zablokowana tętnica
Odłożenie się ciat tłuszczowych w tętnicach obsługujących istotne organy może
prowadzić do poważnych komplikacji. Jeśli zatkanie lub blokada wystąpi w naczyniu
prowadzącym do mózgu, może dojść do udaru. Jeśli częściowo zablokowana jest
tętnica wieńcowa, zwykle występuje jako angina pectoris (ból w klatce piersiowej).
Całkowita blokada tętnicy wieńcowej prowadzi do ataku serca.
Uważa się, że miażdżyca rozwija się we wczesnych okresach życia, stopniowo
blokując sieć tętnic. Zmiany te trwają latami, najczęściej niedostrzegalnie. Nie
trzeba jednak czekać aż do średniej dorosłości, by zaznać problemów ze zdrowiem.
W tym czasie przekrój tętnic może ulegać znaczącej redukcji przez złogi
tłuszczowe, co utrudnia doprowadzanie tlenu do różnych części organizmu przez
krew. Rycina 10-5 ilustruje, jak miażdżyca zmienia wnętrze tętnicy.
Mimo że nieznane są dokładne przyczyny miażdżycy, zidentyfikowano kilka
czynników powodujących jej rozwój. Na przykład skłonność do wytwarzania dużej
ilości cholesterolu jest uznawana za uwarunkowaną genetycznie. Nadciśnienie,
palenie papierosów, brak ruchu i stres stanowią inne czynniki ryzyka. Również
cukrzycę traktuje się jako chorobę sprzyjającą produkcji cholesterolu na skutek
odchyleń w zawartości cukru we krwi.
Typowe leczenie miażdżycy polega na zmianie stylu życia i zwyczajów
żywieniowych. Zaleca się dietę niskottuszczową i ubogą w cholesterol (Cooper,
1990; Piscatella, 1990). Inne wskazania dotyczą rezygnacji z palenia papierosów,
stosowanie efektywnych ćwiczeń fizycznych i odchudzania. Jeśli jest to konieczne,
przepisywane są antykoagulanty, czyli leki obniżające krzepliwość krwi i nie
dopuszczające do zamykania światła tętnic. Bywa, że niezbędna staje się
interwencja chirurga w celu usunięcia złogów miażdżycowych z zablokowanych
tętnic. Taki zabieg przeprowadza

474 Rozdział 10. Średnia dorosłość



Stan normalny
Drobne zmiany o
podłożu
miażdżycowym
Stan zagrożenia
Duże zmiany o
podłożu
miażdżycowym
Stan krytyczny
Zablokowane
naczynie
wieńcowe
Ryć. 10-6
Przekrój poprzeczny
naczynia wieńcowego
Ścianka tętnicy
Jak przebiega atak serca Zawat mięśnia sercowe-' go następuje wówczas, : gdy gtówny
obszar wokół zablokowanej tętnicy obumiera (nekroza). Warstwa miażdżycowa zablokowała
naczynie wieńcowe (patrz prawa strona rysunku), uniemożliwiając dostarczenie odpowiedniej
ilości tlenu mięśniowi sercowemu. Rezultatem tego jest atak serca (Sorochan, 1981,8.311).
Aorta
Miażdżyca
Naczynie
wieńcowe
Obszar obumarłej tkanki (martwicza tkanka mięśnia
sercowego) Obszar mniejszego uszkodzenia



się zwykle na stosunkowo dużych naczyniach prowadzących do serca, nerek czy
mózgu (Hellerstein i Perry, 1990; Ornish, 1990).
Choroba wieńcowa jest wynikiem miażdżycy naczyń wieńcowych. Ma
miejsce wówczas, gdy następuje zwężenie tętnic wieńcowych i zmniejsza się
dopływ krwi do mięśnia sercowego. Może to doprowadzić do ataku serca. Choroba
wieńcowa jest najbardziej powszechną przyczyną chorób serca osób dorosłych i
główną przyczyną śmierci w Stanach Zjednoczonych (Nationaf Center for Health
Statistics, 1992a).
Co dzieje się podczas ataku serca? Większość ataków serca występuje wtedy,
gdy na skutek zamknięcia światła tętnicy serce nie otrzymuje niezbędnej krwi, co z
kolei powoduje obumieranie części mięśnia sercowego (patrz ryć. 10-6). Destrukcja
tkanki mięśnia sercowego uwarunkowana jej niedokrwieniem zwana jest zawałem
mięśnia sercowego, a uszkodzone włókna określane są jako obszar zajęty
zawałem. Ten rodzaj zaburzeń może być wywołany przez miażdżycę w
następujący sposób:
� Miażdżyca może całkowicie zablokować tętnicę wieńcową.
� Znaczne pogrubienie warstwy złogów pochodzenia miażdżycowego może spowodować
utworzenie się zakrzepu wewnątrznaczyniowego. Jeżeli zakrzep jest odpowiednio duży,
doprowadza do zamknięcia światła tętnicy. Ten rodzaj ataku serca zwany jest zakrzepem
tętnicy wieńcowej.
� Pod wpływem miażdżycy naczynia wieńcowe zwężają się, ale nie blokują się całkowicie. Nie
mogą jednak dostarczyć mięśniowi sercowemu wystarczającej ilości krwi, zwłaszcza
wtedy, gdy występuje ekstremalny wysiłek fizyczny lub silne przeżycie emocjonalne. Z
powodu braku wystarczającej ilości krwi bogatej w tlen, serce może przestać bić rytmicznie.

Rozwój fizyczny i umysłowy 475
Jeśli pod wpływem ataku serca powstaje matę uszkodzenie, serce pracuje nadal,
a nad obumarłą częścią tworzy się blizna. Potem tworzy się nowe naczynie
krwionośne, by zastąpić zablokowane lub uszkodzone. Jest to przejaw
przystosowawczej zdolności serca do ataku, proces znany jako krążenie oboczne.
Jeśli uszkodzenie tkanki serca jest znaczne i naczynia wieńcowe nie dostarczą
natychmiast krwi, następuje nagły zgon.
Może zdarzyć się, że niektórzy doświadczają ataku serca nie uświadamiając
sobie tego. Mniejszym atakom serca towarzyszy krótki oddech, pocenie się, sinienie
końców palców i ust, osłabienie, bladość skóry, możliwe zawroty głowy oraz
nieregularne bicie serca. Często symptomy te zanikają i powracają. Mniejsze ataki
serca są zwykle wskazówką, że zbliża się główny atak. Symptomy poważnego ataku
serca są opisane we wstawce zatytułowanej "Praktyczne aspekty rozwoju w ciągu
życia".
Szansę powrotu do zdrowia po przejściu ataku serca są obecnie znacznie
większe niż kiedykolwiek wcześniej. Do leczenia pacjentów po ataku serca stosuje
się wiele leków, a wśród nich środki obniżające krzepliwość krwi - antykoagulanty,
leki moczopędne - diuretyki, blokery Beta, naparstnicę, która wyrównuje rytm serca,
środki antyarytmiczne (nie dopuszczające do nieregularności w rytmie serca) oraz
środki uspokajające.
Leczenie nastawione jest również na zmiany stylu życia i zwyczajów
żywieniowych. Na przykład stan systemu sercowo-naczyniowego może ulec poprawie
po porzuceniu palenia papierosów, w wyniku regularnego ćwiczenia, unikania sytuacji
stresowych, ograniczenia spożycia tłuszczu, stosowania diety bogatej w świeże
owoce i warzywa, ale z niską zawartością rafinowanego cukru, unikania soli oraz
zmniejszania ilości alkoholu.
Rak. Rak stanowi dużą grupę chorób charakteryzowanych przez niekontrolowany
wzrost i rozprzestrzenianie się nieprawidłowych komórek. Jeśli rozrastanie się raka
nie jest hamowane, może doprowadzić do śmierci. Jeśli zostanie szybko rozpoznane i
poddane leczeniu, w wielu rodzajach raka daje pozytywne rokowanie.
Rak jest drugą z najczęstszych przyczyn śmierci w Stanach Zjednoczonych (na
pierwszym miejscu są choroby serca), zabijającym ponad 500 000 Amerykanów
rocznie. W grupie kobiet w wieku pomiędzy 30. a 54. rokiem życia rak jest
dominującą przyczyną śmierci. W 1992 roku zdiagnozowano więcej niż milion ludzi
chorych na raka. Oszacowano, że jedna osoba na trzy będzie chorować w swym
życiu na raka, ale potowa z nich przetrwa tę chorobę (American Cancer Society,
1992).
Natura raka. W całym organizmie komórki reprodukują się w uporządkowany
sposób. Zniszczona tkanka jest odnawiana, rany są zasklepiane i tak następuje
rozwój organizmu. Czasami jednak w pewnych komórkach następują nietypowe
zmiany i zaczyna się niekontrolowany ich wzrost oraz rozprzestrzenianie się. Te
patologiczne komórki wrastające w tkankę zwane są guzem lub nowotworem.
Nowotwór może wnikać w głąb ważnych dla życia narządów, blokować naczynia
krwionośne i pozbawiać normalne komórki niezbędnych środków odżywczych. :Q^-
:-'^~^:^^
Nowotwory są łagodne i złośliwe. Typowy nowotwór łagodny jest nieszkodliwy i
nie dokonuje inwazji na normalną tkankę. A jeśli coś takiego zachodzi, to inwazja ta
ma charakter ograniczony. Nowotwór złośliwy jest rakowaty i atakuje otaczającą
tkankę. Może także rozszerzyć się na cały organizm, co jest określane jako
przerzuty. Proces ten dokonuje się poprzez rozprzestrzenianie się pierwotnej narośli
lub rozprowadzenie oderwanych komórek nowotworowych za pośrednictwem systemu
krwionośnego i limfatycznego do innych części organizmu.
Zidentyfikowano cztery typy raka. Pierwszy rodzaj - carcinoma - rozwija się z
komórek nabłonkowych (skóry, błony śluzowej, i in.) i wykazuje tendencję do
tworzenia litych guzów. Mięsaki rozwijają się z mięśni, kości, tłuszczu i innych form

Jak postępować w przypadku ataku serca
Kiedy dochodzi do ataku serca, zwlekanie z wezwaniem lekarza oznacza
niebezpieczeństwo. O wszystkim mogą zadecydować minuty, dlatego należy
wiedzieć, co robić w takiej sytuacji. Poniżej przedstawione są wskazówki,
które warto zachować w pamięci:
POZNAJ SYGNAŁY ATAKU SERCA ""*
� Nieprzyjemne napięcie, uczucie dławienia, ucisk lub ból w centralnej części klatki piersiowej
trwający 2 minuty lub dłużej, f
� Ból może rozprzestrzeniać się do pleców, szyi, ramion. Ił
� Mogą także wystąpić: ostry boi, zawroty gtowy, omdlenia, pocenie się, nudności lub
skrócenie oddechu. Ostry, kłujący atak bólu nie jest zwykle oznaką ataku serca, -ani
m
DOWIEDZ SIĘ, JAK ZORGANIZOWAĆ AKCJĘ RATUNKOWĄ
� Jeżeli występuje u ciebie typowy dyskomfort w okolicy klatki piersiowej trwający przez 2
minuty lub dłużej, wezwij natychmiast karetkę pogotowia.
� Jeżeli możesz dostać się do szpitala samochodem, poproś kogoś o poprowadzenie
samochodu. Szukaj przede wszystkim szpitali z 24-godzinnym ostrym dyżurem kardiologicznym i
przedyskutuj ze swoim lekarzem, który szpital wybrać. Zaplanuj najwygodniejszą trasę przejazdu z
miejsca twojego zamieszkania lub pracy.
� Trzymaj numery pogotowia ratunkowego obok swojego numeru telefonu i w widocznym
miejscu swojej kieszeni, torby, portmonetki. ,^
C DOWIEDZ SIĘ, JAK POMÓC
� Jeśli jesteś z osobą, u której zauważysz typowe przejawy ataku serca, podejmij działanie,
nawet wtedy, gdy osoba ta twierdzi, że nic złego się nie dzieje.
� Dzwoń po karetkę pogotowia lub
� Udaj się do najbliższego szpitala pełniącego 24-godzinny dyżur kardiologiczny i
� Jeśli jest to potrzebne i potrafisz, podejmij sztuczne oddychanie metodą usta-usta" l,
oraz uciskaj klatkę piersiową (Insel i Roth, 1991).
Ł.��-----^-_-----_.-_-.__^ ^ . ! -!
tkanki łącznej. Chfoniaki biorą swój początek w układzie chłonnym, a białaczki są
tymi rodzajami raka, które rozwijają się w systemie krwionośnym.
Nie zostały jeszcze poznane powody, dla których normalne komórki stają się
rakowymi. Jednakże wiadomo ogólnie, że rak ma pewien komponent dziedziczny.
Rak może być także wywołany przez powtarzający się lub długotrwały kontakt z
jednym lub większą ilością czynników sprzyjających rakowi zwanych
kancerogenami. Kancerogeny sprawiają, że komórki organizmu zmieniają swoją
strukturę i rosną poza kontrolą. Przykładami kancerogenów są: tytoń, nadmierna
ekspozycja na stonce i napromieniowanie.
Specjaliści od problemów raka wytypowali siedem ostrzegawczych znaków
towarzyszących rakowi: rana, która nie daje się wyleczyć; nietypowe krwawienie lub
wydzielanie; zmiana w wypróżnieniach lub wydalaniu moczu; bolesny kaszel lub
chrypa; niestrawność lub trudności w przetykaniu; pogrubienie czy guzek w piersi
lub innym miejscu oraz wyraźna zmiana w pieprzyku czy brodawce.

Rozwój fizyczny i umysłowy 477

INTERAKCJA
DZIEDZICZNOŚCI l
ŚRODOWISKA
Czy ktokolwiek z twojej
rodziny miat problemy ze
zdrowiem, podobne do
przedstawionych w tej
części rozdziału? W jaki
sposób porównasz
swój styl życia ze
stylem życia tych, którzy
doświadczyli zaburzeń
zdrowia? Czy po
przemyśleniu tych pro-
blemów możesz określić
swój pogląd na za-
gadnienie natura a wy-
chowanie?
Rak może wystąpić w każdym momencie cyklu życiowego, chociaż więcej niż
potowa zgonów z powodu raka ma miejsce powyżej 65. roku życia. Pomiędzy 20. a
40. rokiem życia rak jest bardziej powszechny u kobiet niż u mężczyzn, ale
pomiędzy 60. a 80. rokiem życia częściej atakuje mężczyzn. Ogólnie biorąc, na
raka umiera więcej mężczyzn niż kobiet. U kobiet śmiertelny rak umiejscowiony
jest głównie w piersi, okrężnicy i odbycie jak też w płucach i macicy. U mężczyzn,
główne miejsca to prostata, płuca, okrężnica i odbyt oraz pęcherz. .
MENOPAUZA l KLIMAKTERIUM. Menopauza jest normalnym rozwojowym
zdarzeniem w życiu kobiety. Określenie to pochodzi od dwu greckich stów
oznaczających "wstrzymywać" i "miesiąc". Obecnie menopauza definiowana jest po
prostu jako zatrzymanie menstruacji. Jest to medyczna definicja, nie mająca
żadnych odniesień do zmian fizjologicznych występujących u wszystkich kobiet ani
do wielu zmian psychologicznych doświadczanych przez niektóre kobiety.
Kultura, w której żyje kobieta, wpływa na kształtowanie się reakcji na
menopauzę. W wielu zachodnich społeczeństwach menopauza bywa oceniana z
perspektywy negatywnych stereotypów. Na przykład jest często traktowana jako
okres, w którym kobieta staje się depresyjna, poirytowana lub nieobliczalna. Warto
przy tym stwierdzić, że sposób widzenia menopauzy jest blisko związany z tym,
jak w ogóle spostrzegana jest kobieta w danym społeczeństwie. Przykładowo,
negatywnej percepcji menopauzy nie spotyka się w Chinach, gdzie kobiety
(zwłaszcza starsze) są cenione i szanowane. Składania to do wniosku (Adier,
1991), że negatywna percepcja menopauzy w krajach zachodnich jest powiązana,
przynajmniej w niektórych aspektach, z negatywną oceną kobiety, jej zachowań i
cech osobowości w tych społeczeństwach.
Menopauza występuje najczęściej w późnych latach 40. lub wczesnych 50., ale
niektóre kobiety mogą doświadczać jej wcześniej, w środku lat 30. swego życia.
Okres zawierający się pomiędzy początkiem nieregularnych miesięcznych
krwawień a całkowitym zatrzymaniem się menstruacji (menopauza) zwany jest
klimakterium. Klimak-terium kobiece może trwać przez kilka miesięcy lub
rozciągać się na wiele lat. W trakcie klimakterium stopniowo zatrzymują się
owulacja, menstruacja i zdolności reprodukcji.
Jaka jest przyczyna menopauzy? Po okresie 30 do 40 lat cyklów
menstruacyjnych kobietę opuszczają prawie wszystkie jajeczka (ovą). Mężczyźni w
trakcie dorosłości nadal produkują spermę, natomiast kobiety rodzą się ze stałym
zapasem pęcherzyków w jajnikach (zawiązków komórek i pęcherzyków jajowych).
Liczba pęcherzyków w chwili narodzin może liczyć 1 lub 2 miliony. Wraz z
osiąganiem dojrzałości płciowej liczba ta zmniejsza się do 300 000. Dojrzewa zaś
tylko 300 do 500 pęcherzyków. Reszta ulega zniszczeniu. Do 45. roku życia zapas
pęcherzyków u kobiety jest na wyczerpaniu, pozostaje niewiele z nich (Tyler i
Woodall, 1982). Wraz ze spadkiem liczby pęcherzyków zmniejsza się produkcja
żeńskiego hormonu płciowego estrogenu, co spawia, że menstruacje stają się
nieregularne i często nie do przewidzenia. Coraz mniejsza produkcja estrogenu
prowadzi do kulminacyjnego etapu klimakterium, czyli wygaśnięcia cyklicznej
aktywności jajników, zwanego menopauza. Z powodu szybkiego spadku sekrecji
estrogenu i progesteronu zanikają gruczoły piersiowe, a także pojawiają się zmiany
wsteczne w macicy i pochwie. W przeciwieństwie jednak do panującego mitu,
menopauza nie jest sygnałem wygaszenia u kobiety potrzeb seksualnych (Sięgał,
1990).
Produkcja estrogenu nie kończy się wraz z menopauza, jak powszechnie
błędnie się pojmuje. Jest podtrzymywana, ale w innych obszarach niż jajniki.
Wytwarzanie estrogenu na podwyższonym poziomie rozpoczynają gruczoły
nadnercza, tkanka tłuszczowa organizmu i mózg. Nie jest to jednak ilość
wystarczająca do kontynuacji cyklu owulacyjnego (Millette i Hawkins, 1983).
<

478 Rozdział 10. Średnia dorosłość

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW STARZENIA
SIĘ
Jakie psychologiczne
zagadnienia są zwierane
z menopauzą? Na
przykład, czy myślisz, że
część kobiet kojarzy
menopauzę z utratą
młodości i atrakcyjności
seksualnej? Lub też, czy
menopauzą traktowana
jest jako okres
zwiększenia się
wolności osobistej,
między innymi z powodu
braku obaw o nie-
pożądaną ciążę czy
menstruację?
Na początku rozważań wskazywaliśmy na wielorakość i zróżnicowanie reakcji kobiet
na menopauzę. Można jednak wyłonić dwa podstawowe okresy, w których kobieta
doświadcza psychologicznych efektów długoterminowych zmian hormonalnych. Jeden z
nich występuje w klimakterium, drugi zaś po menopauzie.
Podczas klimakterium kobieta musi na nowo przystosować swoje życie, przestawić
się z osoby fizjologicznie stymulowanej przez produkcję estrogenu i progesteronu - na
osobę pozbawioną hormonów kobiecych. Niedobór tych hormonów może powodować
takie objawy, jak uderzenia gorąca (momenty uczucia ciepła i niepokoju, często
połączone z poceniem się), rozdrażnienie, bezsenność, częste zmiany nastroju, a nawet
depresję, zmęczenie i lęk oraz odczucie duszności, ciężki oddech lub trudności w
oddychaniu. Szacuje się, że od 50 do 85% kobiet odczuwa niektóre z tych symptomów.
Nie wiadomo jednak, czy te sensacje uwarunkowane są jedynie zmianami
hormonalnymi, czy są po części odbiciem społecznych przekonań, na przykład o
menstruacyjnej huśtawce nastrojów (Bachmann, Leiblum i Grill, 1989; Lark, 1990;
Leiblum i Segraves, 1989; Turner i Rubinson, 1993; Wells, 1990).
Miliony kobiet w Stanach Zjednoczonych zażywają estrogen, by poradzić sobie z
objawami menopauzy. W 1990 roku przepisano 31 milionów recept na estrogen, w
większości kobietom po zatrzymaniu menstruacji, podczas gdy w roku 1980 - tylko 14
milionów (Elias, 1990). Podawanie estrogenu ma na celu przeciwdziałanie takim
fizjologicznym symptomom, jak uderzenia gorąca, utrata włosów, atrofia piersi i pochwy,
zmniejszanie się elastyczności skóry. Estrogen pomaga także starszym kobietom ustrzec
się osteoporozy, chroni przed ryzykiem udaru mózgu i choroby sercowo-naczyniowej lub
układu krążenia (Schover i Jensen, 1988).
Terapia przywracająca polegająca na podawaniu estrogenu ma, niestety, i swoje złe
strony. Na przykład długotrwałe przyjmowanie dużych dawek estrogenu może być
powiązane z wystąpieniem raka macicy. Niektóre badania (Bergkrist, 1989) wykazały
możliwy związek pomiędzy długotrwałą terapią estrogenową a zwiększeniem ryzyka
zachorowania na raka piersi. Inny negatywny efekt stosowania estrogenu to możliwość
podwyższenia się ciśnienia krwi, infekcje pochwy i dolegliwości piersi. Z tych względów
wielu lekarzy nie podchodzi entuzjastycznie do zalecania estrogenu kobietom w
menopauzie (Elias, 1990; Schover i Jensen, 1988; Utian, 1990).
Większość kobiet w okresie menopauzy ma możliwość korzystania ze społecznego
wsparcia, wyrażającego się w zrozumieniu i wrażliwości na ich problemy (Lark, 1990). Jak
ustaliły Brenda Millette i Joellen Hawkins (1983), poczucie przystosowania kobiety do
menopauzy zależy po części od doświadczeń matki, przyjaciółek i innych znaczących
kobiet. Kobieta potrzebuje pełnej informacji o tym, co może ją czekać w tym ważnym
okresie jej rozwoju. Właściwe przygotowanie pozwoli jej ocenić menopauzę jako "kamień
milowy", a nie jako "kamień młyński".
Rozwój umysłowy
FUNKCJONOWANIE INTELEKTUALNE W ŚREDNIM WIEKU Jak stwierdzono uprzednio,
w większości aspektów inteligencja dorosłego człowieka pozostaje niezmieniona. Mimo
że pewnych trudności mogą przysparzać zadania wymagające giętkości wzrokowo-
ruchowej, młodzi dorośli nie mają powodu do zmartwień. Natomiast dla wielu starszych
dorosłych zbliżających się do wieku średniego lub będących w tym okresie intelektualne
funkcjonowanie staje się problemem. Wraz z pogarszaniem się pamięci może także
nastąpić podniesienie się poziomu lęku.

Rozwój fizyczny i umysłowy 479
Inteligencja (niezależnie od tego, czy dotyczy średniego, starszego czy młodszego
okresu dorosłości) jest trudna nie tylko do zmierzenia, ale nawet do zdefiniowania.
Historycznie biorąc, test inteligencji byt przeznaczony do przewidywania osiągnięć
szkolnych. W tym zakresie spełniał oczekiwania badaczy, zwłaszcza gdy byt stosowany do
badania białych dzieci, pochodzących z klasy średniej, dla których został wystandaryzowany.
W testach inteligencji przeznaczonych dla dorosłych pojawia się pewna komplikacja. Jeśli
głównym celem testu inteligencji jest przewidywanie osiągnięć, to "test taki traci swą
wartość w zastosowaniu do oceny dorosłych ludzi. Ten fakt powinien być uwzględniany, gdy
stwierdzane jest obniżenie się poziomu wykonywania testów. Niestety, dostępne są bardzo
nieliczne wyniki badań mówiące o tym, co oznacza obniżenie wyników testu dla
codziennego życia dorosłych (LaBouvie-Vief, 1990; Sinnott i Cavanaugh, 1991).
Co wiadomo na temat umysłowego funkcjonowania dorosłych w średnim wieku? Jak
stwierdziliśmy wcześniej, zmiany strukturalne w mózgu w średnim wieku są mato znaczące,
ponieważ dotyczą głównie stopniowego zaniku neuronów, który nie musi wywierać istotnego
wpływu na pracę mózgu (Kalat, 1992; Scheibel, 1992). Walter Cunningham i Kirsten Haman
(1992) ustalili, że dla przeważającej liczby dorosłych w średnim wieku typowa jest
intelektualna stabilizacja w zakresie większości zdolności. Obserwuje się natomiast
pogorszenie czasu reakcji, co może wpływać na szybkość reagowania. Ale ponieważ jest ono
niewielkie, na ogół nie rzutuje na życie dorosłych w średnim wieku, z wyjątkiem sytuacji
wymagających podjęcia decyzji w ułamku sekundy.
Ludzie w średnim wieku mogą wolniej pojmować i rozwiązywać problemy. Jest to
prawdopodobnie związane z takimi zmiennymi, jak lęk, sztywność, ostrożność i ogólna
powściągliwość. Innym ważnym czynnikiem godnym podkreślenia jest poziom motywacji
osoby poddanej badaniu testem inteligencji. Bogate doświadczenie życiowe dorosłych w
średnim wieku pozwala na ogół na lepsze rozpoznanie większej liczby zmiennych istotnych
dla danej sytuacji, ale w konsekwencji sprawia, że wydłuża się czas analizy zadania i dorośli
wykraczają poza limit czasu dopuszczany przez test (Evans i Lewis, 1990).
Ważne są dwa rodzaje inteligencji. Inteligencja skrystalizowana odnosi się do
doświadczeń życiowych i wyuczonych zdolności. Inteligencja płynna jest definiowana jako
umysłowe działanie bazujące na organizacji lub reorganizacji informacji ukierun- � kowanych
na rozwiązanie problemu. Na ogół utrzymuje się, że poziom inteligencji płynnej obniża się
wraz z wiekiem, a poziom inteligencji skrystalizowanej wzrasta. W sytuacjach rozwiązywania
problemów zawartych w standaryzowanych testach inteligencji młodzi dorośli wykazują się
zazwyczaj wyższym poziomem inteligencji płynnej i od razu bezpośrednio odnoszą się do
problemu. Z kolei starsze osoby badane w takiej sytuacji prezentują wyższy poziom inteligencji
skrystalizowanej oraz mogą dłużej zastanawiać się, zanim udzielą odpowiedzi. Tak więc, w
sensie psychometrycznym, testy wymagające szybkości są niewłaściwe i nieodpowiednie do
diagnozowania ludzi starszych (Botwinick, 1984; Jensen i Goidstein, 1991; Madden, 1990;
McKenzie, 1980).
Podsumowując: Mimo że widoczne jest obniżenie wyników w standaryzowanych testach
wymagających szybkich odpowiedzi, to nie jest to żaden powód do wnoszenia, że zdolności
intelektualne słabną wraz z wiekiem. Większość współczesnych badaczy uznaje raczej
istnienie stabilności intelektualnej niż pogarszania się stanu intelektu w trakcie średniej
dorosłości. Poza reakcjami o charakterze psychomotorycznym i ograniczeniami wykrytymi
przez testy wykonywane "na czas", istnieje mato, lub nie istnieją wcale, ubytki w korzystaniu
z informacji i umiejętności, które jednostka wcześniej opanowała (Berg, 1990; France,
1990;
Kasworm i Medina, 1990).

480 Rozdział 10. Średnia dorosłość
ZMIANY W ZAKRESIE PAMIĘCI Zmiany dotyczące pamięci dorosłych - to popularny
przedmiot zainteresowań współczesnych badaczy (Byrd, 1991; G. Cohen, 1990; Gerard,
1991; Hess i Flannagan, 1992; Norman, 1991). Przypomnijmy, że w modelu
przetwarzania informacji (rozdział 5), wyodrębniono trzy rodzaje pamięci:
pamięć sensoryczną, pamięć krótkotrwałą i pamięć długotrwałą. Pamięć sensoryczna
odnosi się do informacji przechowywanych w narządach zmysłów. Informacje w pamięci
sensorycznej zachowują się przez ułamek sekundy. Pamięć krótkotrwała jest zarezer-
wowana czasowo dla bardzo małych ilości informacji, a zdolność ich przechowywania
wynosi około 20 sekund. Pamięć długotrwała odnosi się do przechowywania informacji
przez stosunkowo długi okres, nawet przez całe życie. Zgromadzone informacje mogą być
przywoływane poprzez przypomnienie lub rozpoznanie.
Na ogół badacze stwierdzają, że pamięć sensoryczna mato zmienia się wraz z
wiekiem, a pamięć krótkotrwała ujawnia lekki spadek, szczególnie wtedy, gdy nowe treści
są przyswajane na krótko. Więcej widocznych ubytków występuje w pamięci długotrwałej,
przypuszczalnie dlatego, że wraz z wiekiem mniej sprawne stają się procesy
odkodowania i odtwarzania (Erber, Rothberg i Szuchman, 1991; Hultsch, Masson i Smali,
1991; Loewen, Shaw i Craik, 1990; Stine i Wingfieid, 1990; Sugar i McDowd, 1992).
Niektórzy badacze (Manning i in., 1990) sugerują, że za ubytek pamięci częściowo są
odpowiedzialne deficyty w neurotransmiterach - przekaźnikach nerwowych
przepływających przez mózg.
A teraz słowo ostrzeżenia przed dokonywaniem uogólnień odnoszących się do zmian
pamięci i procesów starzenia się. Mimo że u niektórych jednostek z wiekiem mogą
ujawniać się deficyty pamięciowe, u innych może ich nie być. Generalizacja nie
uwzględnia różnic indywidualnych, zwłaszcza w zakresie możliwości intelektualnych
(Rosen, 1990; Ryan, 1992; Sugar i McDowd, 1992). W każdym niemal fragmencie
niniejszej książki próbowaliśmy kłaść nacisk na unikalność doświadczeń każdej osoby,
związanych ze starzeniem się. Chociaż istnieją ogólne wzorce rozwoju, starzenie się nie
następuje tak dokładnie i przewidywalnie, jak w rozkładzie jazdy. Należy się z tym liczyć
zarówno w analizie zdolności pamięciowych, jak i w podejściu do biologicznego starzenia
się czy dynamiki zmian osobowości.
Należy także podkreślić, że nawet jeśli ludzie w średnim wieku doświadczają zmian w
zakresie pamięci, mierzenie jej może służyć głównie udzieleniu jednostkom pomocy w
podnoszeniu umysłowych zdolności. Ponadto należy dodać, że takie mierzenie może być
przydatne zarówno dla ludzi młodych, jak i starszych (Camp i McKitrick, 1989; Finkel i
Yesavage, 1989; Ressier, 1991). Na przykład za pomocne uznawane jest dostarczanie
dorosłym instrukcji dotyczących umiejętności organizacyjnych, a także wskazówek
odnoszących się do znaczących technik przetwarzania informacji (Backman, 1989; Leirer,
1990). We wstawce "Praktyczne aspekty rozwoju w ciągu życia" przedstawiamy kilka
pomysłów na poprawienie stanu pamięci.

Rozwój fizyczny i umysłowy 481
f!
PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA j
^
Strategie doskonalenia zdolności pamięciowych i
W przeciwieństwie do tego, co mógłbyś myśleć, dorośli we wszystkich okresach
mogą doskonalić swoje zdolności pamięciowe. Być może w podnoszeniu zdolności
umysłowych jest pomocne odstąpienie od starych nawyków. Poniżej przedstawiamy
pewne wskazówki, które warto wziąć pod uwagę: ,
Staraj się o umysłowe zorganizowanie. Jednym z podstawowych wyjaśnień l
problemów z pamięcią ludzi dorosłych jest to, że nie organizują informacji, które pragną
zapamiętać. Na przykład, zamiast próby zapamiętania na chybił trafił 10 produktów do
zakupienia, zrób ich listę w zorganizowany sposób. Spróbuj pogrupować lub powiązać je
w kategorie: warzywa i owoce, potem wyroby papiernicze, a na koniec produkty
mleczarskie.
Stosuj ćwiczenia i wzmocnienia. Dorośli w każdym wieku potrzebują ćwiczeń
zapamiętywania. Pamięć jest zdolnością umysłową, która musi być doskonalona, tak
więc powtarzanie może dokonać w niej zmiany. Zastanów się nad działaniami służącymi
ćwiczeniu pamięci i wprowadź zwyczaj wzmacniania swych sił po to, by informacje mogły
być skutecznie przywołane.
Nie dopuść do zapomnienia. Zadania wykonuj raczej wtedy, gdy o nich myślisz, nie
odkładaj ich na później. Mógłbyś także zapisywać pomysły, które przychodzą ci do głowy.
Ponadto korzystaj z takich pomocy, jak kalendarze, terminarze i notatniki, kiedy tylko jest
to możliwe.
Używaj wyobraźni. Wyobraźnia odnosi się do tworzenia umysłowych obrazów.
Tworzenie takich wyobrażeń często pomaga osobom zapamiętać konieczne informacje,
a czasami lepszy skutek odnoszą bardziej dziwaczne skojarzenia. Na przykład jeśli
powinieneś pójść do sklepu warzywniczego po bakłażany i lody, a potem musisz
zanieść buty do szewca, wówczas możesz wytworzyć wyobrażenie wielkiego fioletowego
bakłażana wybrzuszającego się ze słodkiego wafla wetkniętego w twój but.
Wymyśl podpowiedzi, by pomóc sobie w przypomnieniu. Podpowiedzi są
wskazówkami, które mogą mieć charakter fizyczny lub umysłowy. Na przykład jeśli masz
trudność z przypomnieniem sobie czyjegoś nazwiska, spróbuj przypomnieć sobie, gdzie
spotkałeś tę osobę. Czy było to na przyjęciu, w pracy, czy w sąsiedztwie? Odnalezienie
kontekstu sytuacyjnego pozwala często na wsparcie twojej pamięci w poszukiwaniu
nazwiska. Podpowiedz może być też bardziej namacalna. Na przykład jeżeli wybierasz
się na zjazd rodzinny, a nie widziałeś krewnych od lat, przygotuj się do tego. Obejrzyj
stare fotografie (przedstawiające być może innych członków rodziny) i zapoznaj się z
nazwiskami oraz twarzami.
Unikaj zmęczenia. Podobnie jak w innych formach uczenia się, zmęczenie jest
wrogiem pamięci. Zdolności pamięciowe szybko maleją, gdy jesteśmy przepracowani i
zmęczeni. Rozpocznij przypominanie sobie dopiero wtedy, gdy czujesz się w pełni
wypoczęty i jesteś w możliwie najlepszej formie.
Stosuj ćwiczenia fizyczne. Jest to dobry przykład wpływu sfery fizycznej na sferę
poznawczą. Regularne uprawianie ćwiczeń może poprawić twoją pamięć i inne
umysłowe operacje. Podobnie jak właściwe żywienie, również ćwiczenia fizyczne
podnoszą sprawność systemu krążenia, co z kolei pozwala na dostarczenie większej
ilości tlenu i lepsze ukrwienie mózgu. Na dodatek, ćwiczenia fizyczne przynoszą ulgę w
depresji, która jest często przyczyną^ kłopotów z pamięcią (Averyt, 1987).
j|

482 Rozdział 10. Średnia dorosłość
PRZEGLĄD
f Fizyczne starzenie się w czasie średniej dorosłości ma charakter zewnętrzny i
wewnętrzny. Gdy staje się w obliczu biologicznego starzenia, ważne jest
utrzymywanie kondycji przez systematyczne ćwiczenia fizyczne i troska o właściwe
żywienie.
f Najbardziej widoczne zmiany w tym okresie dotyczą zmysłów - wzroku i słuchu. U
wielu dorosłych w średnim wieku rozwija się presbiopia, czyli dalekowzroczność, a
u mężczyzn utrata zdolności słyszenia wyższych dźwięków.
f Głównymi przyczynami śmierci w okresie wczesnej dorosłości są choroba
wieńcowa oraz rak. Szeroko rozpowszechnione wśród dorosłych w średnim wieku
jest też nadciśnienie.
f Menopauza, zatrzymanie miesiączkowania, jest normalnym wydarzeniem
rozwojowym w życiu kobiety. Menopauza ma biologiczne, psychologiczne i
społeczne implikacje, dlatego odzwierciedla wzajemne powiązania mechanizmów
rozwojowych,
f Intelektualna stabilizacja jest regułą u większości dorosłych w średnim wieku, w
odniesieniu do większości zdolności umysłowych, mimo że czas reakcji wykazuje
tendencję do pogarszania się wraz z wiekiem. Podczas gdy pamięć sensoryczna i
pamięć krótkotrwała zmienia się w niewielkim stopniu w tym okresie życia, pamięć
długotrwała ulega pewnemu obniżeniu.
2. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY
Średnia dorosłość stanowi najdłuższy i niezbyt poznany okres cyklu życia. Dopiero w
ostatnich latach badacze skoncentrowali swój wysiłek na lepszym zrozumieniu tego
okresu. W rezultacie ich pracy otrzymaliśmy bardziej klarowny obraz specyficznych
wyzwań stojących przed dorosłymi w średnim wieku, obraz funkcjonowania
mechanizmów rozwojowych oraz tego, jak mechanizmy te wchodzą we wzajemne
interakcje i wpływają na całą osobowość (Shapiro i in., 1991; M.A. Wolt, 1991).
Badanie osobowości w trakcie średniej dorosłości dostarcza znakomitej ilustracji dla
powiązań pomiędzy fizycznymi, poznawczymi, osobowościowymi i społecznymi
procesami rozwojowymi. Na przykład sposób reagowania na fizyczne zmiany ludzi w
średnim wieku, spostrzeganie procesu starzenia jako atrakcyjnego lub nieatrakcyjnego,
ocena stosowanych przez innych ludzi zabiegów leczniczych wpływa zwykle na sposób, w
jaki dorośli w średnim wieku spostrzegają siebie. Ponadto dla stabilności osobowości i
ustalenia się stosunków z otoczeniem istotną rolę odgrywają sukcesy zawodowe, reakcje
na niepowodzenia, a także stan zdrowia.
Jak najlepiej opisać rozwój osobowości w średnim wieku? Czy osobowość dorosłych
można scharakteryzować jako kontynuację poprzednich stadiów czy jako odmianę typową
dla omawianego okresu? Sądzimy, że uzasadnione jest i jedno i drugie podejście.
Zbadamy, jakie cechy osobowości stanowią kontynuację poprzednich stadiów i pozostają
nie zmienione w dorosłym życiu, a jakie zmieniają się pod wpływem nowych
doświadczeń i wyzwań średniego wieku. Dla poparcia drugiego poglądu można odwołać
się do relacji wielu ludzi o zmianie ich spojrzenia na życie po przeżyciu stadium pustego
gniazda, zakończeniu kariery czy wejściu w rolę dziadka lub babci.

Osobowość i rozwój społeczny 483
W trakcie średniej dorosłości ludzie uświadamiają,sobie, że osiągnęli środkowe
stadium życia, środek egzystencji. Prawdopodobnie znacznie częściej niż w jakimkolwiek
innym wieku spoglądają wstecz i patrzą w przód. Dla wielu analiza przeszłości i antycypacja
przyszłości prowadzi często do oszacowania wartości swego życia. Gdzie byłem, gdzie teraz
jestem i dokąd będę zmierzać? Jak wkrótce zobaczymy, poszukiwanie rzetelnych
odpowiedzi na te pytania ma ważne konsekwencje dla rozwoju osobowości.
Przejście do średniego wieku
KRYZYS CZY OKRES PRZEJŚCIOWY? Niektórzy widzą lata średnie jako chaotyczny i
kryzysowy, wypełniony licznymi konfliktami okres. Podkreślają, że w tym czasie mają
miejsce takie zmiany, jak odejście na stałe dzieci z domu, zmiany w karierze zawodowej czy
konieczność radzenia sobie z fizjologicznymi i psychologicznymi konsekwencjami starzenia.
Podobnie jak w poprzednich stadiach życia, pewne zadania rozwojowe muszą być
wykonane. Rzecznicy kryzysowej koncepcji średniego wieku twierdzą, że z powyższymi
wyzwaniami wiąże się rozpad ukształtowanej wcześniej osobowości.
Inni z kolei spostrzegają średnią dorosłość jako kolejny okres życia mający swoiste
wyzwania i zadania rozwojowe. Zadania te nie są bardziej złożone i intensywne niż w innym
wieku. Niektórzy badacze określają nawet średnią dorosłość jako euforyczne stadium życia,
biorąc pod uwagę entuzjazm związany z karierą, finansową stabilizacją, a także z powodu
uwolnienia się od rodzicielskiej odpowiedzialności (0'Connor iWolfe, 1991), ^-
.^ ; w-^-..
Tak więc, różne interpretacje pozwalają na lepsze zrozumienie negatywnych i
pozytywnych aspektów wieku średniego, a także na wyjaśnienie problemu "nieuchronności
kryzysu" i siły jego oddziaływania na dorosłego. Twierdzi się, że walka z kryzysem średniego
wieku dostarcza uczucia przeciążenia i przemęczenia.
Nasze podejście do kryzysu wieku średniego jest nietypowe. Po pierwsze, uważamy, że
kryzys nie musi być nieuchronny. Jest wielu dorosłych, którzy przechodzą przez życie bez
takich doświadczeń. Również sądzimy, że słowo kryzys ma negatywny i destrukcyjny
wydźwięk. Nasze obiekcje wynikają z tego, że wiele wyzwań średniego wieku i osobistych
ocen ma charakter pozytywny, produktywny oraz nagradzający. Mimo że występują w tym
czasie skomplikowane sytuacje, nie ma powodu do opisywania tego okresu jako
szczególnie konfliktowego.
Z powyższych względów preferujemy określenie tego czasu jako okresu przejściowego,
a nie kryzysu. Jest to czas, w którym życie rodziny, kariera, intymne związki, otoczenie i
wewnętrzne życie nabierają nowego wymiaru. Okres przejściowy wieku średniego
charakteryzuje się zmianą w sposobie widzenia siebie i innych ludzi. Gdy ludzie stawiają
czoła nowym wyzwaniom i zmienia się ich percepcja świata, mogą poczuć się niepewnie i
nieswojo. Jest to całkiem naturalny stan występujący wówczas, gdy ktoś przechodzi od
ustabilizowanej sytuacji do innej.
W okresie przejściowym ludzie często zastanawiają się nad swoimi życiowymi
sukcesami czy niepowodzeniami. U wielu może to wywołać lęk, a nawet cierpienie. Są tacy,
którzy nie mogą udźwignąć świadomości swoich braków i słabych stron. W rezultacie
pozbawiają się możliwości ogólnego rozwoju i zrozumienia siebie. W swej najbardziej
owocnej postaci okres przejściowy umożliwia dorosłym poznanie siebie, wnikliwe zbadanie
swoich mocnych stron i słabości.
Przejście do średniej dorosłości nabiera negatywnego wymiaru, gdy pojawia się lęk,
depresja i poczucie nieskuteczności. Niektórzy są zatroskani oznakami starzenia się i
możliwością przedwczesnej śmierci. (Nawiasem mówiąc, w tym wieku normalne

484 Rozdział 10. Średnia dorosłość
^
staje się regularne czytanie w prasie nekrologów). Inni skupiają się głównie na
negatywnych stronach życia i widzą siebie przez pryzmat niepowodzeń. Niektórzy mówią o
przygnębieniu i rozpaczy z powodu niezrealizowania młodzieńczych marzeń oraz
nieudanych dokonań na przestrzeni lat.
Ostatni punkt jest bardzo ważny, ponieważ zadowalające rozwiązanie piętrzących się
problemów zależy od zdolności jednostki do przewartościowania swego życia i
ponownego przystosowania się do świata. Optymizm i marzenia wczesnej dorosłości
muszą ustąpić miejsca realiom życia w średnim wieku. Konieczne staje się pogodzenie
się z tym, że pewne cele nie zostaną osiągnięte.
Dla wielu osób może to być bolesny proces, ale ważne jest wyrzeczenie się niektórych
marzeń oraz krytyczne ustosunkowanie się do możliwych i wartościowych sposobów na
życie. Strategia ta będzie sprzyjać lepszemu spełnianiu się w późniejszym dorosłym życiu.
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z PŁCIĄ W OKRESIE PRZEJŚCIOWYM ŚREDNIEGO WIEKU
Wprawdzie rozważane problemy odnoszą się w równym stopniu do mężczyzn i kobiet, to
jednak spróbujemy pokazać różnice pomiędzy płciami w okresie przejściowym średniego
wieku. Różnice te stają się wyraźniejsze, gdy analizuje się tradycyjne role rodzinne.
Zwróćmy uwagę na sytuację tradycyjnego mężczyzny. W okresie przejściowym w większym
stopniu skupia się on na ocenie kariery zawodowej niż na problemach związanych z
rodziną. Nie znaczy to jednak, że rodzina jest dla niego nieważna. Badania (Barnett,
Marshall i Pleck, 1992; Keith i Schafer, 1991) dowodzą, że zarówno role zawodowe, jak i
rodzinne oddziałują na dobre psychiczne samopoczucie mężczyzny. To uwydatnia
problem, że robienie kariery jest krytycznym zadaniem mężczyzn w naszym opartym na
współzawodnictwie społeczeństwie (Basów, 1992;
Sharf, 1992; Zunker, 1990). Odwołując się do wcześniejszej dyskusji na temat uczenia się
ról płciowych (patrz rozdziały 5 i 6), przypominamy, że kształtowanie tradycyjnych ról
męskich wiąże się z osiągnięciem sukcesu i umiejętności rywalizowania.
Kobiety nie różnią się od mężczyzn pod względem celów i zadań, a także w tworzeniu
wizji przyszłych dokonań. Zauważalna różnica między płciami jest jednak taka, że
marzenia kobiet dotyczą nie tylko kariery zawodowej, a/e / małżeństwa. Dla dużej liczby
kobiet, nawet dla tych, które pracują zawodowo, rodzina jest często najważniejsza (Kelly,
1991; Moen, 1991). Przejściowy okres średniego wieku dla tradycyjnej kobiety wiąże się z
troską o męża, z narastającą niezależnością dzieci i w końcu z ich odejściem z domu. Gdy
dzieci opuszczą dom, kobieta może czuć się niepotrzebna i uznać, że pewien rozdział w jej
życiu został zamknięty. Tradycyjna kobieta spędza całe lata wspierając swego męża w
trudnych dla niego chwilach zdobywania pozycji zawodowej.
Wiele tradycyjnych kobiet definiuje swój cykl życia w kategoriach wieku swych dzieci
oraz męża, lub dokładniej, w terminach stadiów życia rodziny. Podczas gdy dla mężczyzn
średni wiek może oznaczać nowe wyzwania zawodowe, na przykład awans na stanowisko
kierownicze, dla kobiet może on zwiastować początki zajmowania się własną karierą. Gdy
wypełnione zostaną macierzyńskie obowiązki, wiele kobiet przestaje widzieć siebie tylko
jako matki lub żony, a zaczyna dostrzegać znaczenie kariery lub pracy zawodowej dla
poczucia swej tożsamości (Basów, 1992;
Gergen, 1990; Lieberman i Peskin, 1992). Z badań (Helson i Wink, 1992) wynika, że
kobiety w średnim wieku potrafią bardziej liczyć na siebie, wykazywać niezależność,
podejmować decyzje i sterować innymi. Analiza kariery lub edukacyjnych planów ludzi w
średnim wieku dowodzi, że wiele kobiet podejmuje w tym czasie zadania, stawia cele i
rozwiązuje problemy, które absorbowały ich mężów we wcześniejszych okresach
rozwojowych.
Oczywiście istnieją odmiany tradycyjnych wzorców dotyczące szczególnie roli matki,
która pracowała przez większość dorosłego życia (Michaels i McCarty, 1992).

Osobowość i rozwój społeczny 485

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Czy wydaje ci się, że
ludzie reagują inaczej,
gdy kobieta staje się
starsza niż wówczas,
gdy starzeje się męż-
czyzna? Czy myślisz,
że ten podwójny stan-
dard związany z proce-
sem starzenia się za-
chęca wiele kobiet do
utrzymywania w sekre-
cie swego wieku? Bio-
rąc pod uwagę wzras-
tające równouprawnie-
nie kobiet i mężczyzn,
czy myślisz, że posta-
wy wobec starszych
kobiet ulegną zmianie?
Dlaczego tak lub dla-
czego nie?
Konieczne staje się poznanie odpowiedzi na pytanie., w jaki sposób rezygnacja z
tradycyjnych domowych ról wpływa na cate doroste życie kobiet, a nie tylko w okresie
przejściowym średniej dorosłości. Badacze drogi życiowej powinni kontynuować badania
nad jakością małżeństwa zawodowo pracujących małżonków, dzieleniem przez nich
obowiązków domowych, spostrzeganiem stadiów życia rodziny przez pracujące kobiety,
wpływem zatrudnienia kobiet na dzieci w różnym wieku i oddziaływaniem zatrudnienia na
relacje między małżonkami oraz rozpadem małżeństwa.
W okresie przejściowym średniego wieku poza problemami związanymi z karierą i
życiem rodzinnym występują jeszcze inne różnice między kobietami i mężczyznami. Warto
rozważyć spostrzeganie przebiegu procesów starzenia się, ponieważ akceptacja
fizycznych zmian własnej osoby jest ważnym elementem całościowego psychologicznego
przystosowania. Często obserwuje się podwójny standard dotyczący starzenia się,
zgodnie z którym te same procesy występujące u mężczyzn i kobiet są odmiennie
spostrzegane, przy czym kobieta umiejscawiana jest na gorszej pozycji. Uważa się, że
starszym mężczyznom przybywa srebrnych włosów, natomiast kobiety siwieją. Mężczyzna
wraz z wiekiem nabiera bardziej dystyngowanego wyglądu, podczas gdy kobieta starzeje
się. Na twarzy mężczyzny pojawiają się bruzdy będące wyrazem jego osobowości,
kobiecie przybywa zmarszczek. Niestety, wiele grup społecznych nie pozwala kobietom
starzeć się z wdziękiem. Dlaczego tak się dzieje? Być może najważniejszym powodem
jest to, że zbyt dużo wartości przypisywanych kobiecie wiąże się z ich zewnętrznym
wyglądem. Natomiast mężczyzna w średnim wieku jest częściej spostrzegany i oceniany z
perspektywy tego, co osiągnął w życiu niż przez walory zewnętrzne. Często więc fizyczne
oznaki starzenia się mężczyzn są traktowane jako oznaka ich życiowego sukcesu.
Osobowość w wieku średnim: stabilizacja, zmiana czy jedno
i drugie?
Niektórzy badacze są przekonani, że w okresie dorosłości osobowość pozostaje
relatywnie nie zmieniona i stanowi kontynuację wcześniejszych lat. Inni argumentują, że
pod wpływem nowych doświadczeń i wyzwań osobowość dorosłych podlega zmianom, l
wreszcie kolejna grupa badaczy sugeruje, że osobowość dorosłych charakteryzuje
zarówno kontynuacja, jak i zmiana. Prześledźmy najbardziej reprezentatywne badania,
które popierają każde z tych stanowisk.
ARGUMENTY NA RZECZ STABILIZACJI Najważniejszy dowód przemawiający na rzecz
stabilizacji osobowości i kontynuacji osiągnięć z poprzednich okresów wyłania się z
interdyscyplinarnych, longitudalnych badań Paula Costy i Roberta McCrae'a (1976, 1977,
1978, 1980a, 1980b, 1982, 1984, 1986, 1988, 1989). Celem ich badań było poznanie
cech osobowości oraz ustalenie, czy podlegają one zmianom wraz z upływem czasu.
Poddali oni badaniu osobowość około 2 000 mężczyzn w wieku od 20. do 80. roku życia.
Co 6 lat stosowali test osobowości, który zawierał pięć niezależnych dymensji
osobowości: neurotyzm, ekstrawersję, otwartość na doświadczenia, ugodowość i
sumienność. Każdy z pięciu wymiarów opisany byt przez sześć cech przedstawionych w
tabeli 10-1. Zadanie osób badanych polegało na podaniu, czy zgadzają się bądź nie
zgadzają z takimi stwierdzeniami, jak: "Często złoszczą mnie zbyt dynamiczni ludzie". Po
zgromadzeniu wyników badań Costa i McCrae mogli rozważyć, czy cechy pozostają stałe,
czy z wiekiem podlegają fluktuacjom.

Rozdział 10. Średnia dorosłość
Tabela 10-1 Cechy osobowości według Costy l McCrae'a (1989)
Wymiary osobowości Cechy osobowości



Neurotyzm:
opanowany - martwiący się
wyciszony - wybuchowy
zadowolony z siebie - litujący się nad sobą
nieskrępowany - peszący się
mato uczuciowy - uczuciowy
odporny - nieodporny



Ekstrawersja:
powściągliwy - tkliwy
izolujący się - towarzyski
małomówny - gadatliwy
bierny - aktywny ponury -
zabawny nieczuły -
namiętny



Otwartość:
pozbawiony wyobraźni - fantazjujący
nietwórczy - twórczy
konwencjonalny - oryginalny
preferujący rutynę - preferujący urozmaicenie
nie zainteresowany światem - ciekaw świata
konserwatywny - liberalny



Zgadzanie się
(bezkonfliktowość):


bezlitosny - miękkiego serca
podejrzliwy - ufający skąpy -
hojny wrogi - przychylny
krytyczny - wyrozumiały drażliwy
- pogodny, przyjacielski



niedbały - sumienny leniwy - ciężko
pracujący bałaganiarz - dobrze
zorganizowany spóźniający się -
punktualny bez ambicji - ambitny
niewytrwaty - wytrwały
Z: Costa P.T., Jr i McCrae R.R. (1989). Personality continuity and the changes of adult We. W
Storand M i YandenBos G.R. (red.) The Adult Years: Continuity and Change (Lata dorosłości:
Ciągłość i zmiana}, s. 52. Washington, DC: American Psychological Association.
Jak się okazało, cechy osób w kolejnych badaniach pozostawały niezmienione
(Costa i McCrae, 1980a, 1980b, 1988). W jednym z porównań (Costa, McCrae i
Arenberg, 1980) korelacja pomiędzy wynikami dotyczącymi cech osobowości,
uzyskanymi w dwu badaniach na przestrzeni 12 lat wynosiła średnio od 65 do 85.
To skłoniło Costę i McCrae'a (1982) do sformułowania następującego wniosku: "Dla
znakomitej większości ludzi koncepcja własnej osoby w 30. roku życia jest dobrym
wskaźnikiem dla ich osobowości w wieku 80. lat". Rzeczywiście udowodniono, że
po każdych sześciu latach oceny osobowości dokonywane przez żony każdego z
badanych podlegały niewielkim zmianom (Costa i McCrae, 1988).
Takie badania dostarczają mocnych dowodów na poparcie koncepcji, że osobo-
wość jest wyznaczana przez stałość i kontynuację, nie zaś przez zmianę i brak

Osobowość i rozwój społeczny 487

CIĄGŁY
CZY NIECIĄGŁY
ROZWÓJ
CZŁOWIEKA
Zastanów się nad za-
gadnieniem stałości i
zmiany w odniesieniu do
twojej osobowości. Czy
wydaje ci się, że twoją
osobowość cechuje
bardziej ciągłość czy
brak ciągłości, czy też
jedno i drugie? Czy
myślisz, że twoja rodzi-
na zgodziłaby się z
twoją opinią na ten
temat? Dlaczego tak lub
dlaczego nie?
ciągłości. Costa i McCrae (1989) sugerują, że ludzie w mniejszym stopniu są
produktem środowiska, niż to wyobraża sobie wielu badaczy społecznych (jest to
interesujący pogląd odnoszący się do wcześniej opisanych teorii). Utrzymują oni,
że ludzie nie są biernymi ofiarami wydarzeń życiowych, ruchów historycznych lub
zmieniających się ról społecznych; zachowują raczej swe odrębne cechy i sposoby
ustosunkowania się do nich. Ukazując życie z takiej perspektywy, badacze ci
widzą stabilność jako mającą ważne implikacje dla jednostki:.
"Trwałe dyspozycje stanowią jedną z podstaw poczucia tożsamości i sterowania własnym
życiem. Planowanie kariery, małżeństwa lub emerytury powinno bazować na realistycznym
wyobrażaniu sobie swoich potrzeb, zdolności i stylów działania, a niezmienność osobowości
pozwoli na wykorzystanie aktualnego stanu własnego ja jako niezawodnej wskazówki o przyszłym
ja. Wiedza o tym, że społeczne i emocjonalne cechy pozostają bez zmian, mimo upływu lat, powinna
być wygodna dla jednostek, które obawiają się starości jako okresu izolacji i depresji". (Costa i
McCrae, 1989, s. 68).
Dowodu przemawiającego za stabilnością osobowości dostarczają także nowsze
badania prowadzone przez McCrae'a i Costę (1990). Zbadali oni ponad 350
mężczyzn w wieku od 30. do 60. roku życia za pomocą Skali Kryzysów Wieku
Średniego (Midlife Crisis Scalę) szacującej niezadowolenie zawodowe i rodzinne,
poziom poczucia bezsensu i zagrożenia śmiercią oraz wewnętrzny niepokój i
zagubienie. Badacze nie znaleźli żadnego dowodu świadczącego o nasileniu się
tego typu problemów w okresie średniej dorosłości, co tym samym przekreśla mit,
że wielu dorosłych doświadcza kryzysu wieku średniego. W innych badaniach
McCrae i Costa zastosowali Skalę Kryzysów na nowej grupie 300 mężczyzn oraz
mierzyli stałość osobowości na blisko 10 000 mężczyzn i kobiet. Uzyskali wyniki
podobne do opisanych wyżej, nie było natomiast danych wskazujących na wzrost
emocjonalnej dysharmonii w przedziale wieku średniego.
. ^ ^.^%i;.: "
ARGUMENTY NA RZECZ ZMIANY Badacze zakładający zmienność osobowości
dorosłych mają tendencję do spostrzegania zmian w zachowaniu jako
wyznaczonych przez wiek. Uważają, że osobowość jest następstwem stadiów lub
okresów przejściowych, z których każdy ujawnia jakościowo różne cechy. W tym
podrozdziale dokonamy krótkiego przeglądu niektórych stadialno-rozwojowych teorii
osobowości, a mianowicie teorii Erika Eriksona, Roberta Pecka, Daniela Levinsona i
Rogera Goulda. Tabela 10-2 przedstawia każdą z tych teorii.
Teoria Erika Eriksona. Erik Erikson (1950, 1958, 1959, 1963, 1968a, 1968b,
1969, 1978, 1982) rozważa istotę rozwoju osobowości w okresie średniej dorosłości
jako rozwiązanie kryzysu psychologicznego znanego pod nazwą produktywność
lub stagnacja. Dla wielu osób jest to czas produktywnej pracy i opiekuńczości.
Dorośli poświęcają wówczas więcej uwagi swoim dzieciom, dbają o ich dobre
samopoczucie i szczęście. Dzieci potrzebują swoich rodziców i są od nich zależne,
ale Erikson podkreśla, że jest to układ wzajemny. Rodzice również zależą od
swych dzieci. Dodają one życiu wymiar, który trudno opisać. Wielu osobom brak
stów dla wyrażenia rodzicielskiego zadowolenia i szczęścia, które odczuwają, gdy
obserwują rozwój swych dzieci od niemowlęctwa do dojrzałości.
Przez produktywność Erikson rozumie poszukiwania jednostki mające na celu
osiągnięcie przez nią poczucia dzielenia się, dawania lub tworzenia. Koncepcja
produktywności obejmuje troszczenie się o dobrostan przyszłych generacji i świata,
w którym będą one żyć, a także wykorzystywanie swoich zdolności, skłonności i
talentów. Poszukiwania jednostki zmierzające do skanalizowania swoich wysiłków
w najbardziej produktywny sposób oznaczają możliwość osią-

Rozdział 10. Średnia dorosłość
Tabela 10-2 Porównanie teorii rozwoju osobowości w średnim wieku



Erikson:
Psychospołeczn
y kryzys
1. Produktywność
lub stagnacja


Peck:
Zadania
przystosowania
1. Cenienie
mądrości lub
cenienie sit *
fizycznych
2. Socjalizowanie
się lub
seksualność w
stosunkach
międzyludzkich
3. Katektyczna
giętkość lub
katektyczne
zubożenie
4. Giętkość
umysłowa lub
umysłowa
sztywność


Levinson
Stadia
rozwojowe
średniego
wieku
1. Przejście do
średniego wieku
(40-45)
2. Wchodzenie w
średnią dorosłość
(45-50)
3. Przekroczenie
50. roku życia (50-
55)
4. Kulminacja
struktury życiowej
w średniej
dorosłości (55-60)


Gould
Irracjonalne
założenia
1.
Bezpieczeństwo
może trwać
wiecznie
2. Śmierć nie może
zdarzyć się ani
mnie, ani moim
bliskim
3. Niemożliwe jest
życie bez partnera
4. Nie ma
alternatywy dla
życia w rodzinie
5. Jestem
niewinny.



gnięcia satysfakcji. Spełnienie swego życia może być oszacowane za pomocą wiedzy
jednostki o tym, jaki jest jej wkład do rozwoju i ulepszania życia innych ludzi poprzez
osobiste, społeczne i zawodowe zaangażowanie.
Siłą przeciwną do twórczości jest stagnacja, która może przyjąć formy egocentryzmu
lub pobłażania sobie. W porównaniu z ludźmi zorientowanymi na produktywność,
stagnacja implikuje wyłącznie troskę o siebie. Erikson chętnie określa tego typu postawy
jako zubożenie osobiste. Życie takich ludzi cechuje poczucie pustki, a ich zdolności nie
są w pełni wykorzystywane. Życie w stagnacji to chroniczne uskarżanie się, krytyka lub
zrzędzenie, jest ono nudne i ponure, a wiele jednostek czuje się jak w pułapce. Z kolei
zyski osiągane w życiu najczęściej są mierzone w kategoriach osobistego znaczenia,
wzmacniając koncepcję egocentryzmu.
Teoria Roberta Pecka. Robert Peck (1968) dodał interesujący wymiar do koncepcji
Eriksona. Ponieważ uważał, że Erikson położył zbyt duży nacisk na psychologiczne kryzysy
dzieciństwa i okresu dorastania, a za mato uwagi poświęcił ostatnim 40 lub 50 latom
życia, zasugerował podzielenie wieku średniego na kilka faz psychologicznego
przystosowania. Do takiego przystosowania zalicza cenienie mądrości lub cenienie sit
fizycznych, socjalizowanie się lub seksualność w stosunkach międzyludzkich,
katektyczną giętkość lub katektyczne zubożenie oraz giętkość umysłową lub
umysłową sztywność.
Cenienie mądrości lub cenienie sif fizycznych. W wieku 30 lat nieuniknioną
konsekwencją starzenia się jest spadek siły fizycznej, wytrzymałości i atrakcyjności (jeżeli
za "atrakcyjność" uznaje się "młodszy wygląd"), ale doświadczenie zdobyte przez
dorosłego w średnim wieku może posłużyć mu do realizacji znacznie większych dokonań
niż młodszemu, pełnemu fizycznych sit, wigoru i atrakcyjnemu zewnętrznie człowiekowi.
Termin mądrość wyraża ten rodzaj zysku zgromadzonego w umyśle, który osiąga się
dzięki dłuższemu życiu. Mądrość nie jest tym samym, co możliwości intelektualne.
Najbardziej trafna jej definicja to zdolność

Osobowość i rozwój społeczny 489

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
Schemat epigenetycz-ny
Eriksona stymulował
koncepcję Pecka i ilus-
truje, jak mogą być mo-
dyfikowane i poszerza-
ne teoretyczne stano-
wiska. Jak dalece stadia
Eriksona i Pecka są
podobne, a jak bardzo
różnią się? Czy stadia
Pecka pogłębiają to, co
dzieje się wewnątrz
człowieka w czasie śre-
dniej dorosłości?
dokonywania spośród wielu możliwości najbardziej trafnych wyborów poprzez
intelektualną ocenę i wyobrażenie efektów danej decyzji. Podjęcie decyzji wyznaczane jest
przez wiele czynników obejmujących stabilność emocjonalną, konfliktowy lub
bezkonfliktowy zestaw motywów oraz zdolności umysłowe. Ludzie w sposób naturalny
podchodzący do starzenia się "odwracają" poprzednią hierarchię wartości, przyznając
wyższą pozycję zdolnościom umysłowym niż tężyźnie fizycznej, a także zmieniają kryteria
oceny siebie i podejście do rozwiązywania problemów.
Socjalizowanie się lub seksualność w stosunkach międzyludzkich. To
przystosowanie wiąże się z seksualnym przekwitaniem, które zbiega się z ogólnym
pogorszeniem stanu fizycznego, ale pod pewnymi względami jest od niego niezależne.
Przekwitanie może w większym stopniu motywować mężczyzn i kobiety do oceniania
siebie w kategoriach osobowościowych niż seksualnych. Element seksualny w życiu
interpersonalnym wyraźnie zmniejsza się, ustępując miejsca nowym dymensjom -
empatii, zrozumieniu i współczuciu.
Katektyczna giętkość lub katektyczne zubożenie. Psychiczny rozwój w ramach
katektycznej giętkości oznacza zdolność do emocjonalnej elastyczności, przenoszenia
emocjonalnego zaangażowania lub działalności z jednej osoby na drugą. Emocjonalna
giętkość jest niezwykle ważna w średnim wieku ze względu na występowanie w tym
okresie takich krytycznych wydarzeń, jak utrata rodziców, odejście dzieci z domu oraz
śmierć przyjaciół i krewnych w zbliżonym wieku. Niektórzy ludzie doświadczają
narastającego ubożenia swego życia emocjonalnego. Gdy tracą dotychczasowe obiekty
miłości, nie potrafią skierować swych uczuć na innych ludzi lub zmienić swoich dążeń.
Warunkiem pokonania tego kryzysu jest poszukiwanie nowych przedmiotów uczuć.
Giętkość umysłowa lub umysłowa sztywność. Dla ludzi w średnim wieku ważne jest
przejawianie elastyczności w opiniach i działaniach oraz wrażliwości na nowe idee.
Charakteryzując właściwości starszych ludzi często mówi się, że są uparci w swych
poglądach, a nawet sztywni umysłowo. Cechy te mogą ujawnić się w średniej dorosłości,
czyli wówczas, gdy dorośli zdobyli najwyższy status i uzyskali zestaw "odpowiedzi" na
wiele życiowych pytań, kuszących do rezygnacji z podejmowania wysiłków umysłowych w
celu poszukiwania nowych rozwiązań różnych problemów. Niektórzy ludzie prawie
automatycznie w swym zachowaniu kierują się ustalonymi wcześniej zasadami.
Jednostki elastyczne usiłują kontrolować swoje doświadczenia życiowe, traktować je z
dystansem oraz doraźnie wykorzystywać do radzenia sobie w różnych sytuacjach.
Teoria Daniela Levinsona. Daniel Levinson (1977, 1980, 1981, 1984, 1986, 1990, w
druku; Levinson i in.,1978; Levinson i Gooden, 1985) twierdzi, że okres przejściowy
średniego wieku stanowi pomost pomiędzy wczesną a średnią dorosłością. Stadium
przypadające na lata od 40. do 45. roku życia przynosi nowe zadania rozwojowe. Dla
mężczyzny zwłaszcza jest to czas oceny sukcesu lub porażki w konfrontacji z celami, które
wytyczył sobie w poprzednim rozwojowo okresie, czyli w kulminacji struktury życia
wczesnej dorosłości. Typową miarą sukcesu jest poczucie jednostki, że potwierdziła się
w osobistym, społecznym i zawodowym świecie. Satysfakcja życiowa wynika z
oszacowania wszystkich aspektów życia i z uczucia zadowolenia z tych, które są przez
jednostkę cenione.
Na podstawie przeprowadzonych badań Levinson stwierdził, że niektóre jednostki
mają niewiele wątpliwości i prowadzą ograniczone poszukiwania w okresie przejściowym
do średniej dorosłości. Jednak większość badanych przez niego mężczyzn traktowała to
stadium jako znaczącą walkę wewnętrzną i walkę z otaczającym światem. Oznacza to, że
przejście do średniego wieku stanowiło okres kryzysowy. Niektórzy mężczyźni analizowali
prawie każdy aspekt swego życia i stwierdzali,

490 Rozdział 10. Średnia dorosłość
że nie mogą postępować w życiuJak, jak kiedyś. Byli przekonani, że potrzebują więcej
czasu na uformowanie nowej drogi życiowej lub modyfikację dotychczasowej.
W okresie średniej dorosłości muszą być spełnione trzy zadania. Pierwsze, to ocena
przeszłości. Potrzeba przeanalizowania przeszłości powstaje częściowo na podstawie
podwyższonej świadomości własnej śmiertelności, a także wynika z pragnienia
rozsądnego wykorzystania pozostałego jednostce czasu. Oszacowanie przeszłości
pomaga także w ograniczaniu iluzji, czyli nadziei, marzeń, fałszywych oczekiwań i
przekonań o sobie i świecie.
Drugim zadaniem średniego wieku jest podjęcie kroków w kierunku zainicjowania
nowego okresu życia. Chociaż jednostka nie jest jeszcze przygotowana do tworzenia
nowej struktury życia, musi dokonać wyborów, które zmodyfikują niewłaściwe elementy
istniejącej już struktury oraz dostarczą głównych elementów dla nowej konstrukcji. W
powiązaniu z tymi wyborami jest opracowywany oraz indywidualnie określany nowy plan
egzystencji. Tym samym okres przejścia do średniego wieku wydaje się być zamknięty, a
rozpoczyna się nowe stadium zawarte pomiędzy 45. a 50. rokiem życia - wejście struktur
życia w średnią dorosłość.
Mimo że zmiany dokonujące się w tym czasie są w wysokim stopniu zin-
dywidualizowane, można wyodrębnić spośród nich dwie grupy - zewnętrzne i
wewnętrzne. Zewnętrzne zmiany mogą być tak dramatyczne, jak rozwód lub zmiana pracy
albo drobne, jak zmiana stanowiska w pracy. Wewnętrzne zmiany dotyczą przekształceń
perspektywy społecznej, osobistych wartości lub wewnętrznych przekonań. Mogą one być
uświadomione i otwarcie wyrażane lub subtelne i ukryte.
Trzecim zadaniem średniej dorosłości jest doświadczanie tego, co Levinson nazywa
indywiduacją. Indywiduacja odnosi się do stosunku osoby wobec siebie i świata
zewnętrznego. Dokładniej zaś, celem indywiduacji w tym czasie jest poradzenie sobie z
polaryzacją, która czasami staje się źródłem głębokiego rozłamu w życiu człowieka.
Levinson sugeruje, że dorośli muszą konfrontować i integrować te tendencje lub stany,
których zwykle doświadczają jako przeciwieństw, jak też sytuacje, gdy osoba musi być
taka lub inna, a nie może być taka i inna zarazem. Pary tendencji nie są jednak względem
siebie rozłączne, obie przeciwne wartości mogą rzeczywiście koegzystować u każdego.
Na przykład polaryzacja mtody/stary oznacza osobę czującą się młodo pod wieloma
względami, chociaż mającą świadomość stawania się starszą. Mężczyźni w średnim
wieku czują się młodo, staro albo "pomiędzy". Rozwojowe zadanie polega na
rozprawieniu się z sytuacją, w której się jest "pomiędzy" młodością a starością. Inne
przykłady polaryzacji to męskość/kobiecość oraz przywiązanie/separowanie się. Tego typu
polaryzacje powinny być dokładnie przezwyciężone i zintegrowane w nową strukturę
życiową.
Proces indywiduacji obejmuje wszystkie rozwojowe okresy przejściowe, wraz z tym,
który Levinson nazwał przekroczeniem 50. roku życia, przypadającym na lata od 50. do
55. roku życia. Zwykle dorośli mogą dalej pracować nad opisanymi zadaniami, podobnie
jak nad strukturą życia uformowaną w środku czwartej dekady życia. Levinson stwierdza,
że przekroczenie 50. roku życia może być połączone ze stresem i zaburzeniami u tych,
którzy zbyt mato zmienili się w okresie przechodzenia do wieku średniego, w efekcie
skonstruowali niezadowalającą strukturę życia.
Pomiędzy 55. a 60. rokiem życia dorośli osiągają stadium kulminacji struktury
życiowej w średniej dorosłości. Stadium to dostarcza podstaw dla dopełnienia się
średniej dorosłości. Dla tych, którzy byli w stanie przekształcić się i wzbogacić swoje życie,
dekada lat 50. może być okresem wielkiego spełnienia. Ogólnie biorąc, stadium to jest
podobne do okresu kulminacji struktury życia we wczesnej dorosłości. Wzrost

Osobowość i rozwój społeczny 491

AKTYWNE l
REAKTYWNE MODELE
ROZWOJU
Co sądzisz o dynamice
osobowości dorosłych
w świetle aktywnych i
reaktywnych modeli
rozwoju? Czy myślisz,
że środowisko jest głó-
wnie odpowiedzialne za
kształt zmian wido-
cznych w tym czasie?
Lub, czy uważasz, że
dorośli są odpowie-
dzialni za dynamiczny
własny rozwój?
aspiracji zapewni jednoczesne potwierdzanie się i pozytywne wzmacnianie, a także
zwiększenie poczucia odpowiedzialności, które towarzyszy większym osiągnięciom
w dorosłym życiu.
Teoria Rogera Goulda. Roger Gould (1978, 1980) uznat za dekadę średniej
dorosłości lata od 35. do 45. roku życia. Na początku czwartej dekady życia
występuje u człowieka tendencja do podejmowania próbnych dziatań w kierunku
zmian w życiu. Pod wpływem niezadowolenia czy niepokoju ujawnia się często
poczucie nieokreś-loności. Przejście do dekady środka życia jest dla dorosłych
silnym impulsem do działania na rzecz nowej wizji siebie i świata. Stabilizacja i
kontynuacja, charakteryzujące wcześniejsze lata są obecnie zastępowane
nieustępliwą, wewnętrzną potrzebą działania. Poczucie upływu czasu, które
występuje u trzydziestolatków, otwiera drogę do uświadomienia sobie presji czasu
przez czterdziestolatków. Gould utrzymuje, że w tym okresie zmienia się sposób
widzenia życia, a dorosły czuje, że musi zrobić to wszystko, czego jeszcze nie
dokonał.
Zgodnie z teorią Goulda rozwój w czasie dorosłości może być mierzony przez
zdolność do pokonywania irracjonalnych przekonań, które ograniczają
ukształtowanie się świadomości dorosłego człowieka. Gould wymienia pięć
irracjonalnych założeń charakterystycznych dla dekady średniego wieku.
Pierwsza iluzja to: bezpieczeństwo może trwać wiecznie. W taki czy inny
sposób dorośli w średnim wieku tracą resztki rodzicielskiego wsparcia. Jak
zauważa Gould, nawet jeśli oboje rodzice żyją, są pełni energii i niezależności,
dochodzi wówczas do odwrócenia ról. Dorośli w średnim wieku stopniowo rezygnują
z przebywania razem z rodzicami. Wielu z nich zajmuje wysokie pozycje zawodowe
i czuje się pewnie w świecie, podczas gdy ich rodzice po odejściu na rentę czy
emeryturę mogą stawać się bezsilni.
Drugie fałszywe przekonanie średniego wieku to: śmierć nie może zdarzyć się
ani mnie, ani moim bliskim. Tymczasem częścią cyklu życiowego średniego wieku
są choroby, śmierć rodziców oraz złożone sygnały świadczące o tym, że własna
śmiertelność stanowi część cyklu życia. Strata rodziców stanowi przeżycie
związane z lękiem, które większość ludzi zachowuje na długie lata w pamięci.
Wielu dorosłych systematycznie odrzuca możliwość doświadczania takich zdarzeń,
a gdy staje w ich obliczu, dotkliwie odczuwa ograniczenie swych sit i ograniczoną
ilość czasu oferowanego im przez życie.
Według trzeciego fałszywego założenia niemożliwe jest życie bez partnera.
Uświadomienie sobie własnej śmiertelności pod wpływem poprzednich założeń
często boleśnie dotyka ludzi na długi czas. Kobiety jednakże, uświadamiając sobie
swoją śmiertelność, czują się w większym stopniu zobligowane do aktywności i
działania na swoją rzecz. Jakkolwiek zdobywanie przez kobietę niezależności nie
obywało się bez lęków, w tym okresie musi nastąpić konfrontacja z nimi i ich
przezwyciężenie. Tradycyjne kobiety częściej niż mężczyźni nie wyobrażają sobie
życia bez opiekuna i obrońcy. Kobiety odrzucające mit opiekuna czują się wolne,
utrzymują szerokie kontakty społeczne i rozwijają swą osobowość poprzez robienie
kariery, doświadczenia rodzinne czy organizowanie wolnego czasu.
Czwarte fałszywe założenie, z którym zgadza się wielu dorosłych, brzmi nie ma
alternatywy dla życia w rodzinie. Taki pogląd oznacza, że życie rodzinne jest
sparaliżowane, gdy mąż i żona zrezygnują z pracy nad rozwojem i doskonaleniem
ich wzajemnych relacji. Wiele par unika pracy nad ulepszaniem swego związku z
obawy, że dialog i konflikt mogą zagrozić stabilności małżeńskiej struktury.
Natomiast inni poszukują sposobów poprawienia wzajemnych relacji, co często
dostarcza satysfakcji i poczucia spełnienia. Niektórzy poprzez proces renegocjacji,
eksperymentowania i poznawania siebie odkrywają, że jeśli tego pragną, odmiana i
nowe życie może istnieć także poza rodziną.

492 Rozdział 10. Średnia dorosłość
Ostatnie irracjonalne założenie, które charakteryzuje średnią dorosłość, brzmi:
jestem niewinny. Jak podkreśla Gould, nie jest ono rzadkie. Wielu dorosłych uznawało w
przeszłości, że takie cechy, jak zachłanność, zawiść, zazdrość i rywalizacja zawsze
występują u innych ludzi. Obecnie zdają sobie sprawę, że i u nich zdarzają się takie lub
podobne cechy. W rezultacie uświadamiają sobie, że nie są tak niewinni, jak dotychczas
sądzili, a także wyraźniej dostrzegają swoje silne strony i słabości. Zadanie osoby
dorosłej polega nie tylko na poznaniu swoich cech charakteru, ale także nauczeniu się
właściwych sposobów zapanowania nad ich wyrażaniem. Zdaniem Goulda, gdy
jednostka wystarczająco długo pracuje nad swoimi cechami, może nauczyć się
powiększania, a także ograniczania ich natężenia.
Podsumowując zadania doświadczane w średnim wieku, Gould twierdzi, że
fundamentalnym celem jest rozwój osobisty i dokonanie w sobie niezbędnych zmian.
Środek życia nie jest okresem spoczynku. Odwrotnie, może w każdej chwili okazać się
równie burzliwy, jak okres dorastania. Podstawowa różnica polega jednak na tym, że
mającym liczne doświadczenia dorosłym łatwiej jest zmienić siebie i urządzić zdrowsze,
bardziej szczęśliwe życie. W przeciwieństwie do wielu dorastających, dorośli w średnim
wieku mogą poznać i zaakceptować siebie takimi, jakimi są.
ARGUMENTY NA RZECZ STABILIZACJI l ZMIANY Dotychczas analizowaliśmy badania
popierające koncepcję stabilności osobowości i optujące za zmiennością osobowości
poprzez koncepcje następujących po sobie stadiów związanych z wiekiem. W tym
miejscu rozpoczynamy rozważania nad trzecią grupą badań, przemawiających na rzecz
stabilności osobowości oraz zmienności. Na przykład w Projekcie Badań Podłużnych
Fels Institute (Kagan i Moss, 1962; Moss i Kagan, 1964) badacze postanowili prześledzić
przebieg rozwoju osobowości od urodzenia do wczesnej dorosłości. Aby to uczynić,
oceniano zmienne osobowościowe u 71 osób badanych w pięciu okresach wiekowych:
0-3, 3-6, 6-10, 10-14 oraz 19-29 lat. Oceny dokonywano na podstawie danych z
wywiadów, obserwacji i szacowania zachowania.
Najbardziej uderzającym odkryciem tych badań było wyłonienie ogólnego wzorca
stabilnej osobowości w ciągu średniego dzieciństwa. Ponadto wiele zachowań
ujawnianych przez dzieci pomiędzy 6. a 10. rokiem życia było dobrymi predyktorami
podobnych zachowań w dorosłości. Dynamikę osobowości podobną do tej z lat
dziecięcych odzwierciedlały w okresie dorosłości: zależność od rodziny, łatwość
wzbudzania gniewu, pasywne wycofywanie się z sytuacji stresowych, formy zachowań
seksualnych, identyfikacja z rolami płciowymi, zaangażowanie w doskonalenie
intelektualne oraz społeczne interakcje. Takie wyniki według Kagana i Mossa (1962)
dostarczają poparcia dla popularnego przekonania, że różne aspekty dorosłej
osobowości zaczynają kształtować się w okresie dzieciństwa.
Jednakże poziom stabilności stwierdzony w zachowaniach od dzieciństwa do
dorosłości wiązał się z kulturowymi oczekiwaniami wobec zachowania zgodnego z rolą
płciową w określonych warunkach historycznych (nawiązując do teoretycznych rozważań
prezentowanych wcześniej - odzwierciedla to interesujący wariant modelu
kontekstowego). Jeśli forma zachowania w dzieciństwie była zgodna z oczekiwaniami
wobec roli płciowej, dawało to większą szansę na jej stabilność w czasie. Na przykład
bierność byta akceptowana u kobiet, ale nie u mężczyzn (stąd pasywność byta stabilna
od dzieciństwa do dorosłości u kobiet, ale zmieniała się u mężczyzn). Z kolei dążenie do
osiągnięć było zachowaniem akceptowanym u mężczyzn i kobiet i pozostawało stałe u
obu płci przez cały czas badań. Wprawdzie badanie wykazało stałość osobowości, ale
również ustalono, że na

Osobowość i rozwój społeczny 493
bazie oczekiwań odnoszących się do ról płciowych osobowość może podlegać
zmianom.
W innych badaniach longitudinalnych odkryto połączenie stabilności i zmiany w
zakresie dynamiki osobowości. Rozważmy na przykład badanie prowadzone w
Instytucie Rozwoju Człowieka w Berkeley rozpoczęte około 1930 roku. Łącznie
przeprowadzono trzy badania podłużne: dwa badania podłużne w Berkeley i jedno w
Oakland. Dodatkowo poza dziećmi badano ich rodziców, po raz pierwszy, gdy mieli
oni około 30 lat, i ponownie, gdy mieli 70 lat (Maas, 1985; Maas i Kuypers, 1974;
Mussen, 1985).
Na podstawie jednego z tych badań (Mass i Kuypers, 1974) udało się
zidentyfikować dziesięć komponentów stylu życia, sześć dla matek ("koncentracja na
mężu", "brak koncentracji", "socjalizowanie się", "koncentracja na pracy", "nieudolność
- brak zaangażowania się" oraz "koncentracja na grupie") i cztery dla ojców
("koncentracja na rodzinie", "uprawianie hobby", "nietowarzyskość" i "źle się czujący -
nie angażujący się z powodu braku zajęcia"). Ogólnie stwierdzono, że styl życia
jednostki ujawnia dużą stabilność na przestrzeni lat, chociaż stwierdzenie to jest
bardziej prawdziwe dla ojców niż dla matek. Na przykład ojcowie charakteryzowani
jako "skoncentrowani na rodzinie" demonstrują to zaangażowanie dopiero od 30. roku
życia. "Koncentracja na mężu" u matek podlegała niewielkim zmianom w trakcie
badań, podczas gdy inne style życia nie zmieniały się. Na przykład "skoncentrowane
na pracy" matki przejawiały największą zmienność, przesuwając się od małżeńskiego
niezadowolenia i frustracji ekonomicznej w 30. roku życia do uzyskania zatrudnienia i
zdobycia nowych przyjaźni w średnim wieku. Takie kategorie, jak "koncentracja na
grupie" oraz "brak koncentracji" także potwierdzały zmienność stylów.
Maas i Kuypers (1974) wyodrębnili także siedem komponentów osobowości,
cztery dla matek oraz trzy dla ojców, l znów, po latach wystąpiła zgodność w zakresie
tych komponentów, ale zaobserwowano też zmianę. Odwrotnie niż w przypadku
stylów życia, ciągłość komponentów była bardziej widoczna u matek niż u ojców. U
ojców, którzy zmienili się, najbardziej wyraźne modyfikacje wystąpiły pośród tych,
którzy byli nieśmiali, wycofujący się, konfliktowi i doświadczający niepokojów
małżeńskich około 30. roku życia. W 70. roku życia ojcowie ci stawali się
kontrolujący, konwencjonalni, a nawet zachowujący dystans. Także ojcowie, których
w 30. roku życia zdiagnozowano jako wybuchowych, irytujących się, napiętych i
nerwowych, w czasie późnej dorosłości stawali się bardziej kulturalni, czarujący,
dostosowujący się. Badacze odkryli więc zarówno ciągłość, jak i zmianę w
osobowości oraz stylach życia, a także pewne interesujące różnice pomiędzy płciami.
Integrującym wynikiem okazało się to, że większość spośród badanych dróg
życiowych przebiegała inaczej niż głoszą to popularne mity o nieuniknionym regresie
osób w okresie późnej dorosłości.
Inne badania pochodzące z Berkeley (Błock, 1971) szacowały formy rozwoju
osobowości od wczesnego okresu dorastania do dorosłości. Badaniu poddano osoby,
gdy były one w młodszych i starszych klasach high school, a także wtedy, gdy
osiągnęły 35. rok życia. Na podstawie tych danych wyodrębniono pięć typów
osobowości dla mężczyzn i sześć typów osobowości dla kobiet. Ogólnie mówiąc,
wyodrębnione typy osobowości pozostawały u obu płci stabilne w miarę upływu czasu.
Jednakże, gdy przeprowadzono nowe badania na tych samych osobach po
osiągnięciu przez nie średniego wieku, ale koncentrując się na cechach, zamiast na
typach osobowości, zaczęty się uzewnętrzniać zarówno formy stabilności, jak i
zmiany (Haan, 1976, 1981, 1985; Hann i in., 1986). Dokładniej zaś, takie cechy, jak
"relacje interpersonalne" i "przetwarzanie informacji" wykazywały tendencję do zmiany,
podczas gdy takie elementy, jak "socjalizacja" i "autoprezentacja", miały tendencję do
pozostawania stałymi. Ponadto podkreślono (Haan i in., 1986), że transformacje w
osobowości wynikały prawdopodobnie z doświadczeń życiowych, które mogły
wymuszać na osobie dokonywanie zmian. Wynik ten potwierdza wcześniejsze

494 Rozdział 10. Średnia dorosłość
rozważania wskazujące na rolę zdarzeń życiowych w kształtowaniu się osobowości
dorosłych.
Badanie przeprowadzone przez Sernice Neugarten (1964, 1968) także pokazuje
kombinację stabilności i zmiany w osobowości. Neugarten wraz z zespołem badaczy
poddała badaniu w Kansas City w 10-letnich odstępach zdrowych dorosłych w wieku od
40. do 80. roku życia. Wśród narzędzi służących do oceny badanych użyto pogłębionych
wywiadów, Testu-Apercepcji Tematycznej - TAT (projekcyjnego testu osobowości) i
techniki diagnozującej globalną strukturę osobowości. Odkryto, że takie procesy
adaptacyjne, jak satysfakcja życiowa, zachowanie nastawione na cel i style radzenia
sobie, pozostają stabilne mimo upływu czasu. Jednakże stwierdzono różnice wyznaczone
wiekiem, szczególnie u mężczyzn, dotyczące indywidualnych stylów radzenia sobie z
doświadczeniami świata wewnętrznego. Mówiąc dokładniej, widoczna stawała się
zmiana w kierunku od "aktywnego zaangażowania" do "biernego zaangażowania".
Podczas gdy 40-letni dorośli postrzegali siebie jako aktywnie działających w swoim
środowisku, energicznych i pozytywnie nastawionych do podejmowania ryzyka, to 60-
latkowie widzieli swe otoczenie jako zagrażające i szkodliwe, a siebie jako bardziej
biernych.
Okazuje się, że przechodzenie od aktywnego do pasywnego zaangażowania jest też
widoczne w innych kulturach (Gutmann, 1964, 1978; Neugarten i Datan, 1973). Wraz z
wiekiem występuje również tendencja do przestawiania się na swoje wewnętrzne
przeżycia. Starsze osoby są także skłonne do wycofywania się z emocjonalnego
zaangażowania i stawania się mniej asertywnymi (Rosen i Neugarten, 1964). A zatem,
mimo że w badaniach w Kansas City ujawniono niezbicie ciągłość osobowości,
stwierdzono też widoczne zmiany, zwłaszcza w zakresie stylów radzenia sobie z
doświadczeniami świata wewnętrznego.
Osobowość w średnim wieku z innej perspektywy. Jak zaznaczyliśmy na początku
tego podrozdziału, stoimy przed pytaniem: Czy osobowość odzwierciedla stabilność,
zmianę, czy połączenie stałości J' zmiany? Badacze zajmujący się naukami społecznymi
borykają się z tym pytaniem. Nasze zadanie polegało na wybraniu reprezentatywnych
badań. Pewne dane mogą przemawiać na rzecz każdego stanowiska. Na przykład
pięcioczynnikowy model Paula Costy i Roberta McCrae'a wspiera koncepcję mówiącą o
względnej stałości cech, nawet na przestrzeni wielu lat. Z kolei badania prowadzone w
Berkeley czy Kansas City dostarczają dowodów przemawiających zarówno za
stabilnością, jak i zmianami w osobowości. Modele Eriksona, Pecka, Levinsona i Goulda
kładące nacisk na zmienność pokazują etapy rozwoju osobowości.
My z kolei opowiadamy się za stabilnością, jak i zmiennością osobowości dorosłych.
Sądzimy, że podstawowe dyspozycje osobowości dorosłych trwają niezależnie od czasu, i
w tym znaczeniu całkiem ewidentna jest kontynuacja. Widzimy także możliwość fluktuacji
osobowości na tle zmian historycznych, kulturowych, religijnych, w rodzinie, pracy i
zabawie. Zwłaszcza w ciągu dorosłego życia wiele wydarzeń życiowych może wpłynąć na
osobę i wywołać w niej zmianę. Na przykład rodzicielstwo stawia dorosłych w obliczu
ustalonych zasad i oczekiwań; podjęcie pracy pociąga za sobą nowe wymagania i
odpowiedzialność; nabycie nowego domu zmusza do zmian w budżecie rodziny; śmierć
ukochanej osoby wywołuje poczucie pustki i smutku.
Jesteśmy sceptyczni co do usiłowań opisania stabilności i zmian w osobowości jako
serii starannie dobranych stadiów. Istotę zagadnienia upatrujemy w poznaniu wpływów
kontekstu (patrz rozdział 1), które tworzą stałe wzajemne powiązania pomiędzy
stabilnością i zmianą, ciągłością i nieciągłością. Szacując wpływy kontekstu, jesteśmy w
stanie zobaczyć jednostki na tle różnych poziomów wtopienia się w swoje środowisko
historyczne, psychologiczne, rodzinne i społeczne (Hetherington i Baltes, 1988). Poprzez
badanie społeczno-kulturowego i historycznego kontekstu, który jest jednocześnie
częścią przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, dojdziemy do lepszego

Osobowość i rozwój społeczny 495
zrozumienia mechanizmu powstawania w dorosłym życiu efektu stabilności i zmiany.
Stanowisko to jest obiecujące nie tylko w badaniach nad osobowością, ale i nad innymi
aspektami rozwoju w ciągu życia.
Samorealizacja osobowości
W dorosłym życiu wiele osób stara się osiągnąć idealną, harmonijną integrację swojej
osobowości. Dochodzenie do samorealizacji wymaga odpowiedniej sity ego i zdolności
wykorzystywania wszystkich swych zasobów i możliwości. Można oczekiwać, że ci, którzy
osiągnęli samorealizację, ukształtowali też dojrzałość opisywaną w wymiarach autonomii,
indywiduacji i autentyczności. Oczywiście nie wszyscy samorealizują się, a kryteria
samorealizacji mogą różnić się między sobą.
KONCEPCJA SAMOREALIZACJI Szeroki opis samorealizacji przedstawił Abraham
Masiow, który zdefiniował potrzebę dążenia do samorealizacji jako pragnienie stawania się
w coraz wyższym stopniu wszystkim, czym jednostka jest zdolna się stać. Twierdzi on, że
ludzkie zachowanie jest motywowane nie tylko przez hedonistyczne poszukiwanie
przyjemności i unikanie bólu lub starania zmierzające do redukcji wewnętrznego napięcia.
Sądzi on, że wiele motywów jest generowanych przez napięcie w organizmie, a wyższe
formy zachowania są możliwe tylko po redukcji tego napięcia (Masiow, 1968, 1970).
Zdaniem Masłowa, zanim osiągnie się samorealizację, musi być spełnionych kilka
warunków. Jednostki muszą być względnie wolne od podstawowych trosk, zwłaszcza zaś
odnoszących się do utrzymania się przy życiu. Powinny mieć komfortowe warunki pracy i
odczuwać akceptację w społecznych kontaktach z członkami rodziny oraz
współpracownikami. Ponadto jednostki powinny autentycznie respektować siebie.
Można uznać, że samorealizacja osiągana dopiero w okresie średniej dorosłości jest
sytuacją korzystną. We wcześniejszych okresach rozwojowych często trwoni się zasoby
energetyczne na kontakty seksualne, kształcenie, robienie kariery, małżeństwo i
rodzicielstwo. Potrzeba osiągnięcia stabilizacji ekonomicznej w ciągu tych młodych lat
pochłania znaczącą ilość energii psychicznej. Za to w średnim wieku, po spełnieniu
większości potrzeb można zaoszczędzić energię na starania nastawione na dojrzałość ego.
CHARAKTERYSTYKA OSÓB SAMOREALIZUJĄCYCH SIĘ Do zbadania samorealizacji
Masiow wyselekcjonował 48 osób, które w pełni wykorzystywały swoje talenty i w wysokim
stopniu działały na rzecz innych. Osobami badanymi byli studenci, znajomi Masłowa, a także
postacie historyczne. Na tej podstawie wyłonił 12 "prawdopodobnie", 10 "częściowo" i 26
"potencjalnie lub możliwie" samorealizujących się osób. Analiza tych osób pozwoliła odkryć
15 cech, które według Masłowa byty charakterystyczne dla osobowości samorealizujących
się.
1. Większa sprawność w realistycznej percepcji. Wiele osób samorealizujących się jest w stanie
realistycznie spostrzegać ludzi i zdarzenia. Można powiedzieć, że ich życzenia, uczucia lub
pragnienia nie zniekształcają rzeczywistości. Osoby te są obiektywne w analizie otoczenia oraz
potrafią dostrzec, co jest nieuczciwe lub fałszywe.
2. Akceptacja siebie i innych. Ludzie z samorealizującą się osobowością nie wykazują takich cech,
jak poczucie winy, wstyd, wątpliwość i lęk, które często mogą interferować z percepcją
rzeczywistości. Jednostki z prawidłową osobowością - bez poczucia winy, bez

496 Rozdział 10. Średnia dorosłość

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
Czy znasz w swoim
otoczeniu osobę samo-
realizującą się? Czym się
kierujesz oceniając i
wybierając tę osobę?
Czy dostrzegasz w niej
charakterystyczne ce-
chy wyodrębnione przez
Masłowa?
konieczności uruchamiania mechanizmów obronnych - akceptują siebie, ponieważ znają swoją
sitę i słabości.
3. Spontaniczność. Samorealizujący się ludzie są stosunkowo bardziej spontaniczni w zewnętrz-
nym zachowaniu, w myśleniu i popędach. Chociaż wielu z nich przystosowuje się do
standardów społecznych, są tacy, którzy nie interesują się wymaganiami ról społecznych.
Samorealizujący się ludzie rozwijają swój własny system wartości i nie próbują akceptować
wszystkiego tylko z tego powodu, że czynią to inni.
4. Koncentracja na problemach. Odwrotnie niż u jednostek o osobowości skoncentrowanej na
ego, które większość czasu poświęcają introspekcji bądź samoocenie, jednostki nastawione na
problem kierują swoją energię na zadania lub problemy. Ludzie skoncentrowani na problemach
są skłonni uznawać swoje cele za ważne.
5. Potrzeba odosobnienia. Masiow ustalił, że jego badani potrzebowali więcej samotności niż
przeciętni ludzie. Przeciętni ludzie często potrzebują obecności innych i szukają kontaktu z nimi,
gdy tylko pozostają sami. (Odzwierciedla to potrzeby przynależności i szacunku zaspokajane
przez innych ludzi.) Natomiast samorealizujących się cieszy prywatność i nie martwi
samotność.
6. Autonomia. Jak można wywnioskować z prawie wszystkich innych cech osobowości
samorealizujących się osób, reprezentują one pewną niezależność ducha. Jednostki
samorealizujące się są bardziej aktywizowane przez motywację wzrostu (dążenie do
osiągnięcia czegoś) niż przez motywację deficytu (dążenie do uniknięcia czegoś) i cechuje je
samokontrola.
7. Świeżość ocen. Samorealizujący się ludzie wykazują stałą zdolność do oceniania natury i życia.
Reagują naiwnością, przyjemnością, a nawet ekstazą na doświadczenia, które dla innych
bywają przebrzmiałe. U niektórych uczucia te są inspirowane przez naturę, u innych
stymulatorem może być muzyka czy dzieci. Niezależnie od źródeł okazjpnalne, ekstatyczne
przeżycia stanowią ważną część samorealizującej się osobowości.
8. Doznania mistyczne. Samorealizujący się nie są religijni w sensie uczestniczenia w formalnym
obrządku, ale doświadczają okresowo szczytowych doznań. Opisując przeżycia wielkiej
ekstazy i cudu twierdzą, że takie zdarzenia dodają im siły w życiu.
9. Przywiązanie do ludzkości (Gemeinschaftsgefuhl). To niemieckie słowo, użyte po raz pierwszy
przez Alfreda Adiera, jest wykorzystane przez Masłowa do opisania uczuć wobec rodzaju
ludzkiego, których doświadczają samorealizujące się osoby. Uczucie to, które można określić
jako "miłość starszego brata" jest wyrażeniem miłości, sympatii oraz identyfikowania się z
ludzkością.
10. Niepowtarzalne relacje interpersonalne. Samorealizujący się mają mniej "przyjaciół" niż inni
ludzie, ale za to utrzymują z nimi pogłębione stosunki. Ponadto są skłonni do okazywania
życzliwości i uprzejmości wobec każdego człowieka.
11. Demokratyczne skłonności. Masiow ustalił, że badani przez niego Samorealizujący się ludzie
bez wyjątku byli istotami demokratycznymi, tolerancyjnymi wobec innych, niezależnie od ich
klasy społecznej, rasy, wykształcenia, religii lub przekonań politycznych.
12. Rozróżnienie pomiędzy środkami a celami. Odmiennie niż przeciętni ludzie bezreflek-syjnie
podejmujący decyzje, Samorealizujący się ludzie wykazują wysoko rozwiniętą wrażliwość
etyczną. Jeżeli nawet nie mogą zwerbalizować swego stanowiska moralnego, ich działanie
świadczy o kierowaniu się najwyższymi wartościami. Zrezygnują nawet z najbardziej
pożądanego celu, jeżeli środki do jego osiągnięcia nie będą jednoznaczne moralnie.
13. Filozoficzne, pozbawione wrogości poczucie humoru. Samorealizujący się nie lubią humoru
nastawionego na zranienie lub w kiepskim stylu ośmieszenie innych osób. Ich humor jest bliski
filozofowaniu. Mogą ich cieszyć dowcipy na własny temat, ale nie żartują z siebie w sposób
masochistyczny lub pajacowaty.
14. Zdolności twórcze. Każda bez wyjątku samorealizująca się osoba badana przez Masłowa była
w jakiś sposób twórcza. Twórczość nie może być porównywana z geniuszem Mozarta lub
Einsteina, ponieważ dynamika tego typu twórczości nie jest jeszcze wyjaśniona. Masiow

Osobowość i rozwój społeczny 497
wiąże twórczość ze spontanicznością, stosowaniem w mniejszym stopniu niż inni sztywnych
zasad oraz oryginalnością myśli, idei, działania.
15. Odporność na wpływy kulturowe. Samorealizujący się na wiele sposobów akceptują kulturę, ale
właśnie oni głęboko sprzeciwiają się podporządkowaniu kulturze. Wielu domaga się zmian
społecznych, choć nie są tak buntowniczy, jak dorastający. Generalnie są raczej niezależni od
kultury i skłonni przejawiać tolerancyjną akceptację wobec zachowania oczekiwanego przez
społeczeństwo.
Osoby badane przez Masłowa byty w większości bardzo inteligentne i ujawniały wiele innych
cech oprócz zaprezentowanych. Nie znaczy to jednak, że pod każdym względem byty one
doskonałe, Masiow zaobserwował liczne niepowodzenia towarzyszące samorealizującym się
ludziom. Niektórzy są nudni, uparci lub próżni, mają bezsensowne zwyczaje, zbyt wysokie lub
fałszywe przekonanie o swojej wartości. Przeżywają także poczucie winy, lęk lub wewnętrzne
rozterki i konflikty. Są również "w stanie od czasu do czasu być niezwykli i w sposób
nieoczekiwany bezwzględni". Bezwzględność może być obserwowana wówczas, gdy mają
poczucie, że są wprowadzani w błąd przez przyjaciela lub jeśli ktoś jest wobec nich nieuczciwy.
Mogliby wówczas z największym spokojem zniszczyć słownie taką osobę lub nieodwołalnie zerwać
wszelkie kontakty.

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Powracając do teorii
osobowości opisanych
w tym rozdziale, czy
uważasz, że pewien
typ dynamiki
osobowości może
zmierzać w kierunku
samorealizacji? Jak
wpływają na to czynniki
poznawcze, społeczne i
zawodowe?
Stres w okresie dorosłości
Teorie osobowości wykazują tendencję do koncentrowania się na koncepcji wiążącej
efektywne przystosowanie z zadaniami dotyczącymi doskonalenia się, wyzwaniami i stresem,
których jednostka doświadcza w różnych momentach swego życia. Na przykład główne zadania
wczesnej dorosłości zawierają ustabilizowanie intymnych stosunków z partnerem lub partnerką,
wychowanie dzieci i znalezienie satysfakcjonującej pracy. Takim zmianom życiowym towarzyszy
stres.
U wielu ludzi stresy i napięcia dorosłego życia trwają jeszcze w okresie średniej i późnej
dorosłości. W średnim wieku radzenie sobie z odejściem dzieci w stadium pustego gniazda,
zajmowanie się starzejącymi się rodzicami czy przystosowywanie się do procesów starzenia
stanowią zaledwie kilka przykładów licznych, potencjalnie stresogennych sytuacji życiowych.
Wśród współczesnych dorosłych szczególnie widoczny jest stres związany z wykonywaniem
zawodu (Arsenault i in., 1991; Evans i Carrere, 1991; Ganster i Schaubroeck, 1991; Ironson, 1992;
Ragatt, 1991; Rice, 1992).
Stres jest przedmiotem intensywnych badań prowadzonych przez współczesnych psycho-
logów, a u ich podstaw leży koncepcja, że zmiany życiowe są częścią egzystencji każdego
człowieka i niezbędne jest osiąganie fizycznego i psychologicznego przystosowania. Bywa, że
poziom stresu towarzyszący wydarzeniom życiowym jest minimalny i może być łatwo opanowany,
ale zdarza się też tak, że trudno jest radzić sobie z jego poziomem. A zatem opanowanie strategii
unikania kryzysowych sytuacji i kontrolowania swego życia jest ważną cechą dobrze przy-
stosowanej i sprawnie funkcjonującej osobowości. Nieefektywne radzenie sobie ze stresem
przysparza licznych problemów. Rozważmy, jakie szkody wyrządza stres w Stanach Zjed-
noczonych:
� Choroba sercowo-naczyniowa wzrosła o 500% w ostatnich pięćdziesięciu latach.
� Jeden na czterech Amerykanów cierpi na jakiś rodzaj choroby sercowo-naczyniowej. Ponad
1,25 miliona Amerykanów doznaje każdego roku ataku serca.
� Około 58 milionów Amerykanów ma wysokie ciśnienie krwi i wymaga obserwacji lub leczenia.
� Jeden na trzech Amerykanów regularnie używa tytoniu. Około 1000 umiera każdego dnia z
powodu palenia tytoniu.
� Ponad 10 milionów Amerykanów ujawnia jakieś symptomy uzależnienia od alkoholu.
� Jeden spośród siedmiu dorosłych regularnie zażywa środki uspokajające.

498 Rozdział 10. Średnia dorosłość
� Od 50 do 80% wszystkich chorób, to choroby związane ze stresem.
� Bezpośrednie i pośrednie koszty ponoszone przez biznes i przemysł w Stanach
Zjednoczonych z powodu stresów pracowników wynoszą blisko 150 bilionów
dolarów. (Opracowane na podstawie Brannon i Feist, 1992; Hales, 1992; Rice,
1992).
DEFINICJA STRESU l STRESORÓW Stres bywa definiowany jako całościowa,
niespecyficzna odpowiedź organizmu na stawiane mu wymagania, mające charakter
psychologiczny i fizjologiczny. Stresorami są zewnętrzne wydarzenia lub warunki, które
wpływają na równowagę organizmu. Mówiąc inaczej, stresorami są sytuacje
wprowadzające osobę w stan stresu. Niektóre osoby same wyzwalają stres, a ma to
miejsce wtedy, gdy z góry martwią się tym, co dopiero może się zdarzyć. Powszechnie
występujące stresory obejmują zmęczenie, chorobę, zranienie fizyczne i konflikt
emocjonalny. Z tym ostatnim może wiązać się wewnętrzne napięcie i frustracja.
Codzienne stresory mogą dotyczyć kłopotów finansowych, napięć w stosunkach
społecznych, zatrucia środowiska, problemów w pracy zawodowej itp. Oczywiście
stresory mają charakter zindywidualizowany, a liczne z nich oddziałują na jednostkę
równocześnie. To, co dla jednej osoby jest stresorem, dla innej może być najzupełniej
obojętne. W tym sensie to, co jest trucizną dla jednej osoby, może być przyjemnością dla
innej (Karasek i Theorell, 1990; Noshpitz i Coddington, 1990).
Większość badaczy stresu (Insel i Roth, 1991; Smith i Smith, 1990; S.E. Taylor, 1991)
utrzymuje, że można dowieść istnienia różnych kategorii stresorów. Na przykład stresory
społeczne odzwierciedlają nasze interakcje społeczne i mogą być uwarunkowane
tłokiem, hałasem czy społecznymi naciskami. Stresory psychologiczne wywołują stres
w psychice i obejmują, poza innymi, frustrację, konflikt i lęk. Fizyczne stresory są
wyznaczane przez biologiczne potrzeby organizmu i mogą nimi być głód, pragnienie,
gorąco, zimno, zranienie, zanieczyszczenie, toksyny lub ubogie wyżywienie. Stresory
endemiczne to sytuacje, które generują "bierny stres", czyli taki, który nie może być
kontrolowany, przykładowo można do nich zaliczyć inflację lub destruktywną obecność
broni jądrowej.
Stresory powinny być spostrzegane jako czynniki wytwarzające zaburzenia w or-
ganizmie człowieka lub jako pewnego typu reaktywna zmiana, która uruchamia określone
reakcje organizmu. Musimy także wiedzieć, że zarówno złe, jak i dobre stresory zakłócają
równowagę w organizmie i wywołują stres. Eustres lub stres pozytywny ma miejsce
wówczas, gdy zmiana reaktywna organizmu daje użyteczny efekt. Na przykład lęk i
napięcie wewnętrzne atletów przed zawodami sprzyja uwrażliwieniu ich na rywalizację.
Niektórzy badacze, jak Charles Carroll i Dean Miller (1990), są przekonani, że eustres
dostarcza zainteresowań, komfortu i ekscytacji życiem. Pomaga lepiej skoncentrować
się, zogniskować swoje wysiłki i osiągnąć szczyt sprawności. Prawdą jest, że zbyt mały
stres przyczynia się do nudnej i pozbawionej satysfakcji egzystencji.
Z kolei distres jest szkodliwym i nieprzyjemnym stresem. Występuje wtedy, gdy umysł
i ciało są wyczerpane na skutek powtarzającego się kontaktu z nieprzyjemną sytuacją. W
tych warunkach stres może wpływać na cały system odpornościowy organizmu, system
nerwowy, poziom hormonów i przemianę materii. Jeśli stan emocjonalny prowadzi do
choroby fizycznej, choroba ta zwana jest psychosomatyczną (psyche oznacza umysł,
duszę, a soma - ciało). Objawia się ona nadciśnieniem, bólami głowy, artretyzmem,
reumatyzmem, owrzodzeniem przewodu pokarmowego, otyłością, bólami pleców,
chorobami skóry, impotencją, nieregularnymi menstruacjami, a nawet pewnymi
rodzajami dolegliwości sercowych (Rice, 1992; S.E. Taylor, 1991).

Osobowość i rozwój społeczny 499

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Sporządź listę streso-
rów, które według ciebie
oddziałują na jednostkę
w trakcie dorosłego
życia. Czy stresory te
pokazują zbieżne
działanie czynników
biologicznych, psycho-
logicznych i społecz-
nych? Czy uda ci się
porównać te stresory
pod względem ilościo-
wym i jakościowym ze
stresorami, których mo-
głeś doświadczać
wówczas, gdy byłeś --
dzieckiem i dorastałeś?
STRES A WZORCE ZACHOWAŃ Niektóre jednostki-^ą bardziej podatne na
stres niż inne. Istnieje coraz więcej dowodów na to, że badanie różnic
indywidualnych jest tak samo ważne, jak badanie zewnętrznych czynników
wywołujących stres (Friedman, 1990). W efekcie analizy różnic indywidualnych
badacze zidentyfikowali pewne wzorce zachowań i ustalili ich powiązania ze
stresem.
Wzór zachowania A charakteryzuje się nasilonym współzawodnictwem,
agresywnością i zniecierpliwieniem. Zwykle jednostki typu A usiłują osiągnąć więcej
niż jest to możliwe i mają trudności w kontrolowaniu swego gniewu. Ich wrogość
jest zwykle skrywana, ale można ją dostrzec w zaciśniętych pięściach, grymasach
twarzy i nerwowych tikach oraz w napinaniu mięśni. Zachowanie typu A zawiera też
często irytację w kłopotliwych sytuacjach, przyspieszone tempo wypowiedzi oraz
poczucie winy w chwilach odpoczynku (Chesney i Rosenman, 1980a, 1980b;
Rosenman i Chesney, 1980, 1982; Strube, 1990),
Wzór zachowania B to swobodna postawa wobec życia, brak wrogości,
zachowania rywalizacyjne ujawniane tylko wtedy, gdy wymaga tego sytuacja.
Jednostki z takim typem zachowań nie znają pośpiechu i nie odczuwają wrogości
wobec innych. Są skłonne do osiągania celów powoli i metodycznie, w działaniach
mniej koncentrują się na ilości niż na jakości skutków oraz cieszy ich dobre
wykonanie pracy. Jednostki typu B, inaczej niż te z zachowaniami typu A, potrafią
wypoczywać bez poczucia winy (Anspaugh, Hamrick i Rosato, 1991; Insel i Roth,
1991).
Początkowo badacze sądzili (Friedman i Rosenman, 1974), że ludzie prze-
jawiający wzór zachowania A są bardziej narażeni niż osobnicy o wzorze
zachowania B na rozwój choroby sercowo-naczyniowej. Jednakże współcześni
badacze (Bran-non i Feist, 1992; Hales, 1992; Rice, 1992) podkreślają, że tylko
pewien rodzaj wzoru zachowania typu A stwarza prawdopodobieństwo wystąpienia
choroby sercowo-naczyniowej. Dokładniej mówiąc, to wrogość stanowi toksyczny
element wzoru zachowania typu A, zwłaszcza zaś jej odmiana nazywana cyniczną
wrogością, którą cechuje agresywność, niedowierzanie innym i niechęć, są
szczególnie groźne dla zdrowia (Barefoot i in., 1989).
W jednym z badań (Ragland i Brand, 1988) stwierdzono, że u jednostek ze
wzorem zachowania A pojawiała się większa podatność na atak serca niż u
jednostek ze wzorem typu B, ale jednostki typu A miały większe szansę szybkiego
powrotu do zdrowia niż jednostki o wzorze zachowania typu B. Wydaje się, że
jednostkom typu B trudno jest zrezygnować z tego, co robiły dotychczas, i
zaprowadzić ścisły reżim leczenia, dietę i zmianę stylu życia.
Badania nad wzorami zachowań A i B nadały interesującego wymiaru badaniom
nad stresem. Skłaniają do refleksji nad naszymi codziennymi sposobami życia.
Badania takie ukazują ryzyko towarzyszące zachowaniom typu A, działając po-
budzająco na badaczy tworzących własne koncepcje na ten temat (Edwards i
Baglioni, 1991; Jamal i Baba, 1991; Malcolm i Janisse, 1991; Rhodewalt i in.,
1992).
STRES A OGÓLNY ZESPÓŁ ADAPTACYJNY Hans Selye (1976, 1980a, 1980b,
1982), naukowiec kanadyjski, stworzył koncepcję ogólnego zespołu
adaptacyjnego
(GAŚ), aby wyjaśnić zmiany fizjologiczne zachodzące u jednostek pozostających
pod wpływem długotrwałego fizycznego i emocjonalnego stresu. W ramach
ogólnego zespołu adaptacyjnego wyodrębnił trzy kolejne stadia: reakcję alarmową,
stadium odporności oraz stadium wyczerpania.
W trakcie pierwszego stadium - reakcji alarmowej - organizm przygotowuje się
do obrony przed sytuacją stresogenną. Zaczyna się wzmożone wydzielanie
hormonów pobudzających - na przykład adrenaliny - a człowiek przestawia się z
parasympatycz-nego układu nerwowego (układu, który jest odpowiedzialny za
codzienną aktywność

500 Rozdział 10. Średnia dorosłość

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
W jaki sposób można
zilustrować za pomocą
biologicznej teorii sta-
rzenia się, zwaną teorią
zużywania się, efekty
przedłużonego działania
stresu? Czy zgadzasz
się, że każda biologiczna
aktywność, wraz z
wysiłkiem organizmu
skierowanym na walkę
ze stresem sprawia, że
organizm zużywa się i
uszkadza? Czy w
efekcie takiej aktywności
powstają pewne
nieodwracalne, chemi-
czne uszkodzenia, które
ostatecznie przyczyniają
się do procesu starzenia
się?
wewnętrznych organów) na sympatyczny uktad nerwowy (uktad będący "magazynem
awaryjnym" bądź "rezerwą" i pewnego rodzaju systemem "pogotowia"). Dla krótkotrwałych
wyładowań energii te zasoby systemów nerwowego i hormonalnego całkowicie
wystarczają.
Jeśli jednak jednostka w dalszym ciągu pozostaje pod wpływem stresu, to rozpoczyna
się nowe stadium - odporności. W stadium tym ludzie mogą pozostawać godziny, dni,
miesiące lub lata. W tym czasie organizm kontynuuje produkcję ogromnej ilości energii,
co może prowadzić do jego zużywania się i niszczenia. Selye jednakże twierdzi, że każdy z
nas regularnie przechodzi przez oba stadia, lecz bez istotnych śladów w stanie zdrowia i
samopoczucia, ponieważ większość stresorów znajduje się na zewnątrz i może być
regularnie usuwana.
Końcowym stadium GAŚ jest wyczerpanie. Wyczerpanie występuje wtedy, gdy
zaczynają pojawiać się przeciwstawne reakcje układu nerwowego, a funkcjonowanie
organizmu nabiera cech patologicznych. Stres trwający w tym stadium może doprowadzić
do depresji, a nawet śmierci. Osiągnięcie stadium wyczerpania zależy od wielu
czynników, między innymi od intensywności stresora i czasu przebywania w stadium
odporności. Stadium wyczerpania często prowadzi do chorób wiążących się ze stresem -
najczęstsze to: wysokie ciśnienie krwi, ataki serca i zaburzenia nerwowe.
Te trzy stadia muszą być traktowane jako cykl adaptacyjny. Jeśli jest stale
doświadczany, to jak ostrzega Selye, może prowadzić do wyczerpania organizmu. Nasze
rezerwy energii adaptacyjnej mogą być porównane do odziedziczonego konta bankowego,
z którego możemy wycofywać środki, ale nie możemy niczego wpłacać. Sen może
przywracać odporność i sprowadzać adaptację do poprzednich poziomów, ale ogólny
powrót do normy jest raczej niemożliwy. .:,
RADZENIE SOBIE ZE STRESEM W DOROSŁYM ŻYCIU Na początku stwierdziliśmy, że
kluczem do harmonijnego życia jest panowanie nad fizycznymi i psychologicznymi
stresami codziennego życia. Martin Seligman (1991) jest przekonany, że prawidłowe
przystosowanie cechuje optymizm. Osoby, które widzą przyjemniejsze strony życia i nie
koncentrują się na cechach negatywnych, są zdrowsze, łatwiej przechodzą choroby i
szybciej zdrowieją. W porównaniu do pesymistów, jednostki. optymistyczne mają szansę
na dłuższe życie.
Efektywne radzenie sobie ze stresem polega między innymi na niedopuszczaniu do
ciężkiego stanu wyczerpania poprzez bezpośrednie działanie na poziom stresu, a nie
bierne poddawanie się mu. Taka koncepcja panowania nad stresem ucieleśnia
koncepcję wzmacniania całościowych rezerw organizmu. Gdy aktywizuje się ogólny zespół
adaptacyjny w oczekiwaniu na codzienne wyzwania, wyczerpywane są cenne źródła
energii. Oznacza to więc, że jednostka musi pracować nad odnowieniem rezerw
organizmu lub poniesie ryzyko osiągnięcia stanu wyczerpania. Aby tego uniknąć,
potrzebne są: dostateczna ilość snu, właściwe odżywianie i regularne ćwiczenia fizyczne
(Gadów, 1991; Masoro, 1990; Pechiman, Melby i Badylak, 1991).
Inne skuteczne strategie radzenia sobie ze stresem to techniki autorelaksacyjne, z
włączeniem ćwiczeń głębokiego oddychania, progresywnych technik relaksacji i medytacji.
Ćwiczenia głębokiego oddychania pomagają jednostce w przywróceniu normalnego
oddychania, jeśli w okresach stresów jest ono za szybkie lub zbyt płytkie. Właściwie
regulowane głębokie oddychanie może podwyższyć zawartość tlenu we krwi oraz oczyścić
układ krwionośny z dwutlenku węgla i innych odpadów chemicznych. Postępująca
relaksacja mięśni polegająca na napinaniu, a potem rozluźnianiu poszczególnych mięśni
lub ich grup, jest szczególnie efektywna w rozładowywaniu stresu w organizmie. Chociaż
istnieją liczne techniki

Osobowość i rozwój społeczny 501
medytacji, większość z nich bazuje na psychicznym wyciszaniu i usuwaniu lękowych myśli
(Smith i Smith, 1990).
Pomocne w panowaniu nad stresem jest również rozwijanie umiejętności gos-
podarowania czasem. Czas może być groźnym stresorem, a właściwa jego organizacja
pomaga w przywróceniu stabilności i harmonii w naszym życiu. Odwlekanie, odkładanie na
później tego, co należy obecnie wykonać, może zaszkodzić nauce szkolnej, stosunkom
interpersonalnym i wysiłkom w pracy zawodowej. Rozważne planowanie i organizowanie
czasu jest sposobem na jak najlepsze wykorzystanie go każdego dnia (Anspaugh,
Hamrick i Rosato, 1991; Bruess i Richardson, 1989).
Biofeedback jest kolejnym sposobem kontrolowania stresu. W ramach biofeedbacku
mierzy się jednostce za pomocą aparatury podłączonej do organizmu temperaturę ciała,
napięcie mięśniowe i przewodzenie elektryczne. Osoba w stanie stresu może zapoznać się
ze swoimi wynikami i na podstawie tych informacji podjąć wysiłek kontrolowania swojego
zachowania. Efektywność tej metody jest różna, ale szczególne sukcesy zanotowano wśród
osób z pewnego rodzaju dolegliwościami związanymi ze stresem, z napięciem
mięśniowym i bólami gtowy typu migrenowego (Carroll i Miller, 1990).
l na koniec, poznajmy znaczenie systemu wsparcia społecznego w sytuacjach
stresowych. Zwierzenie się przyjacielowi lub członkom rodziny stanowi ważną receptę na
zredukowanie stresu (Pennebaker, 1990). Brak wsparcia ze strony innych ludzi często
wzmaga efekty stresorów. Jak przedstawimy to w rozdziale 11., posiadanie systemu
pomocy ze strony otoczenia jest szczególnie ważne dla osób starszych, gdy przeżywają
stres uwarunkowany starzeniem się. Efektywny system wsparcia podwyższa poziom
fizycznego i psychicznego dobrego samopoczucia osób w okresie późnej dorosłości
(Antonucci, 1990; Armstrong, 1991; Trippet, 1991).
PRZEGLĄD
f Przejście do środkowego okresu życia to czas przeznaczony na przewartościowanie,
na dokonanie psychologicznego bilansu swego życia. Może mieć to wymiar
pozytywny bądź negatywny i jest to wysoce osobiste doświadczenie. Stwierdza się
istnienie różnic związanych z płcią w okresie przejściowym wieku średniego.
f Badanie osobowości w średnim wieku rozszerza zagadnienie ciągłego i nieciągtego
rozwoju w ciągu życia. Między innymi, Costa i McCrae, argumentują, że dynamika
osobowości w ciągu dorosłego życia pozostaje stosunkowo nie zmieniona. Z kolei
Erikson, Peck, Levinson i Gould przedstawiają teorie nieciągłości rozwoju. Inne
działania badawcze, wraz ze studiami przeprowadzonymi w Berkeley, naświetlają
znaczenie zarówno kontynuacji, jak i zmiany.
f Samorealizacja jest wysoko wyrafinowaną dymensją rozwoju, którą charakteryzuje
autonomia, indywiduacja i autentyczność. Badania Masłowa wyjaśniają koncepcję
samorealizacji i opisują charakterystyczne cechy tych osób, które osiągnęły ten
poziom funkcjonowania.
f Stres jest normalnym elementem rozwoju, a uczenie się sposobów radzenia sobie z
nim jest ważnym zadaniem. Analiza różnych aspektów stresu takich, jak wzory
zachowania A i B, ogólny zespół adaptacyjny oraz techniki redukowania stresu,
pozwoliła na wyjaśnienie i zrozumienie tych zagadnień.

502 Rozdział 10. Średnia dorosłość
3. RODZINA
Wiele małżeństw jest zawieranych w okresie wczesnej dorosłości, a wkrótce
potem pojawiają się dzieci. Później dzieci stają się nastolatkami lub młodymi
dorosłymi. W ciągu tego czasu rodzice wchodzący w średni wiek muszą stanąć w
obliczu licznych rozwojowych zadań. Na przykład wielu rodziców odkrywa, iż są
"pośrednią" czy "sandwiczową" generacją, to znaczy, że z jednej strony cyklu
pokoleniowego są ich dzieci, a na drugim krańcu znajdują się ich starzejący się
rodzice, oni zaś są pośrodku. Może to doprowadzić do poczucia zagrożenia i
trudności z równoczesnym radzeniem sobie z potrzebami potomstwa i pokolenia
rodziców (Gibson i Gibson, 1991; Rossi i Rossi, 1990).
Interakcje rodzice-dorastający
Jak wykazaliśmy w rozdziale 2., badacze rozwoju rodziny ułatwiają zrozumienie
złożoności życia rodzinnego poprzez przedstawienie go jako serii stadiów. Dzięki
temu możemy lepiej pojąć dynamikę procesów toczących się w rodzinie, zadania
rodziców i dzieci w różnych okresach rozwojowych, w tym rodziny z dziećmi w
okresie dorastania (Cowan i Hetherington, 1991; Pillemer i McCartney, 1991; White,
1991). Na przykład przystosowanie do potrzeby niezależności u dorastającego
definiuje na nowo stosunki dziecko-rodzice oraz stopniowo zwiększa
odpowiedzialność. Jest to także czas, w którym wielu rodziców po raz pierwszy
uświadamia sobie, że ich potomstwo wkrótce odejdzie, zorganizuje sobie własne,
niezależne życie i mieszkanie. Problem przystosowania do pustego gniazda jest
samym w sobie rozwojowym wyzwaniem.
Szczególnie ważne jest tworzenie form efektywnej komunikacji pomiędzy
rodzicami i dorastającymi oraz kształtowanie umiejętności zadowalającego roz-
wiązywania konfliktów (Paikoff i Brooks-Gunn, 1991). Komunikacja rodzic-
dorastający wymaga oczywiście pracy obu stron. Nastolatki, podobnie jak rodzice,
są odpowiedzialne za rozwijanie znaczących sposobów komunikacji i to właśnie
może być najtrudniejszym rozwojowym wyzwaniem dla obu stron. Stephen Smali i
Gay Eastman (1991) utrzymują, że właściwa komunikacja jest podstawą
funkcjonowania zdrowej rodziny. Rzeczywiście, komunikacja jest podstawowym
mechanizmem, poprzez który członkowie rodziny wyrażają ciepło i przywiązanie,
wykazują wzajemny respekt dla siebie, stawiają ograniczenia i podejmują decyzje.
Prawidłowa komunikacja pozwala też rodzicom na przekazywanie własnych
wartości i przekonań, odnoszących się do tak kluczowych zagadnień, jak
bezpieczeństwo i zdrowie, a także prowadzi do bliższego poznania zainteresowań,
wartości i przeżyć ich dorastających dzieci.
Ważnym problemem związanym z tym okresem jest to, czy istnieje mię-
dzypokoleniowa przepaść między rodzicami i nastolatkami. Przepaść między-
pokoleniowa odnosi się do różnic w zakresie wartości, postaw i zachowań pomiędzy
dwiema grupami generacyjnymi. Na przykład nastolatki często mówią swoim
rodzicom o dystansie, który dzieli dwie grupy wiekowe. Niektórzy zauważają, że ich
rodzice są "po innej stronie drogi" i że niektóre poglądy są "przestarzałe" lub
pozostają "w tyle" za młodymi. Używany język, zwłaszcza żargon i specyficzne
zwroty różnią język młodych i starszych. Młodzi często mówią dorosłym, że nie
używa się pewnych stów i wyrażeń i że zdradzają one wyraźnie wiek osoby ich
używającej. Dotyczy to także fryzur, stylu ubierania się czy ulubionej muzyki.
Czy zawsze występuje przepaść międzypokoleniowa między młodymi i starymi?
Czy jest to nieunikniony okres w życiu rodziny, czy raczej mit? Żeby odpowiedzieć

Rodzina 503

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Czy można wykorzystać
wiedzę na temat
psychologicznego i
społecznego rozwoju
dorastających przed-
stawioną w rozdziale 8.
do wyjaśnienia potenc-
jalnych konfliktów do-
tyczących obowiązków
domowych? Podobnie,
czy można użyć wiedzy
zaprezentowanej w tym
rozdziale na temat oso-
bowości i społecznego
rozwoju jednostki w
średnim wieku do tego
samego problemu?
na te pytania, musimy uświadomić sobie, że stresy,-wartości, postawy i przekonania
nastolatków w latach 90. różnią się od tych, które cechowały dorastających dziesięć lub
dwadzieścia lat temu (Colten i Gore, 1991). Aby właściwie ukształtować koncepcję
własnej osoby, nastolatki muszą określić, w co wierzą, co jest według nich dobre lub złe,
moralne lub niemoralne oraz ważne lub nieważne (Esman, 1991). Dlatego muszą poznać
i zanalizować poglądy własnego pokolenia oraz skonfrontować te przekonania z licznymi
czynnikami społecznymi. Podobnie jak młodzi dorośli, będą poznawać różne czynniki
środowiskowe - rodziców, kolegów, szkołę i środki przekazu, co może wpłynąć na
ukształtowanie się ich systemu wartości.
Od dzieciństwa miało miejsce przejmowanie wartości swoich rodziców i wpro-
wadzanie ich do własnego systemu, ale nastolatki szybko uświadamiają sobie, że wiele
się zmieniło od czasu, w którym ich rodzice byli młodzi. Mimo że część młodych ludzi
przyjmuje bez wątpliwości rodzicielski punkt widzenia, są też tacy, którzy tego nie czynią.
Pragnienie niezależności oraz nowo nabyte zdolności poznawcze, pozwalające
dorastającemu człowiekowi na pełniejszą analizę świata, bardziej niż kiedykolwiek
wcześniej sprzyjają kształtowaniu się postawy badawczej. Mary Ann Lamanna i Agnes
Riedmann (1994) dodają, że skoro wiele zachodnich kultur wymaga od dorosłych
wyraźnego manifestowania systemu osobistych wartości, dorastający tym bardziej mogą
odczuwać potrzebę odrzucenia "przestarzałych" wartości rodziców, przynajmniej na
płaszczyźnie intelektualnej, i na pewien czas, aby uzyskać status dorosłego.
Czy różnice wiekowe sprzyjają tworzeniu się odmiennych punktów widzenia? Czy
pomiędzy młodymi i starymi zawsze powstaje przepaść międzypokoleniowa?
Niekoniecznie. Przepaść międzypokoleniowa spostrzegamy jako wielki mit. Znacznie
częściej różnice między rodzicami a dorastającymi mają charakter ideologiczny, a nie
pokoleniowy. Oznacza to, że konflikt zachodzi pomiędzy nowym a starym, a nie między
młodym a starym. Ponadto dorastający i ich rodzice są prawdopodobnie częściej zgodni
w wielu kwestiach niż można by oczekiwać. Chociaż nastolatki zewnętrznie różnią się od
rodziców ubraniem czy manierami, obie grupy są zaskakująco podobne w takich
dziedzinach, jak postawy i fundamentalne wartości.
Zanim zakończymy dyskusję na temat interakcji rodzice-dorastający, spróbujmy
zastanowić się nad znaczeniem satysfakcjonujących metod rodzicielskiej kontroli
nastolatków. Znakomita większość badań (Esman, 1991; Feldman i Elliott, 1990;
Gecas i Seff, 1990; Johnson, Shulman i Collins, 1991; Masselman, Marcus i Stunkard,
1990; Steinberg, 1991) wykazuje, że gdy dorastający mają szansę wyboru, pragną, aby
stosunki z rodzicami miały charakter demokratyczny. Preferują obowiązki domowe, które
są regulowane na zasadzie uczciwości, sprawiedliwości i wzajemności. Dyskusje
rodziców i nastolatków na tematy, którymi są wspólnie zainteresowani oraz tworzenie
warunków do zwiększania autonomii nastolatka sprzyjają właściwemu klimatowi
emocjonalnemu. Takie sposoby postępowania przyczyniają się do kształtowania się
dobrych stosunków pomiędzy rodzicami a dorastającymi dziećmi oraz do pełnego
rozkwitu osobowości każdego członka rodziny.
Przystosowanie do okresu postrodzicielskiego

504 Rozdział 10. Średnia dorosłość
o swoich dzieciach. Dla wielu rodziców to stadium staje się okresem refleksji, niepokoju,
a nawet niezadowolenia (Kalish, 1989). Innym z kolei stadium pustego gniazda przynosi
nowy poziom małżeńskiej satysfakcji i spełnienia.
Spróbujmy zanalizować, dlaczego stadium pustego gniazda może być okresem
krytycznym. Wielu rodziców, znacznie częściej matek, poświęca większość swego czasu
na zajmowanie się dziećmi. Te matki, które całkowicie żyły problemami potomstwa,
odkrywają, że osiągnięcie stadium pustego gniazda łączy się z trudnościami w
przystosowaniu do nowej sytuacji (Grambs, 1989; Lewis, Volk i Duncan, 1989;
Mercer, Nichols i Doyle, 1989). Jak sądzą Marcia i Thomas Lasswell (1991), rozpoczyna
się wtedy ważny okres oceny i refleksji nad sobą. Niektórzy rodzice popadają w depresję i
czują się osamotnieni. Pojawia się kluczowy problem: "Co ja teraz będę robić?" Chociaż
uzyskują pewnego rodzaju wolność, możliwą do wykorzystania po dokonaniu zmian w
strukturze potrzeb, niektóre matki nie wiedzą, co chciałyby dalej robić. Formy zachowań w
tym okresie różnicują kobiety, które przez lata zajmowały się domem, i kobiety, które
pracowały poza domem w kolejnych stadiach rodzicielstwa.
Przeciwny pogląd na stadium pustego gniazda zakłada, że jest to pozytywny etap
rozwoju. Chociaż rodzice przechodzą okres przystosowania, gdy dzieci odchodzą z domu,
to przeżywają oni również pozytywne uczucia towarzyszące postrodzicielskiej fazie życia.
Kenneth Davidson i Nelwyn Moore (1992) stwierdzają, że w tym okresie małżonkowie są
szczęśliwi, dzielą się obowiązkami i efektywnie komunikują się ze sobą. Mogą także
poczuć się wolni od kłopotów finansowych, zwolnieni od dodatkowej pracy w domu i
swobodni w planowaniu dalekich podróży. Ponadto wielu dorosłych w fazie
postrodzicielskiej z zadowoleniem i satysfakcją ocenia lata przeznaczone na opiekę nad
dziećmi i pełnienie swoich ról rodzicielskich. Chociaż przeżywają pewnego rodzaju
smutek, jest on tłumiony przez zadowolenie i przyjemność płynącą z uświadomienia
sobie, że rodzicielstwo jest już przeszłością.
Wiadomo też, że ci rodzice, którzy nie próbowali wychowywać swych dzieci w
zależności, a raczej zachęcali do autonomii i niezależności, najlepiej przetrwali stadium
pustego gniazda. Rodzice, którzy są przekonani, że ich dzieci są wystarczająco dojrzałe
do podjęcia pracy, nauki w college'u lub do małżeństwa, są bardziej skłonni zezwolić im
na to, niż rodzice, którzy dostrzegają swoich młodych dorosłych jako niedojrzałych.
Najkorzystniej jest, gdy rodzice uznają swoje dzieci jako odrębne jednostki mające swoje
prawa i starają się zapewnić autentyczną opiekę i troskę, rozsądnie jednak ograniczając
swoją ingerencję w ich sprawy. Ross Eshieman (1991) dodaje, że tacy rodzice nie
odczuwają negatywnie faktu odejścia dzieci z domu. Prawdą natomiast jest, że większym
stresorem może być nieoczekiwany powrót młodego dorosłego do domu.
Niektórzy rodzice mogą stopniowo przystosowywać się do stadium pustego gniazda.
Na przykład pobyt w college'u, odbywanie służby wojskowej lub długie wycieczki mogą
oddzielać młodych dorosłych od rodziców na relatywnie krótki czas. Pozwala to rodzicom
na doświadczanie nieobecności bez poczucia, że nigdy już dziecka nie zobaczą. Tak więc,
nawet jeżeli gniazdo jest niby-puste, rozstanie z dzieckiem jest łagodzone przez
oczekiwanie, że niedługo powróci. Stopniowe przystosowanie się do stadium pustego
gniazda może także dać rodzicom okazję do oceny siebie i swoich celów.
Gdy dzieci opuszczą dom, małżonkowie mogą stwierdzić, że przez cafe lata dryfowali
obok siebie. Spędzając teraz czas tylko ze sobą, mogą być zaskoczeni zmianami, które w
nich zaszły, i nie zostały zauważone. Anegdota odnosząca się do pary w średnim wieku
opowiada o tym następująco: Małżeństwo siedzi przy śniadaniu, popija kawę i z
przejęciem czyta poranną prasę. Mąż, jak gdyby spadł z nieba, opuszcza swoją gazetę i ze
zdziwioną miną pyta: "Kiedy zaczęłaś czytać w okularach?"

Rodzina 505
Żona patrzy na niego i odpowiada: "Około 5 lat temu. Ale, przy okazji" - dodaje, - "kiedy ty
wyłysiałeś?"
Jeśli para nie jest usatysfakcjonowana swoim małżeństwem i stwierdza, że dłużej już
nie chce siebie "znać", trudno jest zaoferować jej wzajemne wspieranie się i zrozumienie w
krytycznych latach średnich. Niektóre pary przyjmujące pesymistyczną postawę są
przekonane, że skoro ich funkcje i odpowiedzialność jako rodziców zakończyły się, ich życie
również jest skończone. Inne sądzą, że niewiele pozostało już w życiu do zrobienia i czują
się bezużyteczne. A zatem, role rodzicielskie "przyćmiewają" role małżeńskie (Keith i
Schafer, 1991). Z jednego ze źródeł (Lamanna i Riedmann, 1994) wynika, że przebieg tego
stadium jest bardziej pozytywny, gdy rodzice pełnią jeszcze inne znaczące role w pracy,
szkole czy udzielają się społecznie. Perspektywy takiego ożywienia lub rekonstrukcji
załamanego psychicznie małżeństwa rokują pozytywnie, ponieważ starsza para ma
obecnie więcej czasu, energii i środków finansowych pozwalających na zainwestowanie w
doskonalenie wzajemnych stosunków.
Dla wielu rodziców stadium postrodzicielskie jest najbardziej nagradzającym i
najszczęśliwszym okresem w ich życiu. Gdy dzieci odchodzą z domu, matki i ojcowie
spostrzegają poprawę ich małżeńskich relacji. Niektórzy małżonkowie widzą podobieństwo
szczęścia i satysfakcji tych lat do okresu ich pierwszych kontaktów i spotkań. Dlatego lata te
bywają nazywane drugim miesiącem miodowym. Takie pary doświadczają zwykle przez lata
silniejszego wzajemnego zrozumienia i wsparcia. Są też bardziej skłonne do
optymistycznego widzenia przyszłości i ujawniania większego zaufania do siebie i swoich
zdolności jako partnerów, a także do wykazywania się umiejętnością sprawnego
komunikowania, silnym poczuciem intymności i wzajemności.
PEŁNE GNIAZDO Rodzice w średnim wieku doświadczają zwykle w życiu rodziny stadium
pustego gniazda. Ich potomstwo dorasta, ustala swoje plany na przyszłość oraz opuszcza
dom. Jednakże, wśród powiększającej się części populacji młodych dorosłych, opuszczenie
domu nie jest wybieranym stylem życia. We współczesnych rodzinach obserwuje się
relatywnie nowy trend w sposobie życia: petne gniazdo. Obecnie, około 20 milionów
dorosłych w wieku od 18. do 34. roku życia mieszka w domu wraz ze swymi rodzicami.
Dotyczy to około 58% wszystkich mężczyzn i 47% wszystkich kobiet między 18. a 24. rokiem
życia. Wszystko wskazuje na to, że w nadchodzących latach liczby te będą się zwiększać
(U.S. Bureau of the Census, 1992).
Pełne gniazdo to interesujący trend demograficzny, a powody, dla których młodzi ludzie
pozostają w domu rodzinnym, są odbiciem dzisiejszych czasów. Na szczycie przyczyn
nieodmiennie znajdują się trudności finansowe. Młodzi dorośli często mają kłopoty z
zapewnieniem sobie niezależnego stylu życia. Niektórzy pozostają w domu rodzinnym, aby
nie narażać się na samotność. Są również tacy, którzy jeszcze się kształcą, którzy opóźniają
zawarcie małżeństwa, i tacy, którzy rozwiedli się (mający dzieci i bezdzietni). Dorosłe dzieci
często traktują dom rodzinny jak przystań lub miejsce, do którego można powrócić po pracy.
Pełne gniazdo często dostarcza szczęścia i satysfakcji rodzinie. Ale może także
wywoływać wiele napięć i problemów. Na przykład niektórzy ludzie, nie związani blisko z
prezentowanymi problemami, do właściwego wypełniania roli rodzicielskiej zaliczają
wypuszczanie dzieci w świat i włączanie ich w nurt życia społecznego. Napięcia, jakie
pojawiają się w pełnym gnieździe, łączą się z naruszaniem cudzego terytorium, hałaśliwym
zachowaniem, dzieleniem obowiązków domowych. Dorosłe dzieci mogą również poważnie
dezorganizować codzienne życie domowe i narazić na konflikty związek małżeński rodziców
(Schnaiberg i Goldenberg, 1989).

506 Rozdział 10. Średnia dorosłość

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Jak myślisz, czy wido-
czne różnice związane z
ptcią w pełnieniu roli
dziadka i babci wpływają
na kształtowanie się ról
związanych z płcią u
wnucząt? Czy sądzisz,
że orientacja
androgyniczna w peł-
nieniu roli babci i dziadka
wpływała by odmiennie
na wnuczęta? W jaki
sposób?
DZIADKOWIE Inną formą rozwoju rodziny wśród wielu dorosłych w średnim
wieku jest bycie dziadkami. Pojawienie się wnuczka kształtuje stosunki pomiędzy
dziadkami i młodszą parą na bazie intensywnego zainteresowania matym
potomkiem. Wejście w rolę dziadków to nowy i najczęściej pozytywny wymiar w
życiu dorosłych w średnim i starszym wieku. Dziadkowie mogą służyć wnuczętom
jako źródło wiedzy, mądrości, miłości i zrozumienia oraz mogą znacząco na nie
oddziaływać. Niejednokrotnie jednak idealizują swoje role i ich znaczenie (Brubaker,
1990a; Ełkind, 1990; McMillan, 1990;
Miller i Cavanaugh, 1990; Strom"i Strom, 1990; Thomas, 1990b; L.B. White, 1990).
Bycie dziadkami nie zawsze wiąże się z pozytywnymi cechami. Dla niektórych
jest to widoczne świadectwo starzenia się. Może też występować konflikt między
dziadkami a rodzicami dotyczący wychowania dziecka. Wielu dziadków protestuje
przeciw stereotypowej treści i oczekiwaniom wobec nich, zawierającym w założeniu
konieczność poświęcenia czasu i troski wnuczętom. Niektórzy dziadkowie rze-
czywiście odczuwają zmęczenie spowodowane opieką nad matym dzieckiem.
Badania (Burton i DiIworth-Anderson, 1991) potwierdzają, że nie wszyscy
dziadkowie pragną być zatrudniani, zgodnie z powszechnymi oczekiwaniami co do
ich roli, zwłaszcza zaś przy wychowaniu dziecka. W przyszłości badacze powinni
poznać straty i zyski płynące z pełnienia ról w rodzinie przez jej starszych
członków, zwłaszcza w kategoriach ponoszonej przez nich odpowiedzialności
(Langer, 1990). A-:; . :
W pełnionych przez dziadków rolach istnieją widoczne różnice związane z płcią.
Na przykład dla kobiety rola babci wydaje się mieć szczególne znaczenie. Pełnienie
roli babci może być widziane jako doświadczenie macierzyńskie, przeważnie z
powodu tradycyjnej, dominującej roli kobiety w wychowaniu dzieci. Chociaż
większość mężczyzn jest zadowolona z roli dziadka, tradycyjnie babcie prawie od
samego początku przyjmują na siebie bardziej aktywną rolę. W okresie
postnatalnym babcie służą pomocą młodej matce, dziecku i jej rodzinie. Babcia jest
często osobą, która pierwsza przewija dziecko, kąpie i pielęgnuje z wyjątkiem
krótkich przerw, podczas których te czynności wykonuje matka. Jest spostrzegana
jako osoba najlepiej troszcząca się o dobre samopoczucie matki i wnuczka (Gee,
1991; Leslie, 1982; Wasserman, 1990).
Dziadek bardziej angażuje się w opiekę nad wnuczętami po przejściu na
emeryturę. Nie traci już energii i czasu na pracę zawodową, może więc zająć się
wnuczętami. Częściej je odwiedza, zabiera na spacery, kupuje prezenty i opiekuje
się nimi (Leslie, 1982). Vira Kivett (1991) przeprowadziła badania czarnych i białych
amerykańskich mężczyzn pełniących rolę dziadka, które pokazały podobieństwa w
ocenie znaczenia roli dziadka, a także w zakresie pomocy niesionej przez
wnuczęta. Okazało się, że rola dziadka jest bardziej znacząca dla Amerykanów
afrykańskiego pochodzenia niż dla białych. Inne różnice dotyczące pełnienia ról
dziadka i babci pomiędzy białymi i czarnymi pokazano we wstawce "Ukazanie
odmienności". /^'A^:- '
Należy podkreślić, że z biegiem czasu role dziadków zmieniały się. Na przykład
współczesna babcia jest czynna zawodowo i ma już poza sobą codzienne
obowiązki związane z rozwojem i wychowaniem własnych dzieci (Hagestad, 1991).
Nie znamy jednak odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób jej większe zaangażowanie
zawodowe wpływa na wypełnianie roli babci. Podobnie nie wiemy, w jakim stopniu
elastyczność w pełnieniu ról mężczyzny i kobiety wptywa na tryb pełnienia roli
dziadka i babci. Rewizji wymaga również przekonanie łączące obraz dziadków i
babć w średnim wieku z bujanym fotelem. Linda Burton i Peggy DiIworth-Anderson
(1991) zaobserwowały, że zwiększenie się liczby rodzin z jednym rodzicem może
spowodować, że role dziadka i babci będą bardzo ważne.
W świetle tych zmian Robert i Shirley Strom (1990) sugerują, że niezbędne jest
określenie i zrozumienie swej roli przez poszczególnych dorosłych członków
rodziny. Dziadkowie muszą uświadomić sobie oczekiwania ze strony rodziny

Rodzina SOS
dziecka, poznać zasady, które są stosowane w wychowaniu przez rodziców. Jeanne
Thomas (1990b) ustaliła, że brak zrozumienia zasad wychowania dzieci, jak i
naruszanie ich, może zagrażać harmonii rodzinnej. Otwarta komunikacja i czytelne
oczekiwania ułatwiają dziadkom wspieranie i odciążanie rodziców oraz tworzą
partnerski klimat.
Opieka nad starzejącymi się rodzicami
Obecnie około 1 miliona dorosłych zapewnia każdego dnia fizyczną i medyczną
opiekę swoim rodzicom, a wielu coraz częściej zaspokaja codzienne potrzeby,
wspiera finansowo, wypełnia codzienne domowe obowiązki, robi zakupy, zapewnia
transport. Wszystko wskazuje na to, że w następnych latach tego typu zaan-
gażowanie będzie wzrastało (Gubrium, 1991; Malone-Beach i Zarit, 1991; Suitor i
Pillemer, 1990).
Jak wykazaliśmy, najstarsi ludzie w Stanach Zjednoczonych są w zupełnie dobrej
formie. Obecnie starzy ludzie żyją dłużej niż ich przodkowie, cieszą się na ogół
dobrym zdrowiem i szczęśliwym życiem. Większość z nich samodzielnie radzi sobie
z codziennymi obowiązkami i zadaniami (Chappell, 1991; Sterneck, 1990). Jednakże
osoby w mocno zaawansowanym wieku wymagają pomocy ze strony innych. Ponadto
liczba chronicznych chorób i dolegliwości stopniowo z wiekiem wzrasta, powodując
konieczność niesienia aktywnej pomocy ze strony dorosłych dzieci lub zapewnienia
bardziej formalnej interwencji (Baldwin, 1990; Montgomery i Datwyler, 1990). Beverly
Sanborn i Sally Bould (1991) ustalili, że ludzie w wieku 85 lat i starsi są najbardziej
narażeni na utratę zdolności samodzielnego funkcjonowania i najbardziej potrzebują
pomocy.
Nie znaczy to jednak, że starsi potrzebujący opieki lub pomocy ludzie są
kandydatami bądź rezydentami domów starców. Jest to mit, który należy
zdemaskować. W Stanach Zjednoczonych tylko 5% całej populacji ludzi w wieku 65
lat i starszych znajduje się w tego typu placówkach. Większość z nich mieszka z
rodziną. Około 75% mężczyzn i 40% kobiet mieszka ze współmałżonkiem, 8%
mężczyzn i 18% kobiet mieszka z krewnymi. Pozostali żyją samotnie lub z osobami,
które nie są ich krewnymi (U.S. Bureau of the Census, 1992).
FORMY OPIEKI l POMOCY Jeżeli starsi ludzie potrzebują opieki i pomocy,
istnieje duże prawdopodobieństwo, że uzyskają ją od swoich dorosłych dzieci, gdyż
cztery na pięć starszych osób ma dzieci. Niejednokrotnie dzieci mieszkają blisko
rodziców, co ułatwia pomoc, gdy staje się ona konieczna. Jednakże zauważono, że
częściej córki niż synowie odwiedzają i opiekują się swoimi rodzicami (Aronson, 1992;
Cicirelli, 1992;
Green, 1991; Walker i Allen, 1991; Walter, 1991). Jest wysoce prawdopodobne, że
mężowie będą w częstszym kontakcie z rodzicami żony niż ze swoimi, chyba że
żona pośredniczy w kontakcie z rodzicami męża. Potwierdza się więc maksyma, że
"syn jest tak długo synem, dopóki nie ma żony, a córka jest córką całe swoje życie"
(Glezer, 1991; Kart, 1990; Stone, 1991).
Większość młodszego pokolenia pragnie udzielać wsparcia i pomocy starzejącym
się członkom rodziny, ale nie dlatego, że jest do tego zmuszana. Dorosłe dzieci
przytaczają różne powody zajmowania się rodzicami, dominująca jednak wydaje się
potrzeba odwzajemnienia wsparcia i bezpieczeństwa, które wcześniej otrzymały.
Takie działanie dziecka oceniane jest jako słuszne i właściwe i jest niepisanym
oczekiwaniem, które stanowi integralną część cyklu życia rodziny. Międzykulturowe
różnice dotyczące tego problemu można znaleźć we wstawce "Ukazanie od-
mienności".

508 Rozdział 10. Średnia dorosłość
UKAZANIE ODMIENNOŚCI Kto zamierza
opiekować się mamą i tatą?
W przeszłości mato uwagi przywiązywano do etnicznych różnic w zakresie
: opieki nad starymi rodzicami,-ale obecnie wykazuje się więcej zainteresowania dla
tego problemu. Ogólnie, starsi ludzie z różnych etnicznie i rasowo grup w
Stanach Zjednoczonych nie są izolowani od krewnych i otrzymują znaczącą
międzypokoleniową pomoc oraz wsparcie. Ludzie opiekujący się rodzicami w
zaawansowanym wieku mieszkają najczęściej w odległości umożliwiającej stały
kontakt, wchodzą w interakcje z wyboru oraz są ze sobą powiązani poprzez
wzajemne świadczenie sobie pomocy i działania społeczne. A zatem formy
opieki i troski są raczej podobne niż niepodobne do wcześniej opisanych trendów
(Taylor, 1985).
Jednakże bliskość zamieszkania członków rodziny nie gwarantuje dostatecz-
, nej pomocy dla wielu starych ludzi w obrębie mniejszości etnicznych. Na
l- przykład pewne badania (np. Weeks i Cuellar, 1981) wykazują, że jest mato
prawdopodobne, by wielu starszych Latynosów zwróciło się do członków rodziny
z prośbą o pomoc, mimo że mają zwykle cztery razy więcej krewnych
; niż starzy ludzie nie należący do grup mniejszościowych. Inne badania (Torres-Gil
i Negm, 1980) dowodzą, że niektórzy starsi Amerykanie pochodzenia meksykań-
, skiego często nie mają dostępu do potrzebnych i kulturowo preferowanych forn-i
|, opieki i społecznych interakcji.
t Shirley Lockery (1985) stwierdza, że w przeciwieństwie do powszechnych
l przekonań, rodziny z grup mniejszościowych ze starszymi ludźmi jako ważnymi
| członkami, stanowią potężną siłę społeczną. Rodziny należące do mniejszości
' etnicznych tradycyjnie biorą na siebie rolę opiekuńczą. Rodziny mniejszościowe
często polegają na własnych możliwościach w zaspokajaniu społecznych,
ekonomicznych i fizycznych potrzeb ludzi starych. Na przykład zarówno
Amerykanie afrykańskiego, jak i latynoskiego pochodzenia, mają duży i zwarty
system rodzinny, który zapewnia pomoc i emocjonalne wsparcie swoim
krewnym. Jednak nie pełna obsługa stanowiąca możliwy system wsparcia
cechuje rodzinę mniejszościową, a raczej służenie dodatkową pomocą, gdy
starsi członkowie rodziny znajdą się w potrzebie (Burton i DiIworth-Anderson,
1991; Cox i Monk,
l 1990; Johnson i Barer, 1990).
r W jednym z badań dotyczących różnic etnicznych (Cantor, 1979a) odkryto,
że większość starszych respondentów mogła liczyć na częsty osobisty oraz
telefoniczny kontakt z dziećmi. Większość respondentów miała nieformalną
sieć wsparcia i tylko mata ich liczba (8%) nie doznawała żadnego typu
wsparcia. Starzy rodzice latynoscy doświadczali ogólnie wyższego poziomu
interakcji i większego wsparcia niż biali lub czarni Amerykanie w starszym
wieku, niezależnie od płci, klasy społecznej, dochodów i ogólnej sprawności.
Afrykańscy Amerykanie
; i biali respondenci byli porównywalni w odniesieniu do interakcji z dziećmi i
społecznego wsparcia otrzymywanego od dzieci, ale zarówno afrykańscy
Amerykanie, jak i latynoscy Amerykanie wykazują skłonność do udzielania
większej pomocy niż biali Amerykanie. Podobne wyniki otrzymano i w innych
, badaniach (Barresi i Menon, 1990; Bengston, Rosenthal i Burton, 1990; Mutran,
\ 1985; Sakauye, 1989).

Rodzina 509
Inne badania (Shanas, 1979) dotyczyły relacji wspierania pomiędzy
starszymi rodzicami a ich dziećmi, wnuczętami i prawnuczętami. Ustalono, że
wśród białych starszych rodziców (72%) bardziej prawdopodobne było
udzielanie pomocy swym dzieciom niż wśród starszych rodziców afry-
kańskiego pochodzenia (51%). Interesujące, że u afrykańskich Amerykanów w
starszym wieku występowała większa tendencja do otrzymywania pomocy
(63%) od swoich dzieci, podczas gdy wśród starszych białych niższy byt
procent tych, którzy otrzymywali pomoc (68%) w porównaniu z udzielaniem jej
swym dzieciom. Starsi ludzie otrzymywali trzy typy pomocy - regularną pomoc
pieniężną, okazjonalne dary pieniężne oraz pokrywanie kosztów leczenia.
Najczęstsza forma pomocy to okazjonalne dawanie prezentów pieniężnych.
24% afrykańskich Amerykanów i 13% białych starszych ludzi mówi o
otrzymywaniu tego typu wsparcia.
Badania Roberta Taylora (1985) wykazują, że starsi afrykańscy Amerykanie
są aktywnymi uczestnikami życia rodziny. Starsi respondenci mówili o in-
tensywnych interakcjach z rodziną, a szczególnie z bliskimi mieszkającymi w
pobliżu, o rozległych, emocjonalnych więziach z rodziną oraz o wysokim
stopniu satysfakcji z kontaktów rodzinnych. Ponad połowa respondentów
wskazywała na otrzymywanie pomocy od rodziny. Wszystkie te dane są
zbieżne z opisanymi w literaturze formami interakcji z krewnymi i systemami
opieki nad starszymi Amerykanami afrykańskiego pochodzenia oraz ogólnie w
ramach afroamerykańskiej populacji (Hatch, 1991; Shanas, 1979; Taylor i
Chatters, 1991).
Inne badania (Bengston, 1979; Cantor, 1979b; Dowd i Bengston, 1978) nie ujawniły żadnych
jednoznacznych różnic w udzielaniu rodzinnego wsparcia między mniejszościami a białymi. Na
przykład sądzono często, że starsi ludzie wywodzący się z mniejszości etnicznych otrzymują
większe i bardziej aktywne l społeczne wsparcie niż biali, dzięki rozległej strukturze
rodziny i uznawanym wartościom kulturowym. Jednakże badania te odkryły, że status
społeczno--ekonomiczny byt lepszym predyktorem struktury i natury społecznego systemu
wsparcia. Rzeczywiście, Cantor (1979b) ustalił, że starzy rodzice z grup o niskim statusie
spoteczno-ekonomicznym mają większe szansę na częstsze kontakty ze swymi dziećmi niż
osoby z grup o wysokim statusie spoteczno-ekonomicznym. Jest to uwarunkowane tym, że
większość ludzi z klasy pracującej mieszka w pobliżu krewnych, podczas gdy osoby ze
średniej i wyższej klasy społecznej częściej zmieniają miejsce zamieszkania. Tak więc status
socjo-ekonomiczny byt najbardziej stabilnym i nadrzędnym prognostykiem nieformalnych sieci
wsparcia starszych ludzi,
� Badanie starszych Amerykanów pochodzenia koreańskiego (Koh i Beli, ;
1987) wykazało, że rodzice w starszym wieku utrzymują częsty kontakt i. ze
swoimi dorosłymi dziećmi. Ponad 70% rodziców pragnęło żyć niezależnie, j ale
większość liczyła na pomoc ze strony swych dzieci. Odnotowano t także formy
wzajemnej pomocy. Badania obejmujące starszych członków
rodzin meksykańskich, portorykańskich i kubańskich, mieszkających w Stanach i
Zjednoczonych ujawniły podobne systemy wsparcia (Bastida, 1987). Również j
badania udzielających wsparcia Amerykanów azjatyckiego pochodzenia (Goodman,
199) ujawniły, że sieci rodzinne zarówno bezpośrednia, jak i rozszerzona, byty
głównymi środkami pomocy i cechowała je znacząca wzajemność.

510 Rozdział 10. Średnia dorosłość

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
Jak sądzisz, czy teore-
tycy rozwoju rodziny
mogą wykorzystać kon-
cepcję cyklicznego życia
rodziny dla lepszego
zrozumienia interakcji
pomiędzy starzejącymi
się rodzicami i dorosłymi
dziećmi? W jaki sposób
teoretycy konfliktu
mogliby odnieść się do
potencjalnej dysharmonii i
stresu pojawiającego się
w trakcie opiekowania
się rodzicami? W jaki
sposób symboliczni in-
terakcjoniści analizo-
waliby przystosowanie
się do roli opiekuna
swych rodziców?
Mimo że najczęściej kobiety zajmują się starymi rodzicami, można oczekiwać, że w
przyszłości będzie więcej mężczyzn wspomagających starszych członków rodziny
(Gregory, Peters i Cameron, 1990; Kaye i Applegate, 1990). Zdarza się już teraz, że coraz
więcej synów zaczyna pomagać siostrom i żonom opiekującym się rodzicami oraz coraz
częściej synowe pomagają starszym teściom. Bardzo wyraźne różnice między kobietami i
mężczyznami w zakresie opieki nad starymi rodzicami występują w czasie wychowywania
własnych dzieci, gdy dorośli są aktywni zawodowo. W latach późniejszych, po odejściu na
emeryturę różnice te zacierają się (Chang i White-Means, 1991). Nie wiadomo natomiast,
czy wśród udzielających wsparcia wzrośnie liczba młodszych mężczyzn oraz czy mężczyźni
i kobiety w młodszym wieku przystosują się do obowiązku opiekowania się rodzicami
(Fitting i Rabins, 1985).
Analiza kobiecych form międzypokoleniowej opieki ujawnia, że pewne trendy
demograficzne i społeczne wywierają wpływ na sposoby świadczenia pomocy swoim
rodzicom. Na przykład uważa się, że zmiana w zakresie ról płciowych, wyrażająca się
coraz częstszym wykonywaniem pracy zawodowej przez kobiety w średnim wieku,
ogranicza możliwości rodziny świadczenia pomocy. Ważnym problemem jest więc
znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy pomoc wobec starszych rzeczywiście maleje, gdy
kobieta pracuje, Kobiety tradycyjnie poświęcają wiele godzin na wspieranie wiekowych
członków swojej rodziny i tych, którzy mieszkają w ich najbliższym otoczeniu. Wraz z
powiększaniem się liczby zatrudnionych kobiet, pomoc ludziom starym może być w
przyszłości ograniczona. Już widoczne jest zmniejszanie się ilości wolnego czasu i
możliwości kobiet w średnim wieku. Kobiety wspomagają bowiem finansowo i
emocjonalnie swe dorosłe dzieci, a także starych rodziców (Ory i in 1992;
Walter, 1991).
To, co powiedziano powyżej, wskazuje więc na nowy wątek w formach opieki: stary
pomaga staremu. Rzeczywiście, w nadchodzących latach zobaczymy więcej cztero-i
pięciopokoleniowych rodzin (Himes, 1992). Oznacza to, że potrzebujący pomocy starzy,
stabi rodzice będą ją otrzymywać od starzejącego się potomstwa. W niedalekiej
przyszłości coraz bardziej powszechna stanie się opieka nad 90-letnimi rodzicami przez
65-letnie dzieci.
Ustalono (Morrison, 1990), że zwiększa się liczba starszych Amerykanów, którzy nie
mają nikogo bliskiego, kto mógłby się nimi opiekować. Wraz z narastaniem
długowieczności, nowe formy domowego życia ograniczają możliwości rodziny do
niesienia pomocy starzejącym się rodzicom. Trudności te spowodowane są niskim
przyrostem naturalnym w ostatnich dwu dekadach oraz wzrostem zatrudnienia kobiet. W
przeszłości dorosłe córki tradycyjnie zapewniały w domu opiekę starym rodzicom.
Obecnie, na skutek zmniejszania się liczby członków rodziny, tradycja ta może zaniknąć.
Niż demograficzny spowoduje, że w XXI wieku będzie bardzo mato dorosłych dzieci
mogących pełnić rolę opiekuna dla starych rodziców. Ponadto istnieją podstawy do
przewidywania, że co najmniej cztery piąte kobiet, mających obecnie 20 lat, będzie
pracować, gdy ich rodzice będą starzy. Prawdopodobnie niewiele z nich, jeżeli będą miały
inne możliwości, zdecyduje się na zamianę dobrze płatnego zajęcia na nieodpłatną
opiekę nad starszymi rodzicami.
ZŁOŻONOŚĆ l KOSZTY OPIEKI Opieka nad starymi rodzicami przynosi wiele wyzwań i
wymagań związanych z przystosowaniem. Obecnie przeciętny opiekun jest w średnim
wieku i często czuje się przytłoczony obowiązkami. Jest wyczerpany fizycznie i psychicznie
zapewnianiem rodzicom regularnej opieki oraz wykonywaniem obowiązków na rzecz
swojego domu. Ograniczenie osobistej wolności, brak czasu na aktywność społeczną i
rekreację oraz inne niedogodności są często częścią czynionej ofiary. Badania wykazują
(Adamson, 1992), że ciężar opieki wpływa

Rodzina 511

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Czy sądzisz, że spra-
wowanie opieki nad
starszymi ludźmi jest
lepiej zorganizowane w
pewnych kulturach niż
w innych? Dlaczego?
Jak oceniasz kulturowe
wymagania wpływające
na zakres oczekiwań
pomocy rodziców w
starszym wieku od
swych dorosłych
dzieci?
także bezpośrednio na satysfakcję małżeńską osób. zajmujących się starszymi
rodzicami.
Utarczki i konflikty pomiędzy dorosłymi dziećmi i zależnymi od nich rodzicami stanowią
wstydliwy aspekt form opieki, określany jako nadużywanie opieki wobec starszych ludzi.
Nadużywający tej opieki nie są osobami o tak zaburzonych osobowościach, jak
przedstawiają to media. Najczęściej niewłaściwie traktują starszych ludzi córki w średnim
wieku. W większości przypadków są to normalne osoby, które obarczone różnymi
obowiązkami żyją w ciągłym stresie (Anetzberger, 1990; Blakely, 1991; Foelker, 1990;
Janz, 1990; Johns, Hydle i Aschjem, 1991).
U kobiet w średnim wieku opiekujących się starszymi rodzicami silny stres może
towarzyszyć pełnieniu przez nie tradycyjnej roli opiekuńczej. Nawiązując do naszej
wcześniejszej dyskusji na temat pustego gniazda, można powiedzieć, że opieka nad
starszymi rodzicami rozpoczyna się w okresie, w którym własne dzieci zaczynają
opuszczać dom. Właśnie wtedy, gdy kobiety mają już za sobą wychowanie własnego
potomstwa i spodziewają się końca obowiązków, nowe powinności rodzinne mogą
wywołać w nich poczucie osaczenia (Gelles i Cornell, 1990; Long, 1991; Payne, 1990;
Stephens, Ogrocki i Kinney, 1991). Sądzi się, że w badaniach nad obciążeniami
łączącymi się z opieką nad starszymi rodzicami należy brać pod uwagę następujące
czynniki: wiek osób pomagających, jakość stosunków pomiędzy opiekunami a starszymi
osobami, zakres pomocy udzielanej przez innych członków rodziny (Jutras i Veitleux,
1991; Killeen, 1990; Malone-Beach i Zarit, 1991; Pearlin, 1990; Rankin, 1990; Słephens,
1990).
Problemy opieki nad starszymi osobami oraz wynikające z niej sprzeczne naciski
podejmowane są w licznych publikacjach (Horne, 1991; Kenny i Oettinger, 1991; Rób i
Reynolds, 1991; Shapiro, Konover i Shapiro, 1991). Powstają także grupy wsparcia
pomagające dorosłym dzieciom w sprawniejszym radzeniu sobie z napięciami
wywoływanymi troszczeniem się o starych rodziców oraz z występującymi u nich
tendencjami do nadmiernego ich wykorzystywania (Hamlet i Read, 1990). Jedną z takich
grup jest powstała w Pensylwanii i obecnie zorganizowana w wielu stanach Ameryki
grupa zwana: Chiidren of Aging Parents (Dzieci starszych rodziców). Istnieją także inne
organizacje, które oferują szeroki zakres doradztwa i pomocy (Barusch, 1991; C.C.
Goodman, 1991; Lidoff, 1990;
Tosseland, 1990; Wenger, 1990). We wstawce "Praktyczne aspekty rozwoju w ciągu
życia" zamieszczamy wskazówki, jak łagodzić stres osób opiekujących się rodzicami.
l ostatni problem, niezależnie od tego, czy opiekunowie starszych osób mieszkają
wspólnie z nimi, czy też mieszkają osobno, musi to łączyć się z obciążeniami
finansowymi. Wspieranie materialne starszych rodziców jest kosztownym
przedsięwzięciem, wyrażanym bądź ilością poświęcanego im czasu bądź wydawanych
pieniędzy. Koszty leczenia w szpitalach i opieki medycznej w domu dramatycznie wzrosty.
Jeśli nie ma nikogo, kto mógłby zająć się w domu starszym rodzicem, trzeba zapłacić
wynajętej opiekunce. Jednak uważa się, że zajmowanie się rodzicami przez kochające ich
osoby jest najbardziej kosztowną inwestycją (Armstrong, 1990; Moskowitz i Moskowitz,
1991; Somers, 1985; Sterneck, 1990).
Wszystko to oznacza, że dorosłe dzieci stają przed poważnym problemem: kto będzie
zajmował się mamą i tatą. Kluczem do rozwiązania tego problemu jest wcześniejsze
planowanie. Gdy starszy rodzic zachoruje lub stanie w obliczu trudności finansowych,
wówczas jest już za późno na efektywne planowanie. Czas na przygotowanie finansowych
i prawnych rozwiązań jest wtedy, gdy rodzice są względnie zdrowi i zadowoleni ze swego
życia. Nie należy zbyt szybko, po przeprowadzeniu pierwszej rozmowy, podejmować
decyzji, ponieważ potrzebny jest czas na oswojenie się z problemem. Dyskusje rodzinne i
wcze-

512 Rozdział 10. Średnia dorosłość
PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA
Łagodzenie obciążeń związanych z opieką nad starszymi
osobami f
Opieka nad starszymi osobami może być zajęciem bardzo stresującym, a ci,
którzy je wykonują, muszą dbać o swoje zdrowie i dobre samopoczucie. W
związku z tym David Salomon i jego współpracownicy (1992) udzielają^
następujących porad: 3| Poszukaj ludzi, którzy
mogą przynieść ci ulgę. Całodzienna opieka nad twoim rodzicem nie może być
zapewniona ani przez służbę zdrowia (Medicare), ani przez prywatne
ubezpieczenia. Musisz więc wraz z rodzicem zadecydować o zaangażowaniu
członków rodziny, przyjaciół lub płatnej opiekunki. Sprawdź, jakie są możliwości
pozyskania najlepszej opieki;
sprawdź jakość ośrodków geriatrycznych w lokalnych szpitalach lub skontaktuj się z
prywatnymi ośrodkami opieki domowej albo ze stowarzyszeniem g pielęgniarek
środowiskowych.
l;; Bądź realistyczny w ocenie tego, co jesteś w stanie zrobić każdego
dnia. ?' Oznacza to wprowadzenie zwyczaju ustalania priorytetów. Nie zawsze
będziesz 1 opiekunem, odtóż więc mniej ważne zadania na później, gdy będziesz
mieć | więcej czasu.
? Poszukaj lokalnej grupy wsparcia. Spotykaj się regularnie z innymi ;
opiekunami lub dziećmi starszych rodziców po to, by wzajemnie pomagać sobie |
w panowaniu nad agresją, frustracją, poczuciem winy, smutkiem i innymi ;
uczuciami. Możesz także dzielić się uwagami na temat rozwiązania pewnych !:
problemów, wzajemnie zastępować się w opiece nad bliskimi i uzyskać l;
wytchnienie w nagłej potrzebie.
&, Dbaj o swoje zdrowie. Stosuj zrównoważoną dietę, ćwicz regularnie || i
natychmiast podejmij leczenie, gdy pojawią się u ciebie jakieś problemy ze F
zdrowiem. Musisz poszukać innego opiekuna dla rodziców lub małżonka, gdy &,
twoje zdrowie jest zagrożone.
l Przygotuj się do dnia, w którym już dłużej nie będziesz mógł być ?
opiekunem. Przekazanie obowiązku innej osobie - przyjmując, że nie masz już ^
więcej energii, siły i zdolności lub zasobów materialnych do zaspokajania | potrzeb
rodziców lub współmałżonka - można uznać za dowód twojej miłości. l. Bądź
dumny z tego, co dotychczas zrobiłeś, | Dbaj o wyposażenie domu. Możliwe,
że zaproponujesz przyjacielo-j- wi, sąsiadowi czy członkowi twojego kościoła
opiekę nad twoimi rodzi-I cami. Wiele agencji wypożycza ludziom chorym sprzęt
bezpłatnie lub za | niewielką opłatą. Poszukaj w swojej lokalnej gazecie dla
seniorów info-t rmacji na temat wyposażenia pomieszczeń dla chorych,
przebywających l w domu.
śniejsze planowanie nie mogą ograniczać się tylko do zagadnień finansowych.
Szczera i otwarta rozmowa powinna dotyczyć wszystkich aspektów życia
rodzinnego oraz uwzględniać całość planów i życzeń rodziców. Dzięki temu w
późniejszych latach łatwiej mogą być rozwiązane trudne sytuacje, gdyż tylko dobrze
znające potrzeby rodziców dorosłe dziecko jest w stanie zapewnić ochronę ich
interesów (Averyt, 1987;
Bayless, 1985; Levin, 1990; Levy, 1991; R. Robinson, 1990).

Rozwój zawodowy 513
PRZEGLĄD
f Harmonijne współżycie z potomstwem w wieku dorastania i wspieranie go w
ogólnym przystosowaniu się stanowią kluczowy element życia rodzinnego w tym
czasie.
f Puste gniazdo, z którym mamy do czynienia, gdy dorosłe dzieci opuszczają dom, może
być przyczyną zarówno negatywnych, jak i pozytywnych emocji. Ostatnio obserwuje się
zwiększanie liczby pełnych gniazd, stylu życia polegającego na tym, że młodzi dorośli
coraz częściej decydują się na wspólne przebywanie pod jednym dachem ze swymi
rodzicami.
f Pojawienie się wnucząt wprowadza nowy wymiar do życia wielu par w średnim wieku i
podobnie do większości zachowań analizowanych w tym tekście, wypełnianie roli
dziadka i babci odzwierciedla różnice związane z płcią.
f Miliony osób w średnim wieku, opiekując się swoimi starszymi rodzicami,
wykonuje zadanie, które dostarcza zarówno nagród, jak i trudu. Opieka nad
rodzicami przynosi wiele wyzwań ludziom w średnim wieku, w tym od-
powiedzialności za pełnienie trudnych do pogodzenia ról, a także ograniczenia
czasowe i finansowe.
4. ROZWÓJ ZAWODOWY
Tradycją zachodnich kultur jest zachęcanie ludzi do przestrzegania etyki pracy, do
uznawania ciężkiej pracy jako wartości i poświęcania się wybranemu zawodowi.
Przyswojenie etyki pracy sprawia, że ludzie koncentrują się na swych aspiracjach
zawodowych oraz właściwie ukierunkowują swoją energię. Ponadto działalność zawodowa
pozwala dostrzec, że praca może być nagradzająca, że jest źródłem satysfakcji i spełnienia.
Wiele osób w średnim wieku postrzega pracę jako źródło stabilizacji i utrzymania.
Chociaż praca może sprawiać trudności i być przyczyną frustracji, większość ludzi w
średnim wieku relacjonuje, że jest zadowolona ze swego zajęcia i szczęśliwa z dokonanego
wyboru zawodu. Niektórzy jednak zmieniają zawód. Jak zobaczymy dalej, zmiany zachodzące
w naszej kulturze przyczyniają się do podjęcia wielu badań nad nowym pojmowaniem
poczucia stabilizacji w życiu i w pracy. Generalnie ludzie nie czują się ustabilizowani, ale
poszukują sposobów, aby to zmienić oraz potwierdzenia siebie w szeroko pojmowanej roli
człowieka pracy.
Kariera zawodowa w średnim wieku
Jak już mówiliśmy, wiek średni przynosi często ze sobą przewartościowanie celów,
aspiracji, ambicji życiowych. Dla wielu oznacza to przeorientowanie głównych wartości, także
związanych z pracą. Osoba, która większą część życia poświęciła na zdobywanie władzy
bądź pozycji zawodowej, obecnie może pragnąć osiągnięcia znaczenia wewnętrznego.
Takie skierowanie ku swemu wnętrzu może zapewnić spokój albo, w niektórych
przypadkach, wywołać niepokój. Wewnętrzne przewartościowanie może powiększyć stan
rozdarcia nie tylko w odniesieniu do pracy, ale i do własnego stylu życia, wzajemnych relacji
interpersonalnych oraz życia rodzinnego.

514 Rozdział 10. Średnia dorosłość

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
W jaki sposób problemy
zawodowe przyczyniają
się do przejścia
jednostek w wiek śre-
dni? W jaki sposób mo-
żna zastosować teorie
Eriksona, Levinsona,
Pecka i Goulda do pro-
blemów zawodowych?
Jakiego argumentu do-
starczyłaby teoria eko-
logiczna dla wyjaśnienia
wptywu problemów
zawodowych na życie
rodziny?
Drogi kariery ludzi w wieku średnim dostarczają interesujących spostrzeżeń, gdy
porównujemy je z początkami pracy zawodowej w okresie wczesnej dorosłości. Często
ludzie w średnim wieku dokonujący oszacowania swego życia zastanawiają się nad
upływem czasu, a dokładniej mówiąc, nad ilością czasu, jaki im pozostał. Wiele osób
spostrzega, że niewiele już go pozostało do zakończenia pracy zawodowej. Odwrotnie niż
w okresie wczesnej dorosłości, gdy formułowane są ambitne plany dotyczące kariery,
ludzie w średnim wieku mogą dojść do wniosku, że jest zbyt późno na realizację nowych
celów zawodowych lub na zmianę charakteru pracy. Liczni dorośli zaczynają dostrzegać,
że ich życie już nie daje się tak łatwo kształtować, jak dawniej. Mimo to średnia dorosłość
może być stadium życia wypełnionym rozmaitymi propozycjami i pomysłami, dotyczącymi
także pracy zawodowej (Bolles, 1992; Lowstuter i Robertson, 1992).
Douglas Kimmel (1990) problem czasu i oceny kariery zawodowej określa jako zegar
kariery, co wyraża się w subiektywnym poczuciu danej osoby bycia "w czasie" lub "po
czasie" w odniesieniu do swojej kariery lub dokonań. Jednostki w średnim wieku są
boleśnie świadome liczby lat, jakie pozostały jeszcze do odejścia na emeryturę oraz
tempa, w jakim osiągają swoje cele. Jeśli uważają, że ich czas już się skończy), albo
stawiane cele są nierealne, muszą zmienić swoją sytuację i podjąć kroki w celu
przystosowania się do niej.
Jeśli koncepcja zegara kariery jest słuszna, można oczekiwać, że okres wczesnej
dorosłości jest czasem formowania i ustalenia drogi kariery. Jeżeli jednak nie zostało to
zrobione, to zwykle ten problem ujawnia się później i może nawet zwiększyć stres
średniego wieku. Oczywiście, proces ustalania i planowania może być dokonany później
- w wieku średnim, ale realizacja takich planów wymaga jednak znacznego wysiłku i nie
zawsze jest satysfakcjonująca.
Nie zapominajmy, że zaangażowanie zawodowe łączy się z innymi sferami
rozwojowymi. Praca zawodowa nie odbywa się w próżni, a raczej przeplata się z innymi
czynnikami kształtującymi dorosłe życie. Na przykład ocena kariery zawodowej wpływa na
relacje małżeńskie oraz na całość życia rodziny. Ważne jest rozpoznanie powiązań
między rolami osobistymi, rodzinnymi i zawodowymi oraz konieczność ich wzajemnego
wyważenia (Cooney i Uhlenberg, 1991; Googins, 1990;
Hughes, Galinsky i Morris, 1992; Michaels i McCarty, 1992; Orthner, Bowen i Beare, 1990;
Young,1990).
Jednostki odczuwają potrzebę wyważenia satysfakcji i jej braku z wypełniania
wszystkich życiowych ról. Pragną ustalić, które z ról pozostają w zbyt silnym konflikcie z
innymi, i zdecydować, które z nich są najważniejsze. Mężczyźni na przykład mogą odkryć,
że zawodowe role zdominowały ich życie, ale są w stanie zmienić swoje priorytety, jeśli
przewidują satysfakcję z pełnienia innych ról (Barnett, Marshall i Pleck, 1992). Kobiety
mogą uznać, że skoro ich role zawodowe pozostawały zawsze na dalekim planie,
obecnie nadszedł czas, aby właśnie one stały się dominujące (Grambs, 1989; Moen,
1991). Oczywiście, każda zmiana w hierarchii ról tak u mężczyzn, jak i u kobiet wpłynie na
miejsce przyznawane innym rolom życiowym. Ważnym zadaniem jest więc określenie i
równomierne gospodarowanie możliwościami i zasobami jednostki (Okun, 1984; Spitze i
Logan, 1990).
Zmiany kariery zawodowej w średnim wieku
Z powyższej dyskusji wynika jasno, że wiele osób w średnim wieku krytycznie
ocenia przebieg swojej dotychczasowej kariery, podobnie jak swoje nadzieje i
aspiracje na przyszłość. Takie oszacowanie może zadecydować o zmianie kariery
w średnim

516 Rozdział 10. Średnia dorosłość

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Czy negatywne przeja-
wy działalności zawo-
dowej wpływają podo-
bnie, czy odmiennie na
kobiety i mężczyzn? Ja-
kie podobieństwa lub
różnice związane z ptcią
są wedtug ciebie
widoczne w fizycznych,
psychologicznych i
rodzinnych aspektach
życia jednostki?
być wyobcowanie z rodziny i brak bliskich kontaktów między małżonkami, co jest
niebezpieczne, zwłaszcza w okresie przechodzenia do wieku średniego (Michelozzi,
1992).
Jak wspomniano, innym powodem zmiany pracy może być poczucie wypalenia się.
Wypalenie się jest pojęciem związanym ze stresem odnoszącym się do wyczerpania
fizycznych, emocjonalnych i umysłowych zasobów jednostki na skutek długotrwałego
stanu napięcia. Wiele badań (Appels i Schouten, 1991;
Cherniss, 1992; Elloy i Andersen, 1991; Firth-Cozens, 1992; Ganster i Schaubroeck,
1991) rzuciło światło na negatywne skutki tego stanu. Na przykład wiadomo, że wypalenie
się jest szczególnie powszechne w zawodach zorientowanych na niesienie pomocy
innym, jak pielęgniarka czy opiekun socjalny. Ludzie pracujący w tych zawodach
ofiarowują siebie innym i po pewnym czasie mogą stwierdzić, że już nie są w stanie
niczego więcej dać z siebie (Hales, 1992). Chociaż poczucie wypalenia może pojawić się
w latach wcześniejszych, to jednak najczęściej doświadczają go pracownicy w średnim
wieku, a liczba ich ciągle wzrasta. Robert Lock (1992) podkreśla, że wypalenie się może
wywołać uczucie wydrenowania, emocjonalnego wyjałowienia i przeświadczenia o swojej
nieprzydatności. Oprócz wyczerpania się zasobów fizycznych, emocjonalnych i
umysłowych może dojść do przykrego odkrycia, że idealizm w zawodzie został zastąpiony
przez cynizm i obojętność.
Łatwo daje się przewidzieć, kogo w największym stopniu dotyka poczucie wypalenia -
podatne na nie są przede wszystkim osoby dynamiczne, zorientowane na cel oraz
zdeterminowani idealiści. Pragną oni błyskotliwej kariery zawodowej, idealnego
małżeństwa i dzieci, których wszyscy będą zazdrościć. Mimo że takie cele życiowe są
słuszne, ofiary wypalenia robią błąd, dążąc do perfekcji, ponad miarę angażując się w
pracy i poświęcając się dla ambicji życiowych (Freudenberger i Richelson, 1980).
Są też inne motywy zmiany pracy. Niektórzy pracownicy dokonują zmian z powodów
rodzinnych, jak rozwód czy śmierć współmałżonka. Usamodzielnienie się ostatniego
dziecka także może skłonić kobietę w średnim wieku do zastanowienia się nad zmianą w
karierze zawodowej i w wielu wypadkach nad swą pozycją, która potwierdzałaby poczucie
jej własnej wartości i przydatności (Wingrove i Slevin, 1991). Dla wielu kobiet w średnim
wieku zmiana w karierze oznacza przejście z częściowego na pełny etat.
Na koniec należy stwierdzić, że niektórzy pracownicy zmieniają pracę wbrew swej woli.
Na przykład do zmiany zmusza wiele osób status bezrobotnego lub samo zagrożenie
bezrobociem. A więc osoby zatrudnione w firmie mogą zmieniać zawód, gdy wiedzą, że
firma jest w stanie bankructwa lub źle rokuje na niezbyt odległą przyszłość (Lock, 1992;
Morrisey, 1992). Inni przekwalifikowują się, ponieważ zdają sobie sprawę z tego, że
wykonywany przez nich zawód będzie wyparty przez automatyzację. Z tego wynika, że
robotnicy częściej doświadczają niezależnych od siebie zmian kariery w średnim wieku
niż specjaliści, którzy są bardziej niezależni.
Kobieta jako pracownik
Wspominaliśmy już o wzroście liczby kobiet samotnych i zamężnych, które są aktywne
zawodowo. Obecnie kobiety stanowią około 45% ogólnej liczby zatrudnionych. W 2050
roku 67 milionów kobiet planujących pracę zawodową będzie stanowiło około 47%
wszystkich pracujących, podczas gdy w 1976 było ich 40%, a w 1988 r. - 45%. Ponad 60%
wszystkich dorosłych kobiet będzie pracowało w 2050 roku. Do dwóch

Rozwój zawodowy 517

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Jakie są twoje spo-
strzeżenia na temat
pracujących kobiet? Czy
sądzisz, że stereotypy
ról płciowych wpływają
na negatywną postawę
wobec pracujących
kobiet? W jaki sposób i
gdzie kształtują się takie
stereotypy? Czy
pochodzą one ze źródeł
opisanych w rozdziale
6.?
mężczyzn, którzy rozpoczynają obecnie pracę, dołączą trzy kobiety (U.S. Department
ofLabor, 1992).
Jakie czynniki są odpowiedzialne za wzrost liczby zatrudnionych kobiet? Oczywiście
jednym z powodów jest konieczność ekonomiczna, Dochody jednej osoby są
niewystarczające dla wielu par małżeńskich. Częstsze rozwody i separacje powodują, że
coraz więcej kobiet żyje w rodzinach bez męża, co zmusza je do liczenia na własne
dochody. Innym czynnikiem, występującym szczególnie wśród kobiet z wyższym
wykształceniem, jest realizowanie potrzeby osiągnięć poza domem i rodziną (Lock,
1992).
Choć nadal pracujące kobiety napotykają trudności, to jednocześnie powstały większe
możliwości zdobycia przez nie pracy. Kobiety stanowią obecnie więcej niż połowę
zatrudnionych w niemal 12 działach gospodarki, wtaczając w to szybko rozwijającą się
służbę zdrowia, bankowość, służbę prawniczą, ubezpieczenia i handel. Kobiety podejmują
także pracę w zawodach uważanych dotąd za typowo męskie:
strażaków, pilotów i nawigatorów, zawodowych sportowców, mechaników samo-
chodowych i elektryków, by wymienić kilka z nich. Wiele kobiet zajmuje wysokie
stanowiska dyrektorskie oraz takie, które wymagają wysokiej specjalizacji (Michelozzi,
1992).
DYSKRYMINACJA PŁCIOWA W celu wyeliminowania dyskryminacji płciowej,
niesprawiedliwego i nierównego traktowania osoby ze względu na płeć, tworzy się
szczególne warunki prawne. W Karcie Praw Człowieka z 1964 roku w paragrafie VII mówi
się, że osoby zatrudniane nie mogą być dyskryminowane ze względu na płeć, a także
rasę, kolor skóry, religię i przynależność narodową.
W 1971 roku Sąd Najwyższy zarządził, że niejednakowe traktowanie ze względu na
płeć gwałci 14 poprawkę Konstytucji Stanów Zjednoczonych, która gwarantuje równą
ochronę wszystkich obywateli.
Niestety, najbardziej wyczerpująca deklaracja dotycząca równości płci wobec prawa
jest daleka, aby stać się częścią Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Po raz pierwszy
Poprawka o Równości Praw została przedstawiona w Kongresie w 1923 roku,
zatwierdzono ją w Senacie oraz w Izbie Reprezentantów w 1972 roku. Z 7-letnim terminem
ostatecznej ratyfikacji została rozesłana do poszczególnych Stanów. W 1969 roku
niewystarczająca liczba Stanów ratyfikowała tę poprawkę i odroczenie w czasie było
odpowiedzią na naciski kobiecego lobby. W przedłużonym ostatecznym terminie
przypadającym na czerwiec 1982 tylko 35 z wymaganych 38 stanów (trzy czwarte
wszystkich Stanów musi ratyfikować poprawkę konstytucyjną) ratyfikowało tę poprawkę.
Począwszy od 1982 roku Poprawka byta prezentowana na każdej sesji Kongresu, ale
do 1993 roku nie udato się jej przestać dalej. Gdyby Senat i Izba ponownie głosowały za
przyjęciem Poprawki, każdy z nich przez wymaganą w dwóch trzecich większość, wówczas
mogłaby ona być przesłana do poszczególnych Stanów w celu ratyfikacji. Jak widać,
Poprawka o Równości Praw ugrzęzła w procesie legislacyjnym na przeszło 70 lat.
Przyjrzyjmy się bliżej nierówności i dyskryminacji ze względu na płeć w warunkach
pracy. Półtora wieku temu kobiety byty wyłączone ze wszystkich płatnych zajęć, niezależnie
od ich znaczenia. Nie mogły głosować ani prowadzić biura, a zamężne kobiety nie mogły
podpisywać umów i dysponować własnością. Mimo że obecnie wzrasta liczba kobiet
podejmujących pracę, wiele z nich jest ograniczanych do zajęć o niskim statusie. Kobiety
nadal stanowią mniejszość w zawodach wymagających kwalifikacji zawodowej, zwłaszcza
w kadrze zarządzającej. Większość kobiet, które pracują w biurach, pełni funkcje
sekretarek i wykonuje prace urzędniczek; bardziej prestiżowe i dochodowe stanowiska
obsadzone są w większości przez mężczyzn. To

518 RozdziaMO. Średnia dorosłość
nierówne traktowanie rozciąga się nawet na takie obszary, jak dostęp do kredytów czy
uzyskania ubezpieczenia na dogodnych warunkach (Andersen, 1988; Mason, 1991;
Matlin, 1993; Rothenberg, 1988; Tittie, 1988, Yianello i Siemienska, 1990).
Zanalizujmy niektóre grupy zawodowe. Większość lekarzy, dentystów i prawników to
mężczyźni, podczas gdy większość kobiet to sekretarki, pielęgniarki, nauczycielki i
bibliotekarki. Niewiele kobiet pracuje w zawodzie konstruktorów czy inżynierów, chociaż
ich liczba w tych wydawałoby się nietradycyjnych dla kobiet zawodach wzrasta od okoto
dziesięciu lat. Coraz więcej kobiet prowadzi działalność polityczną, ale nadal jest ich
mato. W 1992 roku w Stanach Zjednoczonych tylko dwie kobiety były w Senacie wśród 100
senatorów i tylko 28 na 435 przedstawicieli Izby Reprezentantów. Na poziomie
poszczególnych Stanów sytuacja wygląda nieco lepiej:
Około 18% wszystkich stanowych ustawodawców to kobiety. W 10 Stanach kobiety
zajmują 25% lub więcej miejsc we władzach ustawodawczych (Diamond, 1988;
Gutek, 1988; U.S. Bureau of the Census, 1992). Bardziej zachęcające byty wyniki wyborów
w 1994 roku.
Gorzej przedstawia się sytuacja, gdy kobieta zajmuje to samo stanowisko co
mężczyzna - kobieta otrzymuje wtedy zdecydowanie niższą pensję. Wzrost liczby kobiet w
nisko płatnych zawodach jest najważniejszym wskaźnikiem nierówności. Nawet kobiety,
które ukończyły college, zarabiają niejednokrotnie mniej niż mężczyźni, którzy ukończyli
tylko high school. Odnosi się to do każdej grupy etnicznej (Matlin, 1993). We wstawce
"Ukazanie odmienności" można znaleźć informacje dotyczące dyskryminacji zawodowej
kobiet obserwowanej na całym świecie.
Przybliżmy różnice w dochodach mężczyzn i kobiet. Absolwentka college'u w wieku od
18. do 24. roku życia zarabia średnio 92 centy na godzinę, podczas gdy mężczyzna w tym
samym wieku o tym samym wykształceniu zarabia dolara. Jej dochody obniżają się
znacznie, gdy osiąga ona wiek pomiędzy 55. a 64. rokiem życia, jej średni zarobek wynosi
wtedy około 54 centy na każdego dolara zarobionego przez mężczyznę. Emerytury kobiet
są także znacznie niższe niż mężczyzn. W 1991 roku emerytka otrzymywała średnio 76
centów na każdego dolara wypłacanego emerytowi (Andersen, 1988; Gutek, Stromberg i
Larwood, 1988 Helson, Elliot i Leigh, 1989; Rosę i Larwood, 1988; U.S. Bureau of the
Census, 1992; U.S. Department of Labor, 1992).
Brak równości zawodowej wyraża się jeszcze w inny sposób. Na przykład badania
nad rozwojem kariery pracowników socjalnych (Zunz, 1991) wykazały, że kobiety znacząco
rzadziej awansowały niż mężczyźni. Inne badania (Cox i Harquail, 1991) ujawniły, że
chociaż kobiety zajmujące się zarządzaniem nie różniły się od mężczyzn pod względem
ogólnej liczby awansów ani w poziomie satysfakcji zawodowej, otrzymywały one niższe
podwyżki i miały mniejsze szansę na awans niż mężczyźni o podobnym wykształceniu,
wieku, doświadczeniu, osiągnięciach i drogach kariery.
Jak wskazywaliśmy wcześniej, paragraf VII Karty Praw Człowieka z 1964 roku zakazuje
dyskryminacji ze względu na płeć w miejscu pracy. Jest to podstawowe prawo, które
chroni pracowników przed nierównością ze względu na płeć, ponieważ zakazuje
dyskryminacji w werbowaniu, testowaniu, wyjaśnianiu, najmowaniu, w zarobkach,
awansie i przywilejach. Equal Emplyment Oppertunity Commission (Komisja do Spraw
Równości w Zatrudnieniu), na której spoczywa główny obowiązek wprowadzania w życie
VII paragrafu, opublikowała poradnik na temat dyskryminacji płciowej, sugerujący
odmowę najmowania się do pracy w przypadku odwoływania się do stereotypu
płciowego. Naruszeniem tego paragrafu jest także bazowanie w decyzjach o zatrudnieniu
pracownika na preferencjach współpracowników, pracodawcy, interesantów czy klientów.
Pracodawca nie może określać zawodu Jako "męskiego" bądź "kobiecego" lub ujawniać
preferencji czy stosować ograniczeń odnoszących się do płci w ogłoszeniach, o ile płeć
nie jest w dobrej wierze kwalifikacją do zawodu (co zdarza się rzadko).

Rozwój zawodowy 519
UKAZANIE ODMIENNOŚCI Kobieta, praca a
dyskryminacja zawodowa
Na catym świecie kobiety stanowią więcej niż jedną trzecią ogólnej liczby
płatnych pracowników, a pracuje zawodowo 47% spośród wszystkich kobiet w
wieku od 15. do 64. roku życia. Jednakże odsetki te różnią się w zależności
od analizowanej narodowości. Na przykład na obszarze byłego Związku
Radzieckiego zatrudnionych jest około 71% kobiet, podczas gdy w Ameryce
Łacińskiej - tylko 30% ma pracę. Kraje arabskie mają najniższy procent
zatrudnionych kobiet - 8% w Algierii i 10% w Egipcie.
Nie popełnia się żadnego błędu mówiąc, że kobieta na całym świecie zarabia
mniej niż mężczyzna. Na poparcie tego można przytoczyć ostatnie badania
International Labor Organization (1929), z których wynika, że różnice pomiędzy
płacą mężczyzn i kobiet występują zarówno w krajach rozwijających się, jak i
rozwiniętych przemysłowo. Kobiety pracują więcej godzin tygodniowo, w tym też
wykonując obowiązki domowe, niż mężczyźni we wszystkich krajach świata, z
wyjątkiem Północnej Ameryki i Australii. Najciężej pracują kobiety w Afryce:
Oszacowano, że kobiety afrykańskie pracują 67 godzin tygodniowo, a mężczyźni -
53 godziny. W Azji kobieta pracuje 62 godziny, mężczyźni średnio 48 godzin
tygodniowo.
W Północnej Ameryce i Australii mężczyzna pracuje 49 godzin tygodniowo,'3
kobieta 47,5. W Europie Zachodniej średnia liczba godzin pracy przypadająca na
kobietę wynosi 48, na mężczyznę - 43; w Japonii kobieta pracuje 56 godzin,
mężczyzna - 54; w Ameryce Łacińskiej kobieta pracuje 60 godzin, a mężczyzna 54
godziny. Kobiety australijskie znajdują się na czele listy równorzędnych płac;
ich zarobki stanowią blisko 88% zarobków mężczyzn. Inne kraje znajdujące się na
początku tej listy to: Dania i Francja - 82%, Wielka Brytania - 76%, Belgia^ - 75% i
Niemcy - 74%. |||
Nierównym płacom towarzyszą zwykle inne negatywne warunki zatrudnienia. '
W porównaniu z mężczyznami, kobiety mają trudny dostęp do wyżej płatnych,
wymagających wysokich kwalifikacji prac. Na dodatek ich szansę na awans we
wszystkich dziedzinach zawodowych są na całym świecie mniejsze, co sprawia,
że jako pierwsze tracą posadę w czasie recesji. Tego typu nierówność i
dyskryminacja są problemem, a nawet plagą większości pracujących kobiet nie
tylko w Stanach Zjednoczonych (Cancellier i Crews, 1986; Dale i Glover, 1990;
Hewlett, 1986; International Labor Organization, 1992).
Czasy się zmieniają. Na podstawie badań Jamesa Calhouna i Joan Acocella (1990)
można powiedzieć, że istnieje jeden powód, dla którego tak dużo kobiet pracuje w
zawodach o niskim statusie, a mianowicie - przez lata wiele kobiet nie kształciło się,
gdyż generalnie zakładano, że nie jest im to potrzebne, bo i tak nie dostaną pracy o
wysokim statusie. Sprzyjało to otrzymywaniu trwającego krócej i niższego
wykształcenia, a także obniżaniu aspiracji i oczekiwań. Dlatego nie ma w tym nic
dziwnego, że tylko nieliczne pracowały w zawodach o wysokim statusie. Obecnie
możliwości zawodowe kobiet są niewspółmiernie większe, ponieważ podwyższa się
ich poziom wykształcenia, l to jest postęp. Ponad połowę studentów college'u
stanowią kobiety, a każdego roku coraz

520 Rozdział 10. Średnia dorosłość
więcej kobiet rozpoczyna studia medyczne, prawnicze i biznesu. Coraz więcej kobiet
zarządza biznesem, zostaje lekarzami, prawnikami, częściej staje się też ważnymi
modelami ról dla następnych pokoleń kobiet, które dzięki temu będą czuty się znacznie
swobodniejsze w wyborze kariery zawodowej. Ponadto sukces tych kobiet zmniejszy
uprzedzenia wielu zachodnich kultur (z kobietami włącznie) dotyczące pracy kobiet na
odpowiedzialnych stanowiskach, co sprawi, że następne pokolenia. nie będą tak
dyskryminowane zawodowo. Proces ten toczy się, ale wymaga jeszcze czasu.
PRZEGLĄD ROZDZIAŁU
1. Rozwój fizyczny i urny s f owy
Starzenie się w okresie średniej dorosłości ma charakter zewnętrzny i wewnętrzny.
Zmiany w obrębie skóry i włosów są najbardziej widocznymi przejawami zewnętrznego
procesu starzenia się. Proces wewnętrznego starzenia przejawia się w zmniejszaniu się
ilości krwi przepompowywanej przez serce i tendencji do wzrostu ciśnienia krwi. W tym
czasie może także w różnym stopniu wystąpić twardnienie i sztywnienie tętnic, miażdżyca,
zwężanie się światła tętnic na skutek odkładania się tłuszczu. Zmiany w strukturze mózgu
są mato znaczące. Jeżeli chodzi o układ oddechowy, to rozpoczyna się powolna utrata
elastyczności płuc, a ogólna zdolność oddychania zmniejsza się o 25%. Najbardziej
znaczące zmiany w zakresie narządów zmysłów dotyczą wzroku i słuchu.
Z problemów zdrowotnych w średnim wieku, możliwych do uniknięcia, wymienić
należy otyłość jako najbardziej groźną spośród nich dolegliwość. Dobrze udowodniono
związek pomiędzy otyłością a takimi chronicznymi chorobami, jak choroby serca, pewne
rodzaje raka czy apopleksja. Choroba wieńcowa i rak stanowią podstawowe przyczyny
śmierci w okresie średniej dorosłości. Menopauza, występująca powszechnie u 40-latek
lub 50-latek, określana jest jako zakończenie miesiączkowania. Okres trwający od
początku nieregularnego miesiączkowania do całkowitego jego zaprzestania zwany jest
klimakterium.
Typowa dla przeważającej liczby dorosłych w średnim wieku jest stabilność
intelektualna w zakresie większości zdolności, ale występuje tendencja do pogarszania
się czasu reakcji. W praktyce starszy człowiek lepiej wykorzystuje swoje doświadczenia
życiowe i uzyskuje perspektywę, którą można by nazwać mądrością. O ile pamięć
sensoryczna i pamięć krótkotrwała w małym stopniu zmienia się wraz z wiekiem, o tyle
pamięć długotrwała ujawnia pewien spadek, co przypuszczalnie jest uwarunkowane
mniejszą sprawnością procesów kodowania i przypominania.
2. Osobowość / rozwój społeczny
Przejście w średni wiek często pobudza, jeżeli istnieje taka potrzeba, do ponownego
oszacowania siebie i zmiany celów życiowych; odbijają się w tym także różnice między
płciami. Wielu badaczy, a wśród nich szczególnie Pauł Costa i Robert McCrae, twierdzi, że
osobowość pozostaje relatywnie niezmienna w okresie dorosłości i jest kontynuacją
wcześniejszych lat. Inni badacze, tacy jak Erik Erikson, Robert Peck, Daniel Levinson i
Roger Gould, twierdzą, że osobowość dorosłych podlega zmianom pod wpływem nowych
doświadczeń i wyzwań. Jeszcze inny punkt widzenia, odzwierciedlający wyniki badań pro-
wadzonych w Berkeley i Oakland, utrzymuje, że osobowość dorosłych cechuje zarówno
kontynuacja, jak i zmiana. Nawiązując do Abrahama Masłowa, można

Przegląd rozdziału 521
powiedzieć, że dorosłość jest takim okresem, w którym jednostki zabiegają o samo-
realizację, czyli bardzo subtelny wymiar rozwoju, opisywany w kategoriach autonomii,
indywiduacji i autentyczności.
Stres jest definiowany jako ogólna, niespecyficzna odpowiedź organizmu na stawiane
mu wymagania, o charakterze psychologicznym i fizjologicznym. Stres może mieć wymiar
pozytywny (eustres), jak i negatywny (distres). Stres występuje w odpowiedzi na bodźce
zwane stresorami," które można uszeregować od strachu i zmęczenia do fizycznego
zranienia i konfliktu emocjonalnego. Liczne stresory mogą dziatać wspólnie. Wyróżnia się
stresory społeczne, psychiczne, fizyczne i endemiczne, biorąc pod uwagę ich zakres.
Wrogość, często występująca w formach zachowania typu A, może prowadzić do choroby
naczyniowo-krąźeniowej. Pojęcie ogólnego zespołu adaptacyjnego wprowadzone przez
Selye'go, składające się z reakcji alarmowej, stadium odporności oraz stadium
wyczerpania, pozwala nam na lepsze poznanie zdarzeń stresowych. Na zakończenie
rozdziału rozważono różne propozycje radzenia sobie ze stresem, a wśród nich wypoczynek,
właściwe żywienie, regularne ćwiczenia, stosowanie technik redukujących poziom stresu i
uczestnictwo w systemie społecznego wsparcia.
3. Rodzina
Para małżeńska w średnim wieku staje w obliczu licznych ważnych wyzwań w trakcie
tego stadium życia rodziny. Do najważniejszych należy zaliczyć przystosowanie się do prób
uzyskania niezależności przez dorastające dzieci, wspomaganie ich w stawaniu się
odpowiedzialnymi, niezależnymi i dobrze przystosowanymi młodymi dorosłymi. Puste
gniazdo występuje wtedy, gdy dorosłe dzieci wyprowadzają się z domu, co może wywołać
zarówno negatywne, jak i pozytywne emocje. Ci, którzy z zadowoleniem wchodzą w okres
pustego gniazda, są zwykle rodzicami zachęcającymi swoje dzieci do uniezależnienia się.
W ostatnich latach coraz częściej obserwujemy pełne gniazdo, polegające na tym, że
młodzi dorośli decydują się na dalsze wspólne mieszkanie z rodzicami przez dłuższy czas.
Można wymienić wiele powodów dla wyjaśnienia popularności pełnego gniazda: względy
finansowe, poczucie samotności, odkładanie małżeństwa i zmiany w karierze zawodowej.
Wielu dorosłych w średnim wieku zostaje dziadkami i w rozdziale tym analizujemy niektóre
z bardziej powszechnych pozytywnych i ujemnych stron, oczekiwań oraz różnic związanych z
płcią łączących się z tym okresem życia rodziny.
Opieka nad starszymi rodzicami jest innym ważnym zadaniem dla osób w średnim
wieku. Zadanie to dostarcza zarówno wzmocnień pozytywnych, jak i nowych wymagań.
Wielu dorosłych w średnim wieku wypełnia odpowiedzialne, konkurencyjne względem
siebie role oraz czuje się ograniczonych czasowo. W rozdziale tym omówiono złożoność
organizacji opieki nad starszymi rodzicami, ze społecznymi, psychologicznymi i
finansowymi implikacjami włącznie. Napięcie wynikające z opiekowania się rodzicami
dotyka szczególnie córki, które tradycyjnie biorą na swe barki większość związanych z nim
obowiązków.
4. Rozwój zawodowy
Oszacowanie swojej kariery zawodowej jest często ważną częścią przejścia do
średniego wieku. Wiele osób, oceniając swoją karierę, będzie prawdopodobnie brało pod
uwagę ilość czasu, jaka pozostała do odejścia na emeryturę. Koncepcja Douglasa
Kimmela, zegara kariery, odzwierciedla to, że jednostka może czuć się po czasie, być w
czasie lub przed czasem w odniesieniu do dokonań w zakresie kariery zawodowej,
ia-s^-fe^., -,

Rozdział 10. Średnia dorosłość
Rozważając problem satysfakcji zawodowej, stwierdza się, że dorośli w średnim
wieku mogą dokonywać zmian w swojej karierze. Wymienia się różne powody
dokonywania zmian w karierze zawodowej: brak spełnienia w dotychczasowym
zawodzie, poczucie ograniczenia w realizacji siebie, nuda, wypalenie się czy
bezrobocie. Kobiety coraz częściej podejmują pracę zawodową. Ale mimo że
obecnie kobieta ma więcej szans znalezienia pracy niż kiedykolwiek wcześniej,
pracownicy ptci żeńskiej spotykają się często z segregacją zawodową i
dyskryminacją płacową.

TERMINY DO ZAPAMIĘTANIA
antykoagulant (środek
przeciwkrzepliwy) arterioskleroza
(stwardnienie tętnic) cholesterol
choroba wieńcowa cenienie
mądrości lub cenienie sił
fizycznych
ciśnienie krwi
distres
diuretyk (środek moczopędny)
dyskryminacja płci estrogen
eustres
wzór zachowania typu A wzór
zachowania typu B giętkość
umysłowa lub sztywność
umysłowa guz łagodny guz
złośliwy inteligencja płynna
inteligencja skrystalizowana
katektyczna giętkość lub
katektyczne
zubożenie
klimakterium
menopauza
miażdżyca tętnic
nadciśnienie


nadwaga
nowotwór
ogólny zespół adaptacyjny
otyłość
pełne gniazdo ^c/as.
presbiopia (starczowzroczność)
przepaść międzypokoleniowa
puste gniazdo
rak (cancer)
rak podstawnokomórkowy
samorealizacja
socjalizowanie się lub
seksualizacja
w stosunkach międzyludzkich
starzenie się wewnętrzne stres
stresor
stresor endemiczny
stresor fizyczny stresor
psychologiczny stresor
społeczny twórczość lub
stagnacja wypalenie się
^?^ �..-^ zakrzep zawał
zawał mięśnia sercowego
zegar kariery zewnętrzne
starzenie się

PROBLEMY DO PRZEMYŚLENIA
� Jesteś proszony o wygłoszenie wykładu zatytułowanego "Dobre
samopoczucie. Zdrowy styl życia." Aby przygotować się do tego,
zdecydowałeś się na rozwinięcie około pięciu zasadniczych sugestii
dotyczących zorganizowania zdrowszego stylu życia. Jakie kluczowe
zagadnienia wybrałbyś i dlaczego? Zdecyduj się teraz na rozszerzenie
swojego wykładu o pozytywne i negatywne strony stresu. W tej części
swojego projektu przygotuj przynajmniej pięć wskazówek na temat tego, jak
unikać distresu i poszukiwać eustresu w celu uczynienia życia zdrowszym i
bardziej produktywnym. -A ^ -N^M i-..:^.:
� Siedzisz przy biurku zagłębiony w myślach, gdy nagle z Olimpu zstępuje
Muza i proponuje ci wszystko, czego zapragniesz. "Co" - pyta ona -
"ucieszyłoby się

Zalecana literatura 523
najbardziej - wysoki poziom inteligencji-skrystalizowanej czy stałe źródto płynnej
inteligencji?" Jakie korzyści mogłyby płynąć dla twojego życia z każdej z tych form
zdolności umysłowych? Czy możesz wymienić potencjalne wady tkwiące w każdej z
nich? Bądź ostrożny, zanim zdecydujesz się.
Weź kartkę papieru i zatytułuj ją "Pełne funkcjonowanie osobowości w średnim wieku".
Pod tym nagłówkiem wymień wszystkie znane ci cechy osobowości i charakteru
pasujące do tego tematu. Gdy dojdziesz do problemu pracy, pomyśl o różnych
pozytywnych wymiarach osobowości wymienianych przez Eriksona, Pecka, Levinsona i
Goulda. Czy niektóre z tych dymensji są warte włączenia do twojej listy? Poza tym,
rozważ komponenty związane z samorealizacją osobowości, a także te wymiary
osobowości, które służą walce ze stresem. Czy twoja lista pozostanie niezmieniona
przez całą dorosłość, czy będzie różna dla stadium wczesnej i późnej dorosłości?
Jakich danych może ci to dostarczyć odnośnie do zagadnienia ciągłości i braku
ciągłości w rozwoju osobowości?
Opieka nad starszymi rodzicami jest obecnie ważnym problemem dla członków
rodziny, który często nie jest nikomu zgłaszany aż do momentu, w którym problem ten
narasta. Przyjmij, że twoi rodzice nie potrzebują pomocy. Wykorzystując rozważania
zawarte w tym rozdziale na temat wcześniejszego przygotowywania się do zmiany
zapotrzebowania na pomoc, powiedz, o jakich sprawach możesz już zacząć myśleć od
zaraz, samemu lub z rodzeństwem? Jakie problemy finansowe i prawne
prawdopodobnie się pojawią? Gdy wszystkie przeszkody i trudności zostaną
przewidziane, jakie techniki redukcji stresu chciałbyś zastosować spośród
zaprezentowanych w tym rozdziale?
Jesteś szefem wielkiej fabryki produkcyjnej i chciałbyś zapewnić najbardziej
produktywne i odpowiednie dla pracowników warunki pracy. Wykorzystując materia)
zgromadzony w tym rozdziale, zastanów się, w jaki sposób starałbyś się maksymalnie
podwyższyć poziom satysfakcji zawodowej u swych pracowników? Czy wprowadzałbyś
system nagród i zachęt? W jaki sposób radziłbyś sobie z pracownikami
odczuwającymi brak satysfakcji i rozczarowanie? l na koniec, jakie kroki podjąłbyś, aby
ograniczyć dyskryminację płciową w twojej fabryce, a zachęcić do sprawiedliwego i
równego traktowania zatrudnionych u ciebie mężczyzn i kobiet?
ZALECANA LITERATURA
1. Birren J.E., Sloane R.B. i Cohen G.D. (red.) (1992). Handbook of mental health and
aging. [Podręcznik zdrowego umysłu i starzenia się., wyd. 2). San Diego, CA:
Academic Press.
W rozdziałach 11. i 12. omówiono problemy pamięci i inteligencji na przestrzeni
dorosłego życia. ^-^^, -;.^
2. Greenberg E.M., Bergquist W.H. i Klaum G.A. (1993). In our fifties: Yoices of men and
women reinyenting their /n/es. {Pięćdziesiątka: G/osy mężczyzn i kobiet o
przemyśleniach na temat ich życia). San Francisco: Jossey-Bass.
Wywiady z mężczyznami i kobietami w średnim wieku rzucające światło na dynamikę tego
stadium życia.
3. Koch T. (1990). Mirrored lives: Aging chiidren and e/der/y parents. (Życie odzwierciedlone:
Starzejące się dzieci i starsi rodzice). New York: Praeger.

524 Rozdział 10. Średnia dorosłość
Fascynujące spojrzenie na to, jak dorosłe dzieci i starzejący się rodzice radzą
sobie z wieloma wyzwaniami i złożonością starzenia się.
4. Matlin M.W. (1993). The psychology of women. (Psychologia kobiet, wyd. 2).
Fort Worth, TX: Harcourt Brace Jovanovich.
Rozdział 6. dostarcza znakomitej analizy sytuacji kobiet pracujących zawodowo,
z uwzględnieniem zagadnienia dyskryminacji i wpływu pracy na życie rodziny.
5. Sheehy, G. (1992). Silent passage: Menopause. (Ciche przejście: Menopauza).
New York: Pandom House. .^
Bardzo interesująca książka na temat menopauzy oraz o towarzyszących jej
pozytywnych i negatywnych skutkach.

Rozdział 11
PÓŹNA DOROSŁOŚĆ
CO O TYM SĄDZISZ?
1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Starzenie się a stereotyp starucha
Rozwój fizyczny Rozwój umysłowy
2. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY
Teorie rozwoju osobowości Formy
pomyślnego starzenia się Przegląd
życia i reminiscencja Złe
przystosowanie psychiczne
3. RODZINA
Relacje w małżeństwie
Urządzenie się w życiu
Opieka instytucjonalna
Relacje z krewnymi
4. EMERYTURA
Składniki przejścia na emeryturę
Przystosowanie do emerytury Proces
przechodzenia na emeryturę
Przegląd rozdziału � Terminy do zapamiętania � Problemy do przemyślenia � Zalecana literatura

526 Rozdział 11. Późna dorosłość
CO O TYM SĄDZISZ?
� Często spostrzega się ich jako osoby samotne, chore, zrzędliwe, będące dla
wszystkich ciężarem. Te negatywne stereotypy starych ludzi istnieją od lat,
ale niezupełnie odpowiadają prawdzie. Podobny ktopot sprawiają często
posępne i przyprawiające o depresję konotacje przypisywane stadium
życiowemu późnej dorosłości. Skąd się biorą takie postawy i oceny?
Dlaczego niektórzy ludzie je przyjmują? Jak widzisz to ostatnie stadium cyklu
życiowego? Co zrobili badacze, aby rozproszyć mity na temat starzenia się i
zastąpić je obiektywnymi obrazami starzenia się? �
^^^.-y -.
� Choroba Altzheimera została zakwalifikowana przez ekspertów medycznych
jako najbardziej zagadkowe schorzenie lat 90. naszego stulecia. Każdego
roku pochłania ona od 100 000 do 120 000 ofiar i daje prognozę skrócenia
liczby pozostałych lat życia o 50%. Charakteryzuje ją progresywna
degeneracja neurologiczna, która sprowadza jej ofiary do stanu bezruchu,
niemoty i wegetacji. Obecnie nie znamy sposobów jej leczenia. Co wiemy o
tej dewastującej człowieka chorobie? Jak ona postępuje i czego można
dokonać dzięki medycznej interwencji?
� Uroczystość w zakładzie pracy z okazji przejścia na emeryturę Boba
Prescotta obejmowała wszystkie rutynowe działania i przyjęcie,
przemówienia, złoty zegarek i inne pożegnalne podarunki. Bob przez cafe lata
byt dobrym pracownikiem i nawet proszono go, aby pozostał dłużej w
zakładzie pracy ze względu na jego wybitne osiągnięcia. On jednak uprzejmie
odmówił, gdyż uznał, że 44 lata pracy "wystarczy każdemu". Poza tym Bob
planował sobie od lat, co będzie robił na emeryturze i niecierpliwie wypatrywał
okresu, kiedy wreszcie będzie mógł podróżować i spędzać czas ze swą
rodziną. Jak sobie wyobrażasz Boba na emeryturze? Przed jakimi problemami
specjalnego przystosowania stanie on i wielu jemu podobnych w tym ważnym
okresie przełomu życiowego? W rozdziale tym zostaną omówione
zagadnienia związane z odejściem z pracy i wiele problemów, przed jakimi
stawia emerytów, mężczyzn i kobiety konieczność adaptacji do nowych
sytuacji.
1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Późna dorosłość stanowi ostatnie stadium cyklu życia człowieka. Jest to okres dający
potencjalnie szansę znacznego szczęścia, satysfakcji i spełnienia. Niestety, społeczny
obraz starszych ludzi przedstawia ich w odmiennym świetle: jako nieszczęśliwych,
słabowitych i chorych. Podobnie jak wszystkie inne stadia cyklu życiowego, późna
dorosłość stawia człowieka przed specyficznymi trudnościami i licznymi wyzwaniami
wymagającymi unikalnego przystosowania, a zwłaszcza elastyczności i zdolności
adaptacyjnych. Jednak przystosowania takie nie wymagają rezygnacji z zadowolenia i
większość starszych osób udowadnia nam, że późna dorosłość może być okresem życia
dającym emocjonalne spełnienie się przy minimum osłabienia fizycznego i umysłowego
(Birkel i Freitag, 1991; Minkler, 1990; Ory, Abeles i Lipman, 1992;Victor, 1991).
Prawdopodobnie powinniśmy zwrócić więcej uwagi na sposoby widzenia i leczenia
starszych osób stosowane w innych krajach. W kulturach wschodnich, takich jak
japońska czy chińska, starsze osoby są poważane; szanowane ze względu na posiadaną
mądrość, nie są zaś ignorowane bądź odrzucane przez swych młodszych towarzyszy. W
tych kulturach późna dorosłość jest uznawana za wdzięczny i triumfalny okres życia, a nie
okres degeneracji i deterioracji. Istnieje teraz paląca potrzeba ponownego rozważenia roli
starszych osób w wielu zachodnich kulturach i zmiany

Rozwój fizyczny i umysłowy 527
popularnych stereotypów okresu przebywania na emeryturze. Zamiast odrzucać i izolować
starsze osoby należy je pojmować jako ważne jednostki, które mogą jeszcze dać
społeczeństwu wiele dobrego (Dean, 1992; Gross, 1991; Kiefer, 1990).
Gatąź wiedzy o starszych ludziach i o procesach starzenia się zwana jest gerontologią.
(Termin ten pochodzi z języka greckiego - geras - starszy wiek i fogos - studiowanie czegoś.)
Gerontologią stanowi szeroką i aktywną dziedzinę badań mieszczących się w zakresie
psychologii rozwojowej. Ściśle z nią związany jest węższy zakres wiedzy, określany mianem
gerontologii społecznej. Geron-tologowie społeczni szukają sposobów zaspokojenia
potrzeb starszych osób przez zapewnienie im specjalnych ustug, programów i polityki
społecznej. Najbardziej interesuje ich jakość życia starszych osób. Spokrewniona z nią
dziedzina - geriatria - ma odmienny przedmiot zainteresowań. Jest to gałąź medycyny
zajmująca się zdrowiem starszych osób i zapewniająca usługi związane ze zdrowiem. Te
pokrewne dziedziny corocznie dostarczają nowych danych na temat potrzeb populacji osób
starszych, między innymi działają na rzecz podniesienia jakości życia starszych dorosłych.
Co więcej, połączone wysiłki tych dyscyplin pomogły nam w lepszym zrozumieniu dynamiki
stawania się starszym człowiekiem, jak też zrozumienia wieloaspektowej i złożonej natury
fizycznych, intelektualnych, psychicznych i społecznych procesów starzenia się (Levi, 1992;
Rosenstock, 1990; Siegler, 1992).
Starzenie się a stereotyp starucha
Stereotyp starucha w szerokim znaczeniu tączy się z dyskryminacją i przesądami
wobec jednostek ze względu na ich wiek. Z osobami uznawanymi za stare często są
związane niesprawiedliwe i poniżające stereotypy. Starszym osobom sprawiają przykrość
postawy deprecjonujące ich ze względu na wiek, gdyż często są dostrzegane jako chore,
wiekowe lub bezużyteczne (Bodiiy, 1991;
Fraboni i in., 1990; Gerike, 1990; Minkler i Robertson, 1991; Paludi, 1990;
Rubinstein, 1990).
l choć ofiarami postaw deprecjonujących z powodu wieku są zazwyczaj starsze osoby, to
pewne formy takiej dyskryminacji występują odnośnie do wszystkich stadiów życia.
Wystarczy wziąć pod uwagę niektóre z niesprawiedliwych, tym niemniej często używanych
generalizacji dotyczących niektórych grup wiekowych, np.: dzieci nie szanują starszych i są
zepsute; nastolatki są leniwe i płoche; licealiści są nieodpowiedzialni i liberalni; młodzi
dorośli mają za dużo idealistycznych planów, a ludzie w średnim wieku są zbyt zajęci, by
robić cokolwiek poza pracą podczas kryzysu wieku średniego. Humorystycznie brzmią te
wytarte slogany, ale jest zadziwiające, jak wielu ludzi je akceptuje. Uważa się, że osoba,
która osiągnęła określony wiek, uzyskała pewne uogólnione właściwości. Inaczej mówiąc,
winna jest przestępstwa związanego z wiekiem. %H v"s
Badacze zajmujący się rozwojem człowieka w ciągu całego życia szukają sposobów
przezwyciężenia stereotypu starucha i błędnych koncepcji społecznych związanych z
procesami starzenia się, zwłaszcza w odniesieniu do osób starszych. W ostatnim okresie
badacze próbując ukazać realistyczny obraz starzenia się dostarczyli dokładnych i
szczegółowych wyjaśnień tego procesu, l choć temat ten będzie omawiany w dalszej części
podręcznika, to w tym miejscu potrzebne są pewne informacje. Terrie Wetle (1991)
wymienia niektóre z utrzymujących się w naszej kulturze stereotypów starucha:

528 Rozdział 11. Późna dorosłość

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Po przeczytaniu tekstu
traktującego o stereo-
typie starucha pomyśl o
różnicach w społecznej
percepcji starszych osób
związanych z ich ptcią.
Czy starsi mężczyźni i
kobiety widziani są w
podobny sposób? Czy
posiadasz jakieś
stereotypowe obrazy
starszych mężczyzn i
kobiet?
� Starsze osoby są zgrzybiałe lub w stanie depresji.
� Wszystkie starsze osoby są chore i wiodą siedzący tryb życia.
� Starsi są aseksualni.
� Starsze osoby wyczerpały swe zasoby finansowe.
� Wszystkie starsze osoby żyją samotnie i dlatego są odludkami.
� Wszyscy starzy ludzie umierają w instytucjach.
Skąd bierze się taka postawa dyskryminowania osób starszych i określania ich
jako staruchów? Wiele z nich ma swe głębokie korzenie w historii, przynajmniej w
Stanach Zjednoczonych. Poczynając od okresu kolonialnego, pewien odsetek
starszych osób byt zaliczany do kategorii emerytów, osób zbędnych i stanowiących
dla innych ciężar. Wraz z rozwojem miast i dziewiętnastowieczną rewolucją
przemysłową postawy takie można było zastosować do większej liczby starszych
osób. Na początku XX wieku starsi ludzie byli już uznawani za problem społeczny o
szerokim zasięgu. Starszy wiek zaczął być uważany za czas zależności i choroby
(Covey, 1991; Featherstone i Hepworth, 1990; Haber, 1983; Palmore, 1990;
Vinowskis, 1989).
Postawy dyskryminujące starsze osoby ze względu na ich wiek, podobnie jak
inne postawy, są produktem procesu socjalizacji, l jako takie mogą być
przekazywane przez wiele czynników społecznych: rodziców, rodzeństwo, szkołę,
kolegów, książki i inne środki przekazu informacji. W wielu przypadkach media
wzmacniają poprzednio opisane stereotypy dotyczące starszych ludzi między
innymi w niewidoczny sposób przez preferowanie pokazywania ludzi młodych.
Badania Joetty Vernon (1990) wychwyciły tę ostatnią kwestię. Przeanalizowała
ona treść programów telewizyjnych, aby stwierdzić, jak są przedstawiane starsze
osoby, zwłaszcza starsze kobiety. Okazało się, że starsze osoby byty
zdecydowanie słabo reprezentowane w porównaniu z innymi grupami wiekowymi.
Porównania starych mężczyzn i kobiet wykazały utrwalone formy przedstawiania
obrazu starucha, jakkolwiek portretowanie starszych osób przez telewizję poprawiło
się. Telewizja zdaje się jednak być bardziej otwarta na przedstawianie starszych
mężczyzn w średnim wieku i w większym stopniu ich akceptować niż będące w
tym samym wieku kobiety. Inne prace koncentrujące się na pokazywaniu starszych
osób przez media (Hiemstra, 1983; Kuansnicka, Beymer i Perloff, 1982) ujawniły
podobne obrazy stereotypowych staruchów.
Dla przełamania stereotypu starucha jest niezbędne szersze ukazywanie
starszych osób i pogłębianie wiedzy młodszej populacji o starszych jednostkach.
Zwiększy to też naszą wiedzę o procesach starzenia się. Zbyt wiele młodych osób
uważa starzenie się za zdarzenie odległe, za coś, co ich nie może dotyczyć. Na
zmianę tego obrazu może wpłynąć usunięcie uogólnionych negatywnych cech
przypisywanych samemu procesowi starzenia się, co stanowi inny rodzaj
przekonań żywionych przez wielu młodych ludzi (Couper, Sheehan i Thomas, 1991;
Dooley i Frankel, 1990; Rosenthal, 1990; Shimp, 1990; Simons, 1990; M.W.F.
Smith, 1991).
Michael Featherstone i Michael Hepworth (1990) utrzymują, że obecnie dzięki
czterem czynnikom związanym z głównymi spoteczno-ekonomicznymi
przemianami rozpowszechnia się bardziej pozytywny obraz starszych osób i
starzenia się. Po pierwsze, dokonał się postęp wiedzy medycznej, który zmusił
ludzi do pełniejszego uświadomienia sobie procesów starzenia się i skutków upływu
czasu. Po drugie, nastąpił wzrost oczekiwań co do długości życia. Oznacza to, że
na ogół ludzie dożywają wieku 60 i 70 lat i umierają częściej z powodu chorób
związanych z późną dorosłością. Prowadzi to do zwiększenia się wymagań
odnośnie do ich leczenia medycznego, dzięki czemu choroby te zostaną wyleczone
bądź ich przebieg będzie

Rozwój fizyczny i umysłowy 529
kontrolowany. Po trzecie, wzrastające konsumpcyjne nastawienie przyczyniło się do
promowania dóbr masowej produkcji, co doprowadziło do podwyższenia poziomu
życia dorosłych w każdym wieku. Po czwarte, ekspansja środków masowego
przekazu umożliwiła szybkie docieranie informacji związanych ze starzeniem się,
dzięki czemu zyskują one szersze niż kiedykolwiek audytorium.
Rozwój fizyczny
Jak już z naciskiem podkreślaliśmy w catym podręczniku, procesy starzenia się
dokonują się w ciągu całego życia. Łatwo akceptujemy te procesy do czasu
osiągnięcia wczesnej dorosłości, gdyż sygnalizują one naszą gotowość do
wkroczenia w świat ludzi dorosłych (o czym większość z nas marzyła od wczesnego
dzieciństwa). Jednak szybko odkrywamy, że bycie dorosłym łączy się ze znacznie
większą odpowiedzialnością niż początkowo byliśmy skłonni przypuszczać. Z
czasem, wcześniejsze fantazjowanie na temat, co to znaczy być zaliczonym do
kategorii dorosłych, zmienia się w rzeczywistość, gdy gwałtownie zbliżamy się do
wieku średniego. Wtedy ostro, jeśli nie boleśnie, uświadamiamy sobie nasze własne
procesy starzenia się. Wiele osób, które zdają sobie sprawę z tego procesu w
późniejszych stadiach, może przeżywać poważny niepokój z powodu zachodzących
zmian fizycznych. Najprawdopodobniej dzieje się tak z obawy o utratę członkostwa w
jednym z najbardziej ekskluzywnych klubów w świecie - młodości.
W tym właśnie okresie ludzie odczuwają najwięcej zaburzeń fizycznych i zużywają
najwięcej leków. Nie wiadomo dokładnie, dlaczego starzenie się sprawia, iż ludzie
stają się bardziej podatni na choroby fizyczne. Należy więc zaakceptować fakt, iż w
trakcie normalnego starzenia się zachodzą pewne biologiczne zmiany. Powodują one
nieunikniony spadek poziomu funkcjonowania poszczególnych narządów i całego
ciała. Zmiany te są stosunkowo niezależne od innych czynników, takich jak stresy,
urazy i choroby. Poza wieloma normalnymi biologicznymi i fizjologicznymi
przemianami, którym podlegają starsze osoby, istnieje też progresywny wzrost
częstości chronicznych chorób (Ben-Sira, 1991; Gadów, 1991; Hickey i Stiiwell, 1991;
Kiyak i Borson, 1992;
Oriol, 1991; Rosę, 1991).
Przegląd literatury dokonany przez Cynthię Thomas i Howarda Kelmana (1990)
wykazał, że w problemach zdrowotnych starszych osób ujawniają się różnice
związane z płcią. Na przykład mężczyźni zapadają częściej na choroby potencjalnie
zagrażające życiu, natomiast kobiety na choroby nie grożące śmiercią i na
schorzenia przewlekłe. Kobiety też częściej od mężczyzn odwiedzają ośrodki opieki
zdrowotnej tylko dlatego, że są bardziej chore. Mężczyźni są częściej hos-
pitalizowani.
ZEWNĘTRZNE PRZEJAWY STARZENIA SIĘ Jak wiadomo, zewnętrzne przejawy
starzenia się odnoszą się do powierzchownych symptomów tego procesu. Bardziej
widoczne są zmiany zachodzące w skórze, ale obejmują one też zęby i ogólną
postawę ciała. Przyjrzyjmy się bliżej każdej z nich.
Skóra. Najbardziej widoczną zmianą na skórze są zmarszczki. Proces tworzenia
się zmarszczek zaczyna się w wieku średnim. Na ich powstawanie wpływa natężenie
ekspresji mimicznej, zanik podskórnej wyściółki tłuszczowej, utrata elastyczności
skóry. Przypominamy (rozdział 2.), że za takie procesy są głównie odpowiedzialne
zmiany w kolagenie. Jedno ze źródeł (Matteson, 1988) podaje, że włókna kolagenowe
przekształcają się w cieńsze wiązki, powodując zmiany w konfiguracji ich
skrzyżowanych powiązań. Podskórna tkanka tłuszczowa stanowi izolację ciała,
dlatego zmniejszona

Rozwój fizyczny i umysłowy 531

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
Czemu przypisałbyś
zmiany fizyczne wystę-
pujące w okresie późnej
starości? Które teorie
biologiczne odnoszące
się do starzenia się
według ciebie najlepiej
tłumaczą opisane w tym
tekście procesy
zewnętrznego i
wewnętrznego
starzenia się? Jaką rolę
w tych procesach
starzenia się odgrywają
prawidłowe odżywianie
się i regularne
ćwiczenia ruchowe?
skoncentrował się na zmianach ruchliwości. Poprosił on 23 zdrowych młodych i 24
zdrowych starszych dorosłych, by zbliżali się do przeszkody i przekraczali barierki o
wysokości O, 25, 51 lub 152 milimetry oraz o przejście po powierzchni wolnej od
przeszkód. Starsze osoby, pokonując bariery, wykazywały zdecydowanie bardziej
konserwatywną strategię, wolniej je pokonywały, krótszymi krokami, mniejsza też była
odległość między przeszkodą i ich piętą, l choć wszyscy badani pomyślnie uniknęli
najbardziej ryzykownej formy kontaktu z przeszkodą - potknięcia się - to 4 z 24 starszych
osób stanęło na barierce, wykazując wraz z wiekiem zwiększone ryzyko kontaktu z nią.
Jill Rhymes (1990) utrzymuje, że ważne jest, by opiekunowie starszych osób zdawali
sobie sprawę z tego, że z wiekiem chodzenie łączy się z coraz większym wysiłkiem.
Problemy z chodzeniem, niezależnie od tego, czy zostały spowodowane przez chorobę,
przerwę w chodzeniu, uboczne skutki zażywanych leków bądź pogorszenie się stanu
fizycznego - mogą prowadzić do zmniejszonej ruchliwości, braku aktywności, zależności i
upadków. Skuteczne radzenie sobie z przyczyną zaburzeń w chodzeniu ma doniosłe
znaczenie dla działań opiekunów starszych osób. Wykrycie form tych zaburzeń i selekcja
specyficznych form interwencji, takich jak ponowne ćwiczenie chodzenia, mechaniczne
pomoce, trening siły bądź interwencja chirurgiczna mogą zwiększyć niezależność
starszego człowieka. Liczne badania (Frontera i Meredith, 1989; Martinez, 1990; 0'Brien i
Yertinsky, 1990) wykazały, że twórczy wybór właściwego leczenia umożliwiał starszym
osobom utrzymanie dużego stopnia niezależności w działaniach związanych z życiem
codziennym (np. w zakresie czynności związanych z higieną osobistą, zakupami,
gotowaniem, a nie tylko chodzenia lub siedzeniem).
WEWNĘTRZNE PRZEJAWY STARZENIA SIĘ Wewnętrzne zmiany związane ze
starzeniem się to niewidoczne przemiany degeneracyjne. Omówimy teraz niektóre zmiany
zachodzące w układzie nerwowym, sercowo-naczyniowym, oddechowym, trawiennym,
mięśniowo-szkieletowym, moczowym i odpornościowym. Choć z wiekiem u
poszczególnych osób pogarsza się stan tych układów, to istnieje rezerwa możliwości,
pozwalająca na codzienne funkcjonowanie na odpowiednim poziomie. Osoby starsze
wykonują zwykle wszystkie czynności dłużej i dłużej odpoczywają.
Uktad nerwowy. Jak przedstawiliśmy w rozdziale 3., w miarę zaawansowania wieku
zmniejsza się wielkość i ciężar mózgu. Zmiany takie nie są jednak w żadnym razie
jednolite. Na przykład kora mózgowa podlega procesom zanikowym w większym stopniu
niż pień mózgu. Także niektóre neurony wykazują większe od innych zmiany związane z
wiekiem. Mózg stopniowo oddziela się od swej otoczki - kory mózgowej. Oblicza się, że
między 20. a 70. rokiem życia przestrzeń między mózgiem a czaszką niemal się podwaja.
W tym czasie dochodzi też do zmniejszenia się przepływu krwi w mózgu i spadku
wchłaniania przez mózg tlenu oraz glukozy (Scheibel, 1992). .aflSKs^'^^%?yr:"- ^s^a-
sa;"-;
Uktad sercowo-naczyniowy. Serce w czasie starzenia się ma tendencję do
utrzymywania swej wielkości, choć tkanka sercowa może ulegać atrofii. Traci
elastyczność aorta, ogromna arteria odbierająca z serca pompowaną przezeń krew. Jej
odgałęzienia rozprowadzają krew do wszystkich części ciała. Twardnienie i kurczenie się
tętnic utrudnia swobodny przepływ krwi. W konsekwencji serce musi intensywniej
pracować, a mimo to efekty tego wysiłku są mniejsze niż we wcześniejszych okresach
życia. Ponadto u starszych osób zmniejsza się sita mięśnia sercowego, wielkość
komórek tego mięśnia i pojemność minutowa serca, która u przeciętnego 75-latka w
najlepszym razie wynosi około 70% pojemności przeciętnego 30-latka (Kart, 1990). .
^i^^^N^--,.

Rozwój fizyczny i umysłowy 533
Ryć.11-1
Zmiany w kręgosłupie
związane z wiekiem Z
czasem dochodzi do
ściśnięcia kręgosłupa, co
prowadzi do postę-
pujących niekorzystnych
zmian w postawie ciała.
Powodem tego stanu jest
spłaszczenie i ściśnięcie
dysków między kręgami.
W okresie późnej
dorosłości długość ciała
zmniejsza się o około 2,5-
5 cm. Ręce i nogi nie
zmieniają swej długości i
dlatego wydają się
dłuższe w porównaniu ze
skróconym tułowiem.
Adaptacja z: Pesman,
1984.
Perspektywy zmian fizycznych w późniejszym okresie życia. W świetle
wielu zmian fizycznych zachodzących w późnej dorosłości wiele osób uważa, że w
tym stadium życia dochodzi tylko do zsuwania się w dół, czyli do totalnej
degeneracyjnej serii zmian w obrębie organizmu. Jak już wykazaliśmy na początku
tego rozdziału, niesłuszne jest przekonanie, że wszystkie starsze osoby są
inwalidami lub słabeuszami. Choć nie ma wątpliwości, że następuje systematyczny
spadek, nie oznacza to jednak, że późna dorosłość to choroby, nieudolność i
stabowitość. Bowiem większość wiekowych osób posiada więcej niż wystarczającą
ilość rezerw i możliwości układów wewnętrznych, by radzić sobie pomyślnie z
potrzebami życia codziennego, zachowując poczucie kontroli i kompetencji (Birkel i
Freitag, 1991; Mount, 1991; Rakowski, 1992;
Rodin l Timko, 1992; Stofo, Behrens i Rosemont, 1990).
ZMIANY W FUNKCJONOWANIU ZMYSŁÓW Zaawansowany wiek przynosi
zmiany w funkcjonowaniu zmysłów. Na ogót jest to stopniowe ich pogarszanie się.
Starsze

s^^^sc^yy W.
534 Rozdział 11. Późna dorosłość ^"�-
osoby zwykle nie reagują tak szybko na bodźce zmysłowe i często nie uzyskują już
adekwatnych percepcyjnych informacji o swym otoczeniu. Te zmiany fizjologiczne mają
konsekwencje psychologiczne. To dzięki zmysłom wzroku, słuchu, smaku, dotyku i węchu
jednostka jest związana ze światem zewnętrznym (Kart, 1990). W ten sposób zmysły
sprawiają, że człowiek jest nastawiony na świat i jego interpretację. Niektóre badania
(CIaussen i Patii, 1990; LaForge, Spector i Sternberg, 1992) wskazują, że upośledzenie
zmysłów, szczególnie wzroku i słuchu, wyzwala skłonność do zależności w codziennym
życiu i stanowi istotny czynnik ryzyka obniżenia się ogólnego poziomu funkcjonowania.
Warto zaznaczyć, że na spostrzeganie świata przez starszych ludzi mogą wpływać zmiany
w samych zmysłach. Na przykład starsza osoba o upośledzonym wzroku lub słuchu może
być spostrzegana jako uparta, sędziwa lub ekscentryczna. Ponieważ już wcześniej w tym
rozdziale przedstawiliśmy zmiany w zmysłach zlokalizowanych w skórze, skoncentrujemy
się teraz na wzroku, słuchu, smaku i węchu.
Wzrok. Jak już wykazaliśmy w ostatnim rozdziale, istnieje kilka związanych z wiekiem
strukturalnych zmian w systemie widzenia. Na przykład następuje zmniejszenie się
średnicy źrenicy, zwiększają się nieprawidłowości na powierzchni rogówki i zmniejsza się
zdolność akomodacyjna soczewek, a w konsekwencji pojawiają się trudności w
skupianiu wzroku na bliskich przedmiotach. Z wiekiem soczewka oka staje się też mniej
przezroczysta, zmniejsza się liczba wypustek nerwowych, składających się na nerw
wzrokowy, może też być gorsze widzenie barw. Jest to skutek utraty wrażliwości przez
fotoreceptory i przekazywania przez nie impulsów wzrokowych do układu nerwowego (B.A.
Cooper, 1991; Owsiey i Sloane, 1990; Schieber, 1992).
Takie zmiany w obrębie narządu wzroku towarzyszące procesowi starzenia się mają
codzienne, praktyczne implikacje. Przy wykonywaniu różnych czynności, np. czytania lub
gotowania, starsi na ogół potrzebują silniejszego światła. Obniżająca się zdolność
przystosowania wzroku do błysków światła sprawia, że prowadzenie samochodu nocą
staje się szczególnie trudne (Barr i Eberhard, 1991; Kline, 1992). Przemęczenie oczu
może też ograniczać ilość czasu, jaką potrzebuje dana osoba, koncentrując się na tym, co
robi. Wiele problemów związanych ze wzrokiem mogą skorygować okulary. Dla tych,
którzy mają bardziej upośledzone widzenie, będzie konieczne korzystanie z książek i
innych materiałów wydrukowanych dużą czcionką lub ze szkła powiększającego (Akutsu,
1991; Burack-Weiss, 1991; Cherry, Keller i Dudley, 1991; Orr, 1991).
Choroby oczu występujące u starszych osób. Poza zmianami w oczach, często
towarzyszącymi procesowi normalnego starzenia się, istnieje też ryzyko wystąpienia
chorób oczu (Crews, 1991; Horowitz, Teresi i Cassels, 1991; Hudson, 1990; Ringgold,
1991), Powszechne u starszych osób są zwłaszcza dwa rodzaje problemów ze wzrokiem,
zaćma i jaskra (glaukoma).
Zaćmy są to nieprzezroczyste obszary na soczewkach przeszkadzające w przedo-
stawaniu się światła do siatkówki, co sprawia, że obiekty są widziane niewyraźnie. Zaćma
tworzy się stopniowo i bezboleśnie, bez zaczerwienienia czy łzawienia, zwykle w obu
oczach. Niektóre zaćmy pozostają niewielkie i nie wpływają na widzenie. Lecz gdy stają
się one większe lub gęściejsze, zwykle pojawiają się problemy z widzeniem.
Poza nieostrym widzeniem osoby mające zaćmę często razi jaskrawe światło, gdyż
zamglona soczewka raczej rozprasza niż skupia docierające do niej światło. Te
ograniczenia widzenia są szczególnie wyraźne przy fiksowaniu wzroku na obiektach
znajdujących się w większej odległości. W miarę pogarszania się stanu soczewki stają
się mlecznobiałe, powodując dalsze pogłębianie się trudności w widzeniu. Nieleczone

Rozwój fizyczny i umysłowy 535
zaćmy prowadzą do ślepoty. Jednak zaćmę można usuwać drogą operacji chirurgicznej
względnie bezpiecznie i z dużym powodzeniem. Po operacji pacjent odzyskuje widzenie
dzięki specjalnym okularom lub soczewkom kontaktowym bądź implantowaniu do oczu
soczewek (plastykowych soczewek chirurgicznie wszczepianych do oka).
Jaskra (glaukoma) jest to wysokie ciśnienie w gałce ocznej, spowodowane przez
wytworzoną ciecz wodnistą oka, ptyn krążący w przedniej komorze oka. Ten nagromadzony
ptyn przeszkadza w normalnej zdolności osuszania się oka, prowadząc do podwyższonego
ciśnienia oraz do uszkodzenia struktury oka i zakończeń nerwowych. Nieleczona jaskra,
podobnie jak zaćma, może prowadzić do ślepoty.
Jaskra często zaczyna się bez żadnych widocznych objawów. Pogarszanie się wzroku
jest stopniowe i bezbolesne. Jednak jej postęp pociąga zwykle za sobą upośledzenie
widzenia bocznego, niewyraźne widzenie, trudności przystosowania się do jasnego światła
i ciemności oraz ból w oku bądź dookoła oka. W większości wypadków jaskra spawia, że
jednostka spostrzega efekt aureoli otaczających światła2 (Farber, 1990; Weinstock i Zucker,
1990).
Skuteczne leczenie jaskry zależy od wczesnego jej wykrycia. Wśród leków stosuje się
specjalne krople do oczu (ułatwiające odpływ płynu) i leki doustne (zmniejszające
produkcję płynu w oku). Jeśli takie leczenie jest nieskuteczne, niezbędna staje się
operacja, polegająca na odbudowaniu możliwości odpływu płynu z oka.
Słuch. Zmiany w obrębie słuchu można stwierdzić, badając ucho zewnętrzne, środkowe
i wewnętrzne. U wielu starszych osób ma miejsce zwiększone wydzielanie się woskowiny w
uszach, co prowadzi do jej nadmiernego gromadzenia się, a w konsekwencji do
blokowania zewnętrznego przewodu słuchowego. Połączenia łańcucha kostek w uchu
środkowym często zwapniają się i stają się przez to mniej elastyczne. Natomiast w uchu
wewnętrznym może dojść do utraty giętkości i reaktywności błon ślimaka, jak też do
zmniejszenia się przepływu krwi w ślimaku (Schieber, 1992).
Upośledzenie słuchu u starszych ludzi zdarza się dużo częściej niż u dorosłych w wieku
średnim. Ocenia się, że około 30% dorosłych w wieku od 65 do 74 lat i około 50% osób w
wieku od 75 do 79 lat ma różnego stopnia niedostuch. W Stanach Zjednoczonych ponad
milion osób ma upośledzony słuch (Hudson, 1990; Palumbo, 1990; Roses, Echevarria i
Robinson, 1991).
Starcze przytępienie słuchu jest najpowszechniejszą postacią upośledzenia słuchu u
starszych osób. Zmiany w funkcjonowaniu środkowego ucha prowadzą do powstawania
trudności w rozumieniu mowy, czasem do nietolerowania głośnych dźwięków, choć rzadko
powodują całkowitą głuchotę. Przypominamy, że tego rodzaju zaburzenia słuchu
najwcześniej ujawniają się w odbiorze dźwięków o wysokiej częstotliwości. Warto też
zapamiętać, że kłopoty ze słyszeniem dźwięków o wysokiej częstotliwości częściej mają
mężczyźni niż kobiety.
Głuchota przewodowa stanowi inną postać utraty słuchu, występującą niekiedy u
starszych ludzi. Ten rodzaj głuchoty zazwyczaj wynika z blokady lub upośledzenia
zewnętrznego bądź środkowego ucha tak, że nie mogą przez nie dobrze przepływać fale
dźwiękowe. Stan taki wywołuje zatkanie ucha woskowiną, nadmiar płynu, zbyt duży wzrost
kości w uchu lub infekcja. Dla osób z głuchotą przewodową dźwięki zewnętrzne są
przytłumione, a ich własne brzmią głośniej niż zwykle. Dlatego też często mówią do siebie.
Inną formą utraty słuchu u starszych osób, rzadszą jednak od wyżej wymienionych, jest
głuchota czuciowa. Głuchota czuciowa jest spowodowana uszkodzeniem ucha
2 Jest to tzw. hato jaskrowe (przyp. tłum.).

536 Rozdział 11. Późna dorosłość

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Pomyśl i podaj przykłady
ilustrujące, jak utrata
słuchu lub innego rodzaju
upośledzenia zmysłów
wpływają na inne
parametry rozwojowe.
Na przykład zastanów
się, jak wpływają one na
samoocenę lub na
poczucie osamotnienia.
wewnętrznego, nerwu słuchowego przekazującego informacje dźwiękowe do mózgu
lub samego ośrodka słuchowego w mózgu. Ten rodzaj głuchoty może mieć wiele
potencjalnych przyczyn, między innymi rozległe infekcje bakteryjne, wirusowe,
urazy głowy oraz długotrwałe wystawienie na silne dźwięki.
Leczenie jest zdeterminowane zarówno przez typ upośledzenia słuchu, jak też
przez stopień jego nasilenia. W niektórych wypadkach przepłukanie kanału
usznego w celu usunięcia zatykającej go woskowiny może doprowadzić do
częściowego, a nawet pełnego odzyskania zdolności słyszenia. Czasem potrzebna
jest operacja chirurgiczna. Słuch może też poprawić aparat słuchowy. Ocenia się,
że więcej niż trzy czwarte starszych osób z trwale uszkodzonym słuchem może
lepiej słyszeć dzięki używaniu aparatu słuchowego. Ale tylko jedna na pięć źle
słyszących starszych osób korzysta z niego. Dlaczego tak jest? Głównymi
przyczynami są niepokój, próżność i brak zrozumienia (Olinger, Dancer i Patterson,
1991; Patterson, Dancer i CIark, 1990). Oczywiście, są też osoby, którym aparat
słuchowy nie pomaga, jak również takie, które całkowicie odrzucają przyjęcie tego
typu pomocy (Weinstein, 1991). '^a;
Upośledzenie słuchu prowadzi często do ograniczenia udziału w życiu spo-
łecznym. Skutkiem tego osoba taka jest osamotniona, czasem nawet z pa-
ranoidalnym poczuciem opuszczenia. Osoby starsze, które uważają, że ich
reakcje werbalne są niewłaściwe, mogą unikać interakcji społecznych, l znów,
studiujący uważnie problemy rozwojowe mogą zauważyć tu zbieżność czynników
biologicznych, społecznych i psychologicznych. Wszystko to podkreśla potrzebę
znajomości czynników, które mogą pomóc w komunikowaniu się osób mających
upośledzony słuch. W tym celu przedstawiamy następujące sugestie.
� Mówimy do danej osoby z odległości 1-2 metrów. Należy się upewnić, że jesteśmy dobrze
oświetleni tak, że nasze usta, wyraz twarzy i gesty są dobrze widoczne.
� Nie zaczynamy mówić, dopóki nie będziemy dobrze widzialni dla danej osoby. Nie zakrywamy
ust w czasie mówienia, unikamy też żucia i jedzenia w tym czasie.
� Mówimy nieco głośniej niż zwykle. Krzycząc nie dostarczymy skuteczniej informacji,
ponieważ krzyk może ją zniekształcić.
� Mówimy w normalnym tempie, ale niezbyt szybko. Nie artykułujemy też przesadnie stów, gdyż
zniekształca to dźwięki mowy i utrudnia korzystanie z bodźców wzrokowych.
� Jeśli to, co mówimy, jest niezrozumiałe, powtarzamy myśl, formułując krótkie, proste zdania.
� Nigdy nie mówimy bezpośrednio do ucha danej osoby. Przeszkadza to słuchaczowi w
wykorzystywaniu bodźców wzrokowych.
� Pokoje urządzamy w taki sposób, by każdy mówiący mógt być dobrze widziany z odległości
nie większej niż 2 metry.
� Osobę z upośledzonym słuchem zawsze traktujemy z respektem. Włączamy do każdej
dyskusji, która jej dotyczy. Pomoże to zmniejszyć poczucie izolacji, jakiego doświadcza wielu
źle słyszących.
Smak i węch. Wrażliwość na cztery podstawowe rodzaje smaku - gorzki,
słodki, kwaśny i słony - często się zmienia. Przyczyną tego jest głównie stopniowe
zmniejszanie się liczby kubków smakowych, zaczynające się u kobiet od 40-50., a
u mężczyzn od 50.-60. roku życia (por. ryć. 11-2). Zmiany te jednak nie wpływają
na wrażliwość na cztery rodzaje smaku przed 60. rokiem życia. U niektórych osób
do takiego obniżenia się wrażliwości w ogóle nie dochodzi (Matteson i McConnell,
1988; Myśliński, 1990).
Na smak pokarmu wpływa powonienie. Z wiekiem następuje zgeneralizowane
zanikanie butawek węchowych, czemu towarzyszy umiarkowany stopień utraty
neuronów. Obecnie jednak jest mato danych wskazujących na to, że zmiany te
wywołują

Rozwój fizyczny i umysłowy 537



Ryć.11-2
Zmiany w obrębie zmys-
tu smaku zachodzące z
wiekiem
Procesom starzenia się
podlegają mechanizmy
strukturalne odpowiada-
jące za smak. W okresie
późnej dorosłości do-
chodzi do stopniowego
zmniejszania się liczby
kubków smakowych,
zlokalizowanych w bro-
dawkach na górnej po-
wierzchni języka. Kubki
smakowe ulegają też z
czasem atrofii. Ale z
powodu niejednolitych
wyników badań trudno
jest stwierdzić, jak te
zmiany strukturalne
wpływają na wrażliwość
smakową starszych
osób. Obecnie sądzi się,
że obniżanie się wraż-
liwości na smak nie jest
tak duże jak wcześniej
przypuszczano.
Adaptacja z Pesmana,
1984
Kubki smakowe
z wiekiem pogorszenie się węchu. W funkcjonowaniu węchu, jak też smaku
odgrywają rolę różne czynniki, takie jak na przykład ogólny stan zdrowia (Doty,
1989; Myśliński, 1990; Schieber, 1992; Weiffenbach, Tylenda i Baum, 1990).
ZABURZENIA ZDROWOTNE Jak już podkreślaliśmy, starzy ludzie nie zawsze
są chorzy. Choć niektórzy z nich wymagają opieki, to większość jej nie potrzebuje.
Późny wiek dorosły nie jest synonimem słabego zdrowia. Nie należy też
rozpatrywać stanu zdrowia starszych ludzi oddzielnie od stanu młodszych
dorosłych. W medycynie zapobiegawczej stosuje się takie same zabiegi
chirurgiczne i leki u starszych, jak i młodszych osób. Na przykład zapalenie płuc
leczy się antybiotykami niezależnie od tego, czy dana osoba ma lat 18 czy 88.
Różnica polega na tym, że młodzi mają naturalną skłonność do wychodzenia z
choroby, podczas gdy u starszych tempo zdrowienia jest wolniejsze lub nawet stan
ich będzie się pogarszał (Abbey, 1991; Goodwin, 1991; Kapłan, 1992; Rogers,
Rogers iBelanger, 1992).
Jednak populacja osób starszych jest podatna na pewne zaburzenia i choroby.
Do najczęstszych należą artretyzm (zapalenie stawów), nadciśnienie, choroby
serca, udar mózgu, rak i osteoporoza. Poznajmy je więc bliżej.
Artretyzm. Jest to zapalenie stawów, zaburzenie powszechne u starszych
dorosłych. Nie ma zbyt wielu sposobów jego leczenia. Choroba ta zwykle ciągnie
się latami i nasita z wiekiem. Z niemal 100 rodzajów artretyzmu najczęściej
występują dwa:
zapalenie kości i stawów oraz reumatoidalne zapalenie stawów.
Zapalenie kości i stawów nazywane jest też zwyrodniającym zapaleniem
stawów i stanowi najpowszechniejszą postać artretyzmu. Choruje na nie ponad 40
milionów osób w Stanach Zjednoczonych. Ten rodzaj artretyzmu cechuje stopniowe
zużywanie się chrząstki w stawach. W najczęstszej postaci zapalenie kości i
stawów obejmuje stawy mające duże obciążenie, takie jak kolana i stawy biodrowe.
Degeneracja

538 Rozdział 11. Późna dorosłość ^
chrząstki zwykle powoduje ból i obrzęki oraz sztywnienie stawów. Zesztywnienie
stawów może być krótkotrwałe i często usuwa je aktywność, ale może też wracać
po odpoczynku.
Reumatoidalne zapalenie stawów obejmuje catą tkankę łączną ciała.
Zwykle rozwija się powoli, a ujawnia się najczęściej przed późnym wiekiem
dojrzałym. Reumatoidalne zapalenie stawów występuje dużo częściej u kobiet niż u
mężczyzn. W najcięższej postaci ten rodzaj artretyzmu powoduje zapalenie błon
wyścielających i smarujących stawy. Objawami zapalenia są często ból i obrzęki,
jak też zmęczenie i gorączka. Czasami zniszczeniu ulega chrząstka. W miarę tego
jak uszkodzona chrząstka jest stopniowo zastępowana przez tkankę bliznowatą,
stawy sztywnieją i zniekształcają się. Z przeglądu literatury (Gibson, 1991) wynika,
że wśród starszych Afroamerykanów odsetek chorych na reumatoidalne zapalenie
stawów jest wyższy przed 64. rokiem życia, ale w populacji białych odsetek ten
staje się wyższy po 65. roku życia.
Leczenie obu postaci artretyzmu jest nastawione na usuwanie sztywności i
bólu, zatrzymanie degeneracji stawów oraz utrzymanie ich ruchomości. W leczeniu
stosuje się aspirynę i leki przeciwzapalne oraz starannie opracowane programy
ćwiczeń. W przeciwieństwie do powszechnego mniemania, odpoczynek nie
zawsze jest najlepszym lekiem na artretyzm. Może on co prawda zmniejszyć
zapalenie stawów, ale zbyt duża jego dawka stwarza niebezpieczeństwo
zesztywnienia. Dlatego lekarze są skłonni zalecać zestawy codziennych ćwiczeń,
takich jak chodzenie lub pływanie. W ostateczności leczenie chirurgiczne często
pomaga usunąć ból i odzyskać ruchomość stawów (Yerbrugge, Lepkowski i
Konkol, 1991).
Nadciśnienie. Przypominamy (por. rozdz. 10.), że nadciśnienie odnosi się do
wysokiego ciśnienia krwi. Choroba ta charakteryzuje się trwale podniesionym
ciśnieniem krwi w tętnicach i na ścianki tętnic rozprowadzających krew z serca do
całego ciała. Nadmierny nacisk wywierany na ściany tętnic często uszkadza same
tętnice, a w konsekwencji także takie narządy ciała, jak serce, mózg i nerki.
Choć wiele osób w wieku średnim ma nadciśnienie, to szansę wystąpienia
takiego zaburzenia wzrastają wraz z wiekiem (Messerli, 1990). Na potwierdzenie -
około 40% białych i ponad 50% Afroamerykanów w wieku 65 lat i starszych ma
znacznie podwyższone ciśnienie krwi. Jak się sądzi, podwyższone ciśnienie
stanowi element procesu starzenia się, gdyż dochodzi wtedy do stopniowej utraty
elastyczności i zmniejszenia się przekroju drobnych tętnic w całym ciele (American
Heart Association, 1992).
Podobnie jak we wcześniejszych stadiach dorosłości, tak i w okresie
emerytalnym nadciśnienie daje niewiele objawów bądź nie daje żadnych, l choć
kołatanie serca, dotkliwe bóle głowy oraz niepokój są często sygnałami wysokiego
ciśnienia krwi, to może ono istnieć niewykryte latami. Z tego powodu starsi ludzie
powinni co najmniej raz do roku mierzyć ciśnienie krwi. Nieleczone nadciśnienie
oprócz innych powikłań prowadzi do choroby serca i mózgu. Stan taki mogą
pogłębiać palenie, złe nawyki dietetyczne i brak ćwiczeń fizycznych,
y :'" ��^\
Jakkolwiek wysokie ciśnienie krwi może być kontrolowane przez podawanie
leków i zmiany w codziennych zwyczajach, to istnieją błędne mniemania na ich
temat. Na przykład niektóre osoby sądzą, że jeśli raz zostało obniżone ciśnienie
krwi do normalnego poziomu, to nie trzeba już więcej zażywać leków. Leki na
nadciśnienie zwykle są najczęściej zapisywane do długotrwałego zażywania, choć
z czasem jest możliwe zmniejszenie ich dawki.
Choroby serca. Jak wiemy, atak serca jest chorobą zagrażającą życiu, l
właśnie on jest najczęstszą, pojedynczą przyczyną zgonów w Stanach
Zjednoczonych. W przybliżeniu jedna osoba na sześcioro białych mężczyzn i kobiet
w wieku od 45 do

Rozwój fizyczny i umysłowy 539

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
W jaki sposób stan
zdrowia - dobry lub zty -
wpływa na różne
aspekty życia człowie-
ka? Zakładając, że na
funkcjonowanie czło-
wieka rzutuje splot róż-
nych czynników, jakie
rady dałbyś osobie
upośledzonej fizycznie
bądź chorej?
65 lat jest dotknięta chorobą serca. Sytuacja taka występuje u ponad jednej trzeciej
afroamerykańskich mężczyzn i kobiet. W starszych grupach wiekowych odsetki te
rosną w znaczącym stopniu. Choroba serca jest najczęstszą przyczyną wizyt u
lekarzy, niezbędnej hospitalizacji i dni spędzonych w łóżku w trakcie powracania do
zdrowia (American Heart Association, 1992; National Center for Health Statistics,
1992; Young, 1991). Przegląd przyczyn wywołujących choroby serca
przedstawiono w rozdziale 10.
Udar mózgu. Udar mózgu lub porażenie polega na przerwaniu przepływu
krwi w tętnicach mózgowych, co prowadzi do zaburzenia funkcji organizmu. Gdy do
tego dochodzi, mózg zostaje pozbawiony dopływu tlenu i substancji odżywczych.
Porażenia powodują liczne zaburzenia w zależności od tego, która półkula została
uszkodzona (na przykład uszkodzenie komórek w prawej półkuli mózgowej
upośledza funkcjonowanie lewej strony ciała). Konsekwencjami zaburzeń mogą
być: trudności w mówieniu, utrata pamięci i śpiączka. Jeśli uszkodzone są ważne
dla życia ośrodki mózgowe, które kontrolują krążenie lub oddychanie, może dojść
do śmierci (Biller, 1991; Foley i Pizer, 1990). Rycina 11-3 ukazuje, w jaki sposób
udar blokuje przepływ krwi i impulsy nerwowe do porażonej strony ciała.



Normalnie
funkcjonująca
strona ciała
Ryć. 11-3.
Jak działa udar mózgowy
Gdy jakaś osoba prze-
chodzi udar mózgu zo-
staje zablokowany prze-
pływ krwi i impulsów ner-
wowych do dotkniętej nim
części ciała. Adaptacja z
Nelson i in., 1986.


540 Rozdział 11. Późna dorosłość
Około 80% ofiar udaru ma 65 lat lub więcej. Każdego roku w Stanach Zje-
dnoczonych wylewowi krwi do mózgu ulega 450 000 osób. Natychmiast lub wkrótce
po nim umiera okoto 150 000 ludzi. Z każdych 100 osób, które przeżywają, około
10 będzie mogło wrócić do pracy potencjalnie bez żadnych uszkodzeń, 40 zostanie
inwalidami w nieznacznym stopniu, 40 będzie miało poważniejszy stopień
inwalidztwa i wymagało będzie specjalnych usług, a dla 10 będzie konieczna opieka
instytucjonalna. Tylko około 16% z 1,8 miliona ludzi, którzy przeżyli udar mózgu,
jest dziś całkowicie niezależnych (National Center for Health Statistics, 1992;
Zamula, 1986).
Do udaru mózgu może dojść z kilku powodów. Większość jest skutkiem
zwężenia tętnicy mózgu i/lub skrzepu krwi. Inna przyczyna jest spowodowana tym,
że skrzep uformowany w jakiejś części ciała dociera do tętnicy prowadzącej do
mózgu lub znajdującej się w mózgu. Udary mogą też być wynikiem wylewu lub
krwawienia w mózgu na skutek uszkodzenia naczynia krwionośnego.
Niektóre czynniki zwiększają ryzyko udaru mózgowego. Nie kontrolowane
nadciśnienie stanowi szczególnie niebezpieczne zagrożenie, gdyż choroba ta
wywołuje osłabienie i uszkodzenie tętnic, by nie wspomnieć o wylewie krwi.
Przeżyty w przeszłości atak serca lub inne rodzaje chorób serca też zwiększają
szansę udaru mózgowego. Ryzyko rośnie, jeśli w rodzinie występowały przypadki
porażeń mózgowych. Palenie papierosów, nałogowe spożywanie alkoholu, wysoki
poziom cholesterolu i cukrzyca również zwiększają ryzyko zachorowania.
Porównanie częstości występowania porażeń mózgowych u obu płci wykazało, że
przed 75. rokiem życia udary częściej zdarzają się u mężczyzn. Po przekroczeniu
tej granicy wieku częstość porażeń mózgowych jest prawie taka sama u
mężczyzn, jak i u kobiet, l na koniec, Afroamerykanie są bardziej podatni na udary
mózgu, gdyż nadciśnienie występuje u nich dużo częściej niż u białych.
Niektóre z częściej występujących objawów udaru mózgu to nagła słabość lub
cierpnięcie nóg, rąk lub twarzy z jednej strony ciała, niewyraźna mowa, trudność w
zrozumieniu tego, co mówią inni, i chwiejność fizyczna. W niektórych wypadkach
może występować drobny udar, zwany przejściowym atakiem niedokrwienia
mózgu3. l choć takie porażenia powodują natychmiastową utratę funkcji ciała, to
objawy te zazwyczaj ustępują w ciągu 24 godzin. Jednak takie przejściowe ataki
niedokrwienia mózgu często poprzedzają pojawienie się większych, dużo
poważniejszych udarów mózgu.
Zapobieganie udarom mózgu polega przede wszystkim na kontroli wysokiego
ciśnienia krwi i na starannym monitorowaniu opisanych powyżej czynników ryzyka.
Osobom z objawami świadczącymi o zagrożeniu udarem lub przejściowym atakiem
niedokrwienia mózgu zwykle wykonuje się arteriografię, aby zlokalizować zatkanie
tętnicy. Jeśli okaże się to niezbędne, można operacyjnie oczyścić tętnice lub
leczyć antykoagulantami (środkami hamującymi normalną krzepliwość krwi). U
osób z ciężkimi udarami mózgu należy unormować ciśnienie krwi i zastosować
terapię lękową, aby zahamować dalsze uszkodzenie mózgu. Gdy okres kryzysu
minie, dla przywrócenia utraconych funkcji pacjenta w takim stopniu, jaki jest
możliwy, celowe staje się zastosowanie terapii fizycznej, mowy i zajęciowej.
Rak. Choć zachorowanie na raka może nastąpić w każdym momencie cyklu
życiowego, ryzyko pojawienia się tej choroby wraz z wiekiem stale wzrasta
(American Center Society, 1992; Silverberg, Boring i Squires, 1990; Worcester,
1991). Jak dowiedzieliśmy się w ostatnim rozdziale, więcej niż potowa zgonów z
powodu raka ma miejsce u osób powyżej 65. roku życia. Choroba ta w stadium
późnej dorosłości
3 Przejściowy atak niedokrwienia jest następstwem zwężenia jednej z tętnic szyjnych (przyp. tłum.).

Rozwój fizyczny i umystowy 541
występuje częściej u mężczyzn. Oczywiście poznanie przyczyn powstawania raka
pomoże zmniejszyć ryzyko zachorowania u dorosłych w każdym wieku. A wczesna
diagnoza raka, tak by można byto wykryć złośliwość guza, zanim zdąży się rozprze-
strzenić, ma olbrzymie znaczenie dla skuteczności leczenia.
Osteoporoza. Jest to zaburzenie polegające na zmniejszaniu się zawartości
wapnia w tkance kostnej. Termin osteoporosis dosłownie oznacza "dziury w
kościach", a stan taki potencjalnie prowadzi do kruchości kości i zwiększonej ich
porowatości. Osteoporoza nazywana jest też chorobą kruchych kości lub "wdowim
garbem". Może ona powodować deformację kości, kalectwo, a nawet zmniejszenie
się długości ciata.
Ocenia się, że na osteoporozę cierpi 15 milionów obywateli Stanów
Zjednoczonych. Ośmiokrotnie częściej występuje ona u kobiet. Dotyka jedną na
cztery kobiety w wieku powyżej 60 lat, częściej zapadają na nią biate kobiety o jasnej
skórze. Szczupłe kobiety, o drobnej budowie ciata są bardziej podatne na
osteoporozę od większych i cięższych kobiet.
Brak jest pełnego wyjaśnienia przyczyn osteoporozy. Jako najczęstsza przyczyna
jest wymieniana menopauza ze względu na gwałtowny spadek produkcji estrogenu,
hormonu, który wpływa na zawartość wapnia w kościach. Jednak podawane są też i
inne przyczyny, takie jak brak aktywności, niedostateczne wystawianie się na słońce
(co pomaga organizmowi wytworzyć witaminę D, ważną dla normalnego wchłaniania i
wykorzystywania wapnia) oraz brak wapnia i białka w diecie (Gennari i Montagnani,
1990; Roberto i Johnston, 1991).
Szansę zachorowania na osteoporozę zdają się zwiększać pewne okoliczności.
Kobiety należące do rodzin, gdzie występowała Osteoporoza, i te, którym we
wcześniejszym okresie życia usunięto jajniki, są bardziej zagrożone tą chorobą.
Prawdopodobieństwo wystąpienia osteoporozy zwiększają też: reumatoidalne za-
palenie stawów^ alkoholizm, problemy z tarczycą i choroby wątroby (Gold, 1991;
Isaia, 1990).
We wczesnych stadiach Osteoporoza często pozostaje niezauważona. U wielu
osób nie daje ona widocznych objawów i powoduje niewielki ból, niekiedy przebiega
zupełnie bezboleśnie. Często jedynym sygnałem ostrzegawczym są złamania kości
na skutek przewrócenia się lub drobnych wypadków bądź niewielkie skrzywienie
kręgo-1 słupa. Wszystkie te objawy są symptomami postępującej choroby.
Nieleczona Osteoporoza staje się z czasem chorobą okaleczającą. Proste ruchy
wywołują skurcze mięśni i ból, a postępujący ubytek kości może prowadzić do
skomplikowanych złamań kręgosłupa i kończyn. W miarę uszkadzania kości szczęki
mogą też wypadać zęby. Co więcej, stopniowo ulega skrzywieniu kręgosłup, a
ramiona zaokrąglają się. Chorzy tracą kilka centymetrów wzrostu z powodu
zmniejszenia się długości kręgosłupa.
Zapobieganie osteoporozie jest względnie proste. Kobiety powinny upewnić się, że
ich organizm otrzymuje dostateczną ilość wapnia i witaminy D. Odnosi się to do
wszystkich kobiet, a nie tylko do zbliżających się do okresu przekwitania lub
dotkniętych osteoporozą. Choć obecnie zaleca się, by ilość wapnia w diecie wynosiła
dziennie 800 mg, to większość ekspertów medycznych sądzi, że kobiety po
czterdziestce potrzebują od 1000 do 1500 mg wapnia dziennie. Należy pamiętać też,
że dawki wapnia przekraczające to dzienne zapotrzebowanie nie zapewniają
dodatkowej prewencji. Przeciwnie, zbyt duża dawka może wywołać reakcję
toksyczną i dlatego przed zwiększeniem dawek zawsze należy poradzić się lekarza.
Podobnie nadmierne przyjmowanie białka nie daje gwarancji zapobieżenia
osteoporozie, a raczej ryzyko utraty kości niż wzmocnienia układu kostnego,
^s-^s-s .
Jedno z badań kobiet z osteoporozą po menopauzie (Campagnoli, 1990)
wykazało, że zrównoważona dieta, z pokarmem bogatym w wapń, zwłaszcza w
mleko i produkty

542 Rozdział 11. Późna dorosłość
mleczne, przyczynia się do tworzenia się masy kości, l na odwrót, niektóre
obyczaje dietetyczne mogą powodować zakłócenie równowagi wapniowej w
organizmie. Dotyczy to diety zbyt bogatej w białko, sól kuchenną, wtóknik i kofeinę.
Innym szkodliwym czynnikiem może być nadużywanie alkoholu. Wykazano także,
że ćwiczenia fizyczne zwalniają proces utraty tkanki kostnej nawet u starszych
kobiet, które wcześniej prowadziły siedzący tryb życia.
Duże znaczenie w zapobieganiu osteoporozie mają regularne badania me-
dyczne, gdyż, jak już wcześniej zaznaczono, dobre samopoczucie fizyczne nie
daje jakiejkolwiek gwarancji, że w organizmie nie zachodzi proces osteoporozy.
Jest dostępnych wiele metod diagnozowania osteoporozy, np. prześwietlenie i
urządzenia pozwalające na ocenę stanu utraty kości. Takie postępowanie dia-
gnostyczne stanowi często element rocznej oceny stanu zdrowia kobiet powyżej
25. roku życia.
Pacjentom z osteoporozą lekarze zwykle przepisują wysokie dawki wapnia i
witaminę D. Na ogół opóźnia to tempo utraty kości, ale nie powoduje uformowania
się nowej kości. U kobiet może też być stosowany estrogen, który zwalnia tempo
zanikania kości. Ale, jak już wcześniej ostrzegaliśmy, estrogen może dawać
niekorzystne skutki uboczne i dlatego każda pacjentka powinna się znajdować pod
staranną kontrolą. Mężczyznom z osteoporozą podaje się hormon męski
testosteron, gdyż stymuluje on wzrost tkanki kostnej. Zarówno kobietom, jak i
mężczyznom lekarze zwykle usilnie zalecają pełnowartościową dietę, jak też
program ćwiczeń wzmacniających mięśnie podtrzymujące osłabione kości.
FIZYCZNY DOBROSTAN W CZASIE PÓŹNEJ DOROSŁOŚCI W całej książce
podkreślaliśmy znaczenie właściwego odżywiania i utrzymywania się w
odpowiednim stanie fizycznym dzięki regularnym ćwiczeniom. Rozważania te są
ważne dla dobrostanu fizycznego w ciągu całej dorosłości, a zwłaszcza w starszym
wieku. Generalnie wiadomo, że dobrze zrównoważone posiłki i regularne ćwiczenia
fizyczne pomagają w opóźnianiu procesów starzenia się i przedłużają życie
jednostki (Arking, 1991;
Beychok, 1991; Cesario i Hollander, 1991; Fries, 1990).
Potrzeby pokarmowe starszych osób nie różnią się w istotny sposób od potrzeb
młodych dorosłych. Główne zmiany obejmują szybkość i dokładność trawienia i
wchłaniania, tolerancję glukozy, wykorzystanie białka, tłuszczu, wapnia i witaminy
Bi oraz pogorszenia się łaknienia. Obniżony metabolizm i niższy poziom
aktywności starszych osób sprawiają, iż ich ogólne kaloryczne zapotrzebowanie
jest mniejsze (Fries, 1990; Krause, 1984; Kunkel, 1991).
W jednym z badań (Johnson, 1992) oceniono dietetyczne nawyki starszych
osób białych i pochodzenia afroamerykańskiego, w tym też 100-latków. W
porównaniu z młodszymi generacjami 100-latki regularniej spożywali śniadania,
unikali diety powodującej spadek wagi i dużą chwiejność wagi ciała, zjadali więcej
warzyw, jak też przestrzegali zaleceń swych lekarzy i rodziny, a nie poddawali się
nowinkom dietetycznym propagowanym przez media, byli też mniej skłonni do
spożywania pokarmów o niskiej zawartości tłuszczu. Starsi Afroamerykanie płci
męskiej zdecydowanie mniej chętnie od osób białych zażywali witaminy lub
suplementy mineralne bądź jedli codziennie śniadania. Starsi mężczyźni
pochodzenia afroamerykańskiego spożywali też więcej słodyczy i tłuszczów niż
afroamerykańskie kobiety, biali mężczyźni i białe kobiety. Wysokie ryzyko
żywieniowe, zwłaszcza u Afroamerykanów, łączyło się z gorszym zdrowiem
fizycznym i psychicznym oraz z upośledzeniem podstawowych czynności
życiowych.
Powyższe dane sugerują, że starsi ludzie stanowią część populacji o wyraźnym
dietetycznym ryzyku. Ocenia się, że w Stanach Zjednoczonych ponad potowa
populacji starszych osób cierpi z powodu nieodpowiedniego odżywiania i, co jest
zadziwiające,

Rozwój fizyczny i umysłowy 543
--.; �� � ^- - '.^.'�' ' � niedożywienie nie ogranicza się do jakiejkolwiek grupy spoteczno-ekonomicznej. Starsze
osoby, które są najbardziej zagrożone, to ludzie samotni, mający ułomności ograniczające
ich ruchliwość, wykazujący zaburzenia psychiczne i bardzo starzy (Manson i Shea, 1991).
Istnieje kilka przyczyn nieprzestrzegania przez ludzi starszych właściwej diety. Jeśli żyją
oni samotnie, to mają stabą motywację bądź w ogóle brak im chęci do przygotowywania
jedzenia i do spożywania dobrze zbilansowanych posiłków. Gotowanie wydaje się nie
warte wysiłku, gdyż mogą je zastąpić przekąski. Pogorszenie się wrażliwości węchowej i
smakowej przyspiesza negatywne zmiany w nawykach żywieniowych. Przyczyną złego
odżywiania bywa również fakt, że niektóre starsze osoby nie mogą sobie pozwolić na takie
jedzenie, jakie powinny spożywać (Ponza i Wray, 1990). Inni są do tego stopnia społecznie
izolowani, że nie potrafią dotrzeć do sklepów spożywczych. Jeszcze inni, o niskim poziomie
wykształcenia, nie zdają sobie sprawy ze znaczenia odpowiedniego odżywiania dla ich
zdrowia (Horwarth, 1991;
McKenzie, 1980). W wielu badaniach (Ardigo, 1990; Manson i Shea, 1991; Mowę i Bohmer,
1991; Thompson i Morris, 1991) stwierdzono, iż słabe odżywianie się jest związane ze
skutkami leczenia medycznego i chirurgicznego oraz długotrwałej hospitalizacji. Jedno z
badań (Finn, 1990) wykazało, że od 52 do 85% starszych pacjentów przebywających pod
długotrwałą instytucjonalną opieką wykazywało jakiś stopień niedożywienia.
Marie Krause (1984) pisze, że uboga dieta z jednej strony może prowadzić do
niedożywienia, a z drugiej do nadwagi. Sztywność nawyków żywieniowych, taka jak
spożywanie nieurozmaiconych i niezrównoważonych pod względem odżywczym posiłków,
jest prawdopodobnie najważniejszą przyczyną niedożywienia u starszych ludzi. Niektóre z
czynników przyczyniających się do niedoboru ciężaru ciała to: zły apetyt, upośledzone
trawienie i/lub wchłanianie, niski poziom kwasoty soku żołądkowego i/lub nieodpowiednia
ilość jedzenia, jak też słabe zrównoważenie pokarmów. Według Susan Finn (1990) jeszcze
innymi powodami mogą być zażywanie leków wpływających na stan odżywienia i
pogorszenie się zmysłu smaku. Jednak stan taki zwykle ulega poprawie, jeżeli posiłki
posiadają odpowiednią wartość odżywczą i są przygotowywane w sposób odpowiadający
indywidualnym preferencjom smakowym.
Jak już zaznaczono, dobra kondycja fizyczna jest istotna dla zdrowia we wszystkich
stadiach życia, a zwłaszcza w okresie, gdy jednostka przebywa już na emeryturze. Bez
względu na wiek kalendarzowy aktywność fizyczna opóźnia procesy starzenia się.
Regularne ćwiczenia fizyczne pomagają w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia, poprawiają
oddychanie i krążenie, zwiększają elastyczność ciała i powodują lepszy sen, zmniejszają
też ryzyko ataku serca. Co więcej, w przypadku jego wystąpienia fakt, iż dana osoba
ćwiczyła regularnie, zwiększa jej szansę przeżycia (Barrow i Smith, 1983; Birkel i Freitag,
1991; Schiike, 1991).
Inną korzyścią wynikającą z aktywności fizycznej jest poprawa poziomu cholesterolu we
krwi i ciśnienia krwi. Regularne ćwiczenie zwiększa też siłę mięśni i daje ochronę przed
urazami wiązadeł (W.B. Carter, 1991; Reed, 1991). Jedno ze studiów (Blumenthal, 1991)
wykazało, że trening ruchowy wiązał się u starszych osób z istotnym zwiększeniem
spoistości kości, szczególnie u mężczyzn. Ponadto istnieją też dane, z których wynika, że
regularne ćwiczenia w znaczącym stopniu eliminują związane z wiekiem obniżanie się
zdolności dotleniania mózgu, dzięki czemu poprawia się umiejętność przetwarzania
informacji (Birren, Yercruyssen i Fisher, 1990; Schiike, 1991). Istnieją też dane (np.
Blumenthal, 1991; Cowper, 1991; Hansell i Mechanic, 1991; McAuley, Courneya i Lettunich,
1991; 0'Brien i Conger, 1991), że ćwiczenia fizyczne zwiększają u dorosłych wydolność
percepcyjną i psychiczny dobrostan, wpływając na zmniejszenie zaburzeń psychiatrycznych,
między innymi zaburzeń nastroju.

544 Rozdział 11. Późna dorosłość
Skutki braku aktywności fizycznej i siedzącego trybu życia w okresie emerytalnym są
liczne. Ogólnie biorąc, słabe aktywizowanie ciała prowadzi do pogorszenia się jego
funkcjonowania, między innymi układu kostnego, serca, płuc i mięśni. Człowiek staje się
słaby, ma mato energii, przybiera pochyloną postawę. Jego tkanka mięśniowa stopniowo
zostaje zastąpiona przez tkankę tłuszczową, l w końcu wszystkie nieak-tywizowane tkanki i
funkcje ulegają atrofii (Antonini i Vannucci, 1990; Barrow i Smith, 1983).
Jak więc przedstawia Darrell Menard (1991), największym zagrożeniem dla ciągłości
dobrego stanu zdrowia starszej osoby nie jest proces starzenia się, ale raczej brak
aktywności połączony z siedzącym trybem życia, mniejsze ryzyko, bowiem tkwi w
aktywności niż stałym jej braku.
Rozwój umysłowy
Wielu z nas uznaje starsze osoby za zapominalskie, niezdolne do jasnego myślenia,
powtarzające stale to samo, zniedotężniate. Jak już wcześniej wyjaśniliśmy, wiele naszych
mniemań o starszym wieku pochodzi z niepełnej wiedzy lub ze społecznych stereotypów.
Choć prawdą jest, że wraz z wiekiem obniża się sprawność zmysłów i ruchowa, to jednak
myślenie i nagromadzona wiedza mogą skompensować te ubytki. Większość starszych
ludzi jest zdolnych do satysfakcjonującego funkcjonowania, co stanowi najbardziej
praktyczne kryterium zdolności adaptacyjnych. Tak więc pogląd, iż u wszystkich starszych
osób następuje pogorszenie we wszystkich dziedzinach zdolności umysłowych, nie
znajduje potwierdzenia (Aiken, 1982; Labouvie-Vief, 1990; Park i Smith, 1991; Sinnott i
Cavanaugh, 1991).
TRENDY FUNKCJONOWANIA INTELEKTUALNEGO Jak starsi ludzie radzą sobie w
testach inteligencji? Aby informacja na ten temat była w pełni znacząca, musimy
zrozumieć, co mierzą standardowe testy inteligencji. Wyniki badań wskazują na ogólne
obniżenie się zdolności pomyślnego wykonania testów wymagających motorycznego
działania (na przykład układanie klocków) i szybkości (gdy na tym bazuje ocena). Tak więc
niskie ilorazy inteligencji uzyskane w testach mogą nie być skutkiem obniżenia się funkcji
intelektualnych, ale - przynajmniej częściowo - są efektem wolniejszego czasu reakcji, l,
jak wielokrotnie podkreślaliśmy, wiele jednostek może podwyższyć lub co najmniej
zachować na dobrym poziomie niektóre zdolności intelektualne do późnej starości
(Botwinick, 1984; Schaie, 1980, 1990; Schaie i Willies, 1991).
Pewne obniżenie się wyników może występować w takich testach, które wymagają
reagowania w ustalonym odstępie czasu, ale, jak się okazało, wiedza ogólna nie obniża
się z wiekiem. Należy też zaznaczyć, że wskaźniki uzyskane w podtestach słownych (na
przykład w słowniku) tylko niekiedy lekko się obniżają z wiekiem, ale na ogół pozostają na
takim samym poziomie. U bardziej inteligentnych jednostek nierzadko można stwierdzić
aktualny wzrost pewnych umiejętności werbalnych, l tak u starszych osób często
obserwuje się obniżenie zdolności do podejmowania złożonych decyzji, zmniejszenie się
szybkości wykonywania zadań i spadek w obrębie niektórych form percepcji, takich jak
selektywność uwagi (Allen, 1991; Jensen i Goidstein, 1991; Madden, 1990; Ng, Giles i
Moody, 1991; Salthouse, 1991).
Badania przeprowadzone przez Roberta Kerra i Marthę Teaffe (1991) obrazują co
następuje. Oceniali oni zmiany w sposobie reagowania młodych i starszych dorosłych na
zadanie polegające na odnajdywaniu znaków. Badacze ci stwierdzili, że starsze osoby
miały wolniejszy czas reakcji i ruchy, a różnice między dwiema grupami

Rozwój fizyczny i umysłowy 545
badanych stawały się większe w miarę wzrastania"wymagań odnośnie do przetwarzania
informacji. Jednak starsi ludzie wykazali takie same zdolności korygowania nie-
przewidywanych błędów ruchowych, jak ich młodsi współtowarzysze. Starsze osoby
ujawniały niewiele braków w takich dziedzinach, jak rozumienie stów, świadomość
społeczna lub umiejętność wykorzystania doświadczenia (Stuart-Hamilton, 1991).
Rozważmy na przykład wyniki badań oceniających zdolność do nauki starszych studentów
college'ów w Wielkiej Brytanii (Clennel, 1986). Ponieważ wśród ponad 70000 studiujących
w Wielkiej Brytanii na otwartych uniwersytetach znaczny odsetek stanowią osoby wiekowe,
władze postanowiły sprawdzić, czy potrzebne są im specjalne pomoce bądź udogodnienia.
Wyniki badań wykazały, że nie są potrzebne żadne. Osiągnięcia większości starszych
studentów w nauce byty równie wysokie, jak ogółu studentów w wieku powyżej 21 lat. Co
więcej, okazało się, że grupa studentów w wieku 60-64 lata miała największe sukcesy w
nauce na tym niekonwencjonalnym uniwersytecie. Starsi studenci na ogót sygnalizowali
mniej problemów w nauce niż młodsi. Choć 47% oczekiwało, iż będą mieli problemy z
pamięcią, to w rzeczywistości okazało się, że jakieś problemy miało tylko 26%. l gdy 47%
martwiło się o powodzenie w egzaminach, to tylko 27% miało z nimi rzeczywiście trudności.
Studiujący w starszym wieku byli też bardziej skłonni do korzystania ze specjalnych sesji
w małych grupach na zajęciach konsultacyjno-doradczych organizowanych przez
uniwersytety w lokalnych ośrodkach nauczania. Ponadto okazali się bardziej otwarci na
korzystanie z nowych technologii, takich jak konferencje telefoniczne, terminale
komputerowe, mikrokomputery, zadania wyznaczone na komputerze i zestawy
eksperymentów do wykonania w domu, połączone z użyciem specjalistycznego
wyposażenia. Choć w grupie starszych studentów najbardziej popularne byty kursy z
zakresu sztuki i nauk społecznych, to znaczna ich liczba wybierała kursy matematyki, nauk
technicznych i technologiczne, wymagające znajomości nowych technik i technologii.
Tego rodzaju badania demaskują mit o pogarszaniu się intelektu w okresie późnej
dorosłości. Ponadto zwracają one naszą uwagę na to, jak należy w przyszłości układać
formy testowania umysłu. Należy się starannie przyjrzeć testom i innym formom oceny i
zbadać, co próbują one w rzeczywistości mierzyć. Nie można generalizować wiadomości o
zdolnościach umysłowych. Każdy aspekt inteligencji wymaga dokładnego zbadania. Co
więcej, kiedy daje się starszym osobom zadania związane z codziennym uczeniem się,
należy wziąć pod uwagę fakt ujawniony w warunkach klinicznych. Otóż starsze osoby
najlepiej pracowały wtedy, gdy nie znajdowały się pod presją i mogły to robić w
odpowiednim dla siebie tempie. Działanie z taką szybkością, jaka im odpowiadała,
polepszało osiągnięcia w uczeniu się (Pezdek i Miceli, 1982; Rabitt i Backman, 1990).
Innym czynnikiem, który należy wziąć pod uwagę w odniesieniu do funkcjonowania
intelektualnego w starszym wieku, jest ogólny stan zdrowia (Morris i McManus, 1991;
Sinnott i Cavanaugh, 1991; Yesavage, 1990). Zdrowi ludzie w starszym wieku na ogół
wykazują niewielki spadek poziomu zdolności intelektualnych lub wcale go nie wykazują,
podczas gdy osoby bliskie śmierci lub walczące z chorobą ujawniają wyraźne obniżenie się
poziomu funkcjonowania intelektualnego. Takie pogorszenie się funkcjonowania
umysłowego przed śmiercią jest określane przez psychologów mianem końcowej
inwolucji (niemocy) lub końcowego upadku. Poza "końcowym upadkiem" na procesy
myślowe może wpływać też obniżenie się ilości krwi doprowadzanej do mózgu, krańcowe
stwardnienie tętnic, bardzo wysokie ciśnienie krwi i inne problemy sercowo-naczyniowe
(Johansson i Berg, 1989; Riegel i Riegel, 1972; Siegler, McCarty i Logue,1982).
Zapoznajmy się teraz z utrzymywaniem potencjału twórczego starszego dorosłego.
Podobnie jak z mitem o pogarszaniu się intelektu, wiele osób jest także przekonanych,

546 Rozdział 11. Późna dorosłość
że procesy starzenia się pozbawiają ludzi ich twórczych talentów. Okazuje się, że
jest odwrotnie. Starsze osoby ciągle udowadniają, iż późna dorosłość może
stanowić okres produktywnego wzrostu i rozwoju osiągnięć intelektualnych oraz
twórczych. Poza tym Jon Eisenson (1991) wyraża przekonanie, że wykorzystanie
twórczego wglądu i osobistych strategii dziatań przez starsze osoby często
kompensuje ubytki, które skądinąd mogą mieć miejsce, l właśnie starsi ludzie
często są zdolni do udoskonalania swych umiejętności oryginalnego i
spontanicznego myślenia. Lesa Lorenzen-Huber (1991) dodaje, iż twórczość może
pomóc starszym osobom w odnalezieniu satysfakcji i sensu życia. Na
potwierdzenie potencjału twórczego ujawniającego się w okresie późnej dorosłości
warto wziąć pod uwagę następujące informacje:
� Johann von Goethe ukończył swe arcydzieło Faust w wieku 82 lat.
� Sofokles napisał Króla Edypa, gdy miał 70 lat, a Elektrę, gdy miał 90 lat.
� Święty Augustyn kontynuował swą teologiczną doktrynę wtedy, gdy znacznie
przekroczył 70. rok życia.
� Giuseppe Verdi skomponował operę Ote/to mając 72 lata, a Falstaffa w wieku 77 lat.
� Laura Ingalls Wilder napisała niektóre ze swych najlepszych opowiadań dla dzieci w
wieku 70 lat. Ponadto jej pierwsza książka została opublikowana, gdy miała 65 lat.
� Mohandas (Mahatma) Gandhi pokierował moralną opozycją Indii wobec rządów
brytyjskich, gdy miał 77 lat.
� Albert Schweitzer otrzymał nagrodę Nobla za wysiłki dla zachowania pokoju na
świecie, gdy miał 77 lat.
� Konrad Adenauer w wieku 73 lat został Kanclerzem Zachodnich Niemiec i
godność tę
piastował przez 14 lat.
� Jomo Kenyatta został pierwszym prezydentem kenijskim, gdy miał 70 lat.
� Douglas MacArthur był awansowany na głównodowodzącego siłami zbrojnymi
Narodów Zjednoczonych w Korei, gdy miał 70 lat.
� CeciI B. DeMille ponownie nakręcił Dziesięcioro przykazań, gdy miał 70 lat.
� Ronald Reagan obchodził 70. urodziny w pierwszym roku pełnienia funkcji
prezydenta Stanów Zjednoczonych.
Takie przykłady zdolności intelektualnych i twórczych bez wątpienia wyryły się
na zawsze w annałach czasu. Nie trzeba jednak wznosić się na tak szczytne
wysokości, aby odrzucić mit o pogarszaniu się intelektu w wieku emerytalnym.
Intelektualne i twórcze mistrzostwo świata ma wiele postaci i form. Może też
przejawiać się w codziennym wykorzystywaniu umiejętności starszych osób. l tak,
choć wcześniejsze stadia dorosłości są okresem gromadzenia doświadczeń
życiowych i doskonalenia, to wielu badaczy zdaje sobie teraz sprawę, że okres
emerytalny jest równie owocnym i produktywnym stadium w cyklu życia (Butler,
1990; Lorenzen-Huber, 1991; Morris i McManus, 1991; Rabit i Backman, 1990;
Simonton, 1990; Sinnott i Cavanaugh, 1991).
ZMIANY W ZAKRESIE PAMIĘCI W rozdziale 10. omówiliśmy znaczenie in-
dywidualnych różnic w procesach umysłowych. Choć u niektórych osób procesy
starzenia się mogą prowadzić do obniżenia się zdolności pamięciowych, to w
żadnym razie nie oznacza to, że podobne zmiany muszą zajść u wszystkich.
Podczas gdy pamięć sensoryczna i krótkotrwała ulegają z wiekiem nieznacznym
zmianom, to pamięć długotrwała w jakimś stopniu się pogarsza. Problemem stają
się mniej

Rozwój fizyczny i umysłowy 547

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Zastanów się nad bio-
logicznymi, psychicz-
nymi lub społecznymi
czynnikami, które wpły-
wają na dynamikę funk-
cjonowania pamięci w
okresie późnej doro-
słości? Na przykład, czy
dobre zdrowie fizyczne
i środowisko sty-
mulujące umyst popra-
wiają pamięć? Czy na
podstawie wiedzy o
wszystkich stadiach
rozwoju możesz podać
przykłady potwierdzają-
ce twój pogląd?
efektywne procesy kodowania i wydobywania z pamięci. Jednak obecnie wiadomo,
że niezbędne są dalsze badania w celu poznania, w jaki sposób proces starzenia
się wpływa na dynamikę pamięci (Light, 1991).
Na przykład gdy rozważamy opisane powyżej zmiany w pamięci długotrwałej,
zanim wysnujemy określone wnioski, należy krytycznie zbadać charakter potrzeb.
Może być tak, że praktyczne długotrwałe pamiętanie - na przykład tego, co jest
często przypominane - może być łatwo odtwarzane w porównaniu z zapamiętanymi
treściami, które nie byty wydobywane z pamięci. Ponadto, podobnie jak w wypadku
testowania inteligencji, bezsensowne i obce zadania testujące przechowywanie
informacji w długotrwałej pamięci często stawiają starszych ludzi w niekorzystnej
sytuacji. Zdrowi fizycznie, dobrze wykształceni i aktywni umysłowo ludzie nie
wykazują takiego pogarszania się pamięci, jak osobnicy o odmiennych
właściwościach (Hendricks i Hendricks, 1981; Sinnott i Cavanaugh, 1991; Stine i
Wingfieid, 1990).
Każda dyskusja na temat zmian w pamięci towarzyszących starzeniu się
powinna też wziąć pod uwagę dwie jej unikalne dymensje, przypominanie i
odpoznawanie. Przypominanie, które jak się okazało pogarsza się z wiekiem,
polega na wyszukiwaniu i odzyskiwaniu informacji z magazynu pamięci (Byrd,
1991; Gerard, 1991; Kausier i Wiley, 1990; Maylor, 1991; Mungas, Ehlers i
Blunden, 1991). Rozpoznawanie, które jak wykazały badania, nie pogarsza się z
wiekiem, nie obejmuje odzyskiwania z pamięci danych, ale raczej polega na
selekcjonowaniu poprawnej odpowiedzi z docierających informacji. Na przykład w
sytuacji testowej badającej przypominanie badany może być zapytany: "Kto byt
trzecim prezydentem Stanów Zjednoczonych?". Udzielenie poprawnej odpowiedzi
wymaga przeszukania systemu magazynu pamięci i wydobycia z niego odpowiedzi
"Tomasz Jefferson". Przy badaniu zdolności rozpoznawania badany może być
zapytany "Które z pięciu podanych nazwisk należało do trzeciego prezydenta
Stanów Zjednoczonych?" W tym przypadku potrzebne jest dopasowanie. Dlatego
nie uważa się odpoznawania za część procesu myślenia (Birren, Woods i Williams,
1980; Botwinick, 1984;
Maylor, 1990; Smith, 1980).
Na koniec należy przypomnieć, że w każdym wieku dorośli mogą doskonalić
swe zdolności pamięciowe. Okazało się, że u starszych i młodszych dorosłych
nastąpiła poprawa pamięci, gdy zastosowano takie techniki, jak ćwiczenie,
wzmocnienie i zastosowanie obrazu, l rzeczywiście, jedna z publikacji (Fozard,
1980) wykazała, że starsze osoby niezwykle skutecznie wydobywały informacje z
zasobów magazynu pamięci długotrwałej, szczególnie wtedy, gdy nie byty
zalęknione i gdy otrzymywały pewien rodzaj poznawczego wsparcia. Lars Backman
i jego współpracownicy (1990) zauważyli, że różnice w pamięci dorosłych związane
z wiekiem zmniejszają się bądź nawet całkowicie znikają, gdy środowisko wspo-
maga uczącą się starszą osobę w rozpoczęciu właściwych operacji służących
zapamiętywaniu.
W ramach tego studium przeprowadzone przez Lawrence'a Ressiera badanie
ilustruje, jak bimodalna prezentacja zwiększa zdolności zapamiętywania starszych
osób. W badaniu uczestniczyły osoby w wieku od 61 do 89 lat. Jednej grupie
przekazywano ustną informację o planowanym wypisie ze szpitala. Drugiej grupie
podawano identyczną informację równocześnie werbalnie i za pomocą środków
wizualnych. Następnego dnia przeprowadzano wywiad, aby wykryć, ile z tych
informacji zostało zapamiętanych. Wyniki wykazały, że bimodalna prezentacja
zwiększała ilość przypominanych informacji przez oceniane osoby. Jednak za-
uważono, że nawet bimodalnie podawane informacje nie dawały gwarancji, że
starsze osoby będą w stanie odtworzyć wszystkie informacje. W tym ostatnim
przypadku mogą się okazać niezbędne raczej takie udogodnienia, jak możliwość
zanotowania informacji.

548 Rozdział 11. Późna dorosłość
PRZEGLĄD
f Gerontologia i dyscypliny pokrewne, takie jak społeczna gerontologia i geriatria, są
to dziedziny, w których dziś są prowadzone niezwykle intensywne studia nad
rozwojem człowieka w ciągu całego życia.
f Procesy fizycznego starzenia się w okresie późnej dorosłości nadal dokonują się na
płaszczyźnie zewnętrznej i wewnętrznej. W tym czasie stopniowo pogarszają się
zdolności sensoryczne. Najwyraźniej zmiany ujawniają się w widzeniu i słyszeniu.
f Późna dorosłość nie jest równoznaczna ze słabym zdrowiem. Ale w tym czasie są
powszechne niektóre zaburzenia zdrowotne, takie jak artretyzm, nadciśnienie,
choroby serca, udary mózgu, osteoporoza oraz rak.
f Choć starsi ludzie mogą wykazywać pogarszanie się pewnych funkcji umysłowych,
takich jak: czas reakcji, to funkcjonowanie intelektualne na ogół cechuje w
większym stopniu ciągłość niż brak ciągłości i zmiany, Jeśli procesy starzenia się
wpływają na systemy pamięciowego magazynowania informacji, to bardziej
prawdopodobne jest, że dotyczy to pamięci długotrwałej.
2. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY
Okres emerytalny, podobnie jak i inne stadia cyklu życiowego, stawia jednostkę przed
unikalnymi zadaniami i wyzwaniami rozwojowymi. Zadania tego okresu, takie jak zmiany
w stanie zdrowia, statusie finansowym lub przystosowaniu społecznym, stawiają
człowieka pod wieloma względami przed większymi wyzwaniami niż którekolwiek z
wcześniejszych stadiów dorosłości. Późna dorosłość jest krytycznym okresem dla
samooceny, okresem ponownej oceny sukcesów i niepowodzeń jednostki. W trakcie
takiej oceny przeszłości i próby radzenia sobie z teraźniejszością starszy człowiek staje
przed zadaniem przygotowania się do przyszłości. Jak mogliśmy zauważyć w tym
rozdziale, pomyślne przystosowanie się do wyzwań późniejszego życia wymaga
zdecydowanej elastyczności i zdolności adaptacyjnych (Hildebrand, 1990; Seedsman,
1990; Stuart-Hamilton, 1991).
Teorie rozwoju osobowości
Dla wyjaśnienia dynamiki wzrostu osobowości w późniejszym okresie życia
zaproponowano wiele godnych uwagi teorii, l znów stajemy przed problemem
długotrwałej ciągłości lub zmiany osobowości człowieka dorosłego (por. rozdział 10. w
celu szczegółowego rozważenia tego zagadnienia). Rozpatrzmy więc każdą z tych
koncepcji.
KONCEPCJA CIĄGŁOŚCI Jak już dowiedzieliśmy się, niektórzy badacze utrzymują, że
osobowość człowieka od wcześniejszych lat dorosłości pozostaje niezmieniona.
Potwierdzenia słuszności takiej koncepcji dostarczyły wyniki longi-tudinalnych studiów, z
których najważniejsze zostały przeprowadzone przez Paula Costa i Roberta McCrae (1976,
1977, 1978, 1980a, 1980b, 1982, 1984, 1986, 1988 i 1989). Costa i McCrae mierzyli co 6
lat dymensje osobowości 2000 mężczyzn od 20. do 80. roku życia. Uzyskane wyniki
wykazały, że wymiary

Osobowość i rozwój społeczny 549

ZASADA
EPIGENETYCZNA
Jak spostrzegasz osta-
tnie stadium programu
epigenetycznego Erik-
sona? Czy według cie-
bie dynamika psycho-
społecznego rozwoju w
ciągu catego życia
pozwala na wyciągnię-
cie satysfakcjonującego
wniosku? Dlaczego
sądzisz, że jest tak lub
dlaczego sądzisz, że tak
nie jest?
osobowości pozostawały w owym czasie wysoce stabilne. Sktonito to badaczy do
uznania, że wczesne funkcjonowanie osobowości stanowi dobry prognostyk jej rozwoju
w latach po przejściu na emeryturę.
Danych przemawiających za stabilnością osobowości w późnej dorosłości
dostarczyły też inne badania (Hagberg, 1991). Na przykład praca Dorothy Fieid i Rogera
Millsapa (1991) skoncentrowała się na Studium Starszej Generacji Berkeley, podłużnych
badaniach osób dorosłych, rozpoczętych w 1928 roku. To studium dorosłych w późnym
wieku dojrzałym dostarczyło danych na temat ciągłości osobowości przez cały okres
dorosłego życia. Mówiąc dokładniej, powtarzane pomiary pięciu cech osobowości
wykazały wyraźną stabilność: ugodowości, zadowolenia, intelektu, ekstrawersji i
żywotności. Zadowolenie pozostawało szczególnie ciągłą i stabilną cechą w ciągu
całego dorosłego życia. Ale uwidoczniły się też pewne zmiany. Na przykład w okresie
późnej dorosłości, w miarę zaawansowania wiekowego widoczne stawały się wahania,
zwiększał się stopień ugodowości, a zmniejszał ekstrawersji. Studia, w których oceniano
psychiczny dobrostan w okresie dorosłości (Markides i Lee, 1990), też dostarczyły
danych przemawiających za stabilnością i ciągłością.
Ale choć uzyskujemy coraz więcej danych przemawiających za istnieniem trwałych
cech osobowości, to pewne dyspozycje mogą się zmieniać, l rzeczywiście, w okresie
dorosłości niektóre dyspozycje z biegiem lat zmieniają się. Na przykład okazało się, że
zainteresowania i postawy są płynne, podobnie jak poziom pewności siebie i formy
zachowań w różnych rolach (Bengston, Reedy i Gordon, 1985). Ale mimo iż pewne cechy
osobowości są z biegiem czasu mniej stabilne, przekonanie o stałości osobowości ma
ważne implikacje dla badania starzejącego się dorosłego, l właśnie trwałość cech rzuca
światło na zdolności i potrzeby starzejących się osób, gdy stają one przed takimi
wyzwaniami rozwojowymi, jak przejście na emeryturę lub wdowieństwo. Stabilność cech
osobowości występuje też wyraźnie w ogólnych koncepcjach pomyślnego starzenia się,
które omówimy w dalszej części tego rozdziału.
KONCEPCJA NIECIĄGŁOŚCI Odmiennie niż koncepcje uznające ciągłość rozwoju
osobowości, teorie braku ciągłości Erika Eriksona, Roberta Pecka i Daniela Levinsona
zakładają, że w okresie późnej dorosłości osobowość cechują zmiany. Przypominamy, że
w teoriach tych taki sposób myślenia przewijał się przez cały wiek dorosły (por. rozdziały
9. i 10.). Przyjrzyjmy się teraz w sposób bardziej szczegółowy tym teoriom.
Teoria Erika Eriksona. Erik Erikson (1950, 1958, 1959, 1963, 1968a, 1968b, 1969,
1978, 1980, 1982) sugerował, że kluczem do harmonijnego rozwoju osobowości w
późnych latach życia jest zdolność rozwiązania psychospołecznego kryzysu znanego jako
integracja lub rozpacz. Integralność ego zakłada pełną unifikację osobowości. Sposób
wyjścia z tego kryzysu zależy od wielu innych czynników, w tym od odpowiednich ról
społecznych, stylu życia i zdrowia fizycznego.
Integracja ego umożliwia jednostkom traktowanie życia z satysfakcją i zadowoleniem.
Posiadanie satysfakcjonujących relacji społecznych i produktywne życie prowadzi do
poczucia dobrostanu i celowości życia. Brak tej narastającej integracji ego często
sygnalizowany jest przez lęk przed śmiercią i odczucie, iż życie jest zbyt krótkie. Jednostki
przeżywające rozpacz czują, że czas przepływa i jest już zbyt późno, by zacząć inne życie
lub wypróbować alternatywne drogi wiodące do integracji ego. W konsekwencji traktują
swe życie z żalem i rozczarowaniem. Wielu pragnęłoby wykorzystać pełniej swe
możliwości, by osiągnąć wytyczone wcześniej cele życiowe. Tak więc stadium integracji
lub rozpaczy ma zarówno psychologiczne, jak i społeczne odniesienia do rozwoju w
wieku emerytalnym.

550 Rozdział 11. Późna dorosłość
Teoria Roberta Pecka. Robert Peck (1968) utrzymywał, że rozwój psychiczny w okresie
przebywania na emeryturze cechuje trojakie podstawowe przystosowanie psychiczne:
różnicowanie się ego lub zaabsorbowanie rolą człowieka pracującego, wykraczanie
poza swe ciało lub nadmierne zajmowanie się nim, wzniesienie się ponad ego lub
zaabsorbowanie swym ego.
Różnicowanie się ego lub zaabsorbowanie rolą człowieka pracującego. Centralnym
zagadnieniem jest wptyw odejścia z pracy zawodowej. Stanowi to gruntowną zmianę w
systemie wartości jednostki. Wartość człowieka musi zostać przestawiona i ponownie
zdefiniowana w taki sposób, by emerytura mogta dać satysfakcję z wykonywania
czynności wykraczających poza długotrwałe, specyficzne pełnienie roli osoby pracującej.
Peck wyraził przekonanie, że różnicowanie się ego jest niezwykle ważnym, centralnym
zadaniem okresu przechodzenia na emeryturę. Poczucie własnej wartości wynikające z
aktywności poza karierą zawodową jest kluczowe dla ustalenia trwałych, żywotnych
zainteresowań życiowych zamiast desperowania z powodu utraty sensu życia, l dlatego
ustalenie różnorodności cenionych atrybutów ego, jak też jakiejś alternatywy działania z
zadowoleniem może stanowić krytyczny warunek wstępny pomyślnego starzenia się.
Wykraczanie poza swe dato lub nadmierne zajmowanie się nim. Lata przebywania na
emeryturze niosą wielu ludziom wyraźne obniżenie się odporności na choroby, spadek
zdolności odzyskiwania sit oraz wzrost dolegliwości fizycznych i bólów. Dla osób, które
utożsamiają komfort i przyjemność z fizycznym dobrostanem, to pogorszenie się zdrowia
może stanowić najcięższą zniewagę. Istnieją też i inni starsi ludzie, którzy mimo
pogarszania się stanu zdrowia potrafią radować się życiem. Dlatego niektórzy badacze
uznali, iż zainteresowanie starszych osób sprawami ciała nie wiąże się z wiekiem jako
takim, lecz raczej odzwierciedla specyficzne warunki życia. Niektóre osoby mogły się
nauczyć definiować "szczęście" i "komfort" jako relacje zadowalające ludzi lub twórczą
działalność umysłu, której przeszkodzić może tylko całkowita destrukcja fizyczna. W ich
systemie wartości przyjemności społeczne i umysłowe oraz szacunek dla siebie mogą
wykraczać poza sam tylko komfort fizyczny. Ten rodzaj systemu wartości powinien
ukształtować się już we wczesnej dorosłości, o ile może być w pełni osiągnięty, a okres
przebywania na emeryturze może stanowić najbardziej krytyczną próbę tego, czy taki
system wartości zostat zinternalizowany.
Wzniesienie się ponad ego lub zaabsorbowanie swym ego. Jednym z kluczowych
zadań, przed jakim stają starsi ludzie, jest zdanie sobie sprawy z tego, że trzeba umrzeć.
We wcześniejszych okresach życia śmierć często przychodziła nieoczekiwanie, ale w
okresie starości wiadomo, że jest ona nieunikniona. Akceptowanie tej nieuchronności nie
stanowi stadium pasywnej rezygnacji lub zaprzeczenia ego. Przeciwnie, wymaga ono
głębokiego, aktywnego wysiłku, by uczynić życie bezpieczniejszym i znaczącym lub
szczęśliwszym dla tych, którzy nadal będą żyć po zgonie starszej osoby. Postępując tak,
starsi ludzie przeżywają satysfakcjonujące zaabsorbowanie przyszłością i robią, co mogą,
by stworzyć świat dobry dla rodzinnych lub kulturowych spadkobierców. Można to
interpretować jako zastępczą satysfakcję, ale aktualnie oznacza ona aktywne i znaczące
włączenie się w codzienne życie tak długo, jak długo jednostka żyje. Można to też traktować
jako najpełniejszy rodzaj realizacji ego, nawet jeśli koncentruje się ono na ludziach i
zagadnieniach daleko wykraczających poza bezpośrednią gratyfikację ego w wąskim
znaczeniu tego pojęcia.
Teoria Daniela Levinsona. Daniel Levinson (1977, 1980, 1981, 1984, 1986, 1990 w druku;
Levinson i in., 1978; Levinson i Gooden, 1985) teoretyzuje, że późna

Osobowość i rozwój społeczny 551
? dorosłość, podobnie jak wczesna i średnia dorosłość, jest początkowo nacechowana okresem
przejścia. Przejście to w późnej dorosłości ma miejsce między 60. a 65. rokiem życia.
Podkreśla on, że w tym czasie osoba nie staje się nagle "stara", ale zmieniające się
możliwości umysłowe i fizyczne intensyfikują świadomość własnego
; starzenia się i poczucie śmiertelności.
Podobnie jak Robert Peck, Levinson zwraca uwagę na związek między zmianami
fizycznymi a osobowością jednostki. Sugeruje on, że w tym czasie zwiększa się częstość
zgonów i poważnych chorób kochanych osób i przyjaciół. Wiele też przypomina o
obniżających się możliwościach, między innymi sprawiają to dolegliwości
i i bóle. l choć zawsze istnieje szeroki wachlarz indywidualnych różnic w stanie zdrowia, to zachodzi
duże prawdopodobieństwo, że dana osoba będzie miała co najmniej jedną poważniejszą
chorobę lub słabość - może to być na przykład choroba serca, rak, gorszy wzrok lub słuch,
bądź depresja. Takie zmiany fizyczne mogą być trudne do zaakceptowania, zwłaszcza dla
osoby przyzwyczajonej do tego, że wcześniej cieszyła się dobrym zdrowiem.
W późnej dorosłości przejście zaznacza się też świadomością jednostki, że okoto
sześćdziesiątki istnieją kulturowo określone zmiany generacji. Osoba, która uważała termin
średni wiek za niedookreślony i przerażający, może stwierdzić, że jeszcze trudniej jest jej
zaakceptować społeczną terminologię i wyobrażenia odnośnie do nadchodzących lat życia.
Takie określenia, jak starsi, ztoty wiek i senior, mają tendencję do zyskiwania negatywnych
konotacji, odzwierciedlając osobisty i kulturowy niepokój związany ze starzeniem się. Jak
powiedział Levinson, 20-latkowi wydaje się, że przekroczenie trzydziestki jest już
"schodzeniem z górki". 30-latek sądzi, że czterdziestka to już poważne zagrożenie. Wydaje
się, że w każdym momencie życia wraz z przekroczeniem następnego progu wiekowego
przewiduje się totalną utratę młodości, żywotności i samego życia.
W stadium późnej dorosłości ludzie zdają sobie sprawę, że nie mogą już dłużej
odgrywać centralnej roli na scenie życia. Zmusza się ich coraz bardziej, jak też oni sami
siebie zmuszają, do stopniowego pozbywania się ciężkich obowiązków, jakie mieli w
średnim wieku oraz do życia w zmienionych stosunkach ze społeczeństwem i sobą.
Schodzenie z centrum sceny może być sprawą traumatyzującą, gdyż ludzie spotykają się z
mniejszym uznaniem, mają mniej siły i mniejszy autorytet. Ich generacja
' nie dominuje już dłużej. Jako część generacji "dziadków" w rodzinie, jednostki nadal
[ mogą pomagać swemu dorosłemu potomstwu, służyć jako źródło mądrości i wsparcia
' oraz jako doradcy.
Przejście na emeryturę z godnością i z poczuciem bezpieczeństwa jest jeszcze innym
wyzwaniem rozwojowym. Niezależnie od wieku, w jakim przechodzi się na emeryturę,
zdarzenie to powinno uwzględniać potrzeby jednostki, możliwości i warunki życia. Jeśli tak
jest w istocie, to po przekroczeniu progu emerytury jednostka może zaangażować się w
wartościową pracę. Teraz jednak powinno to płynąć raczej z twórczej energii niż z
zewnętrznego nacisku i potrzeb finansowych.
' Spełniając swe obowiązki wobec społeczeństwa, osoby w starszym wieku zaskarbiły sobie prawo
do tego, by być i robić to, co jest dla nich osobiście przyjemne i nagradzające.
Pod koniec cyklu życiowego ludzie mają przed sobą perspektywę cierpień związanych z
procesem umierania i przygotowują się do własnej śmierci. Gdy na końcu poprzednich
stadiów kierowali oni wzrok ku początkowi nowego okresu i nowych podstaw życia, obecnie
wiedzą, iż nadciąga śmierć. Choć zgon może nastąpić za kilka miesięcy lub za 20 lat,
jednostki żyją w jej cieniu, czekając na jej wezwanie.
W tym czasie ludzie przede wszystkim osiągają kulminacyjny punkt zajmowania się
sobą. Najbardziej znaczące dla nich jest teraz ostateczne poczucie tego, czym jest życie, co
Levinson opisuje jako "spojrzenie z mostu" na końcu cyklu życiowego.

552 Rozdział 11. Późna dorosłość "
Analiza taka stanowi unikalną paralelę do opisanego wcześniej eriksonowskiego
poczucia integracji.
To ostatnie zadanie jest końcowym kompromisem z ja, szczególnie poznaniem go,
dobrym i rozsądnym pokochaniem oraz gotowością do rezygnacji.
Formy pomyślnego starzenia się
Trudno jest wytłumaczyć, na czym polega pomyślne starzenie się, a opis często
oddaje jedynie wartości osoby podającej definicję. Linda George i Elizabeth Clipp (1991)
utrzymują jednak, że pomyślne starzenie się i subiektywny dobrostan staty się
synonimami zadowolenia z życia i pokrewnych pojęć, takich jak szczęście i morale.
Przegląd literatury dokonany przez te autorki wskazuje, że ujawniły się trzy główne
stwierdzenia dotyczące udanego starzenia się. Po pierwsze, istnieją przekonujące dane
wskazujące, iż większość starszych osób starzeje się pomyślnie i są oni na ogół
zadowoleni ze swego życia. Po drugie, poziom zadowolenia z życia wydaje się być stały,
mimo upływu czasu. Po trzecie, zadowolenie z życia i pomyślne starzenie się silnie wiążą
się z obiektywnymi warunkami życia, takimi jak: status spoteczno-ekonomiczny, zdrowie
oraz relacje z rodziną i przyjaciółmi.
Liczne badania daty możliwość wglądu w pojęcie pomyślnego starzenia się i
uwypukliły takie jego elementy, jak samoocena, adaptacja do roli, elastyczność i kontrola
osobista nad swym życiem (Baltes i Baltes, 1990; Brandstadter i Baltes--Gotz, 1990;
Carlsen, 1991; Eisenson, 1991; Krause i Alexander, 1990). Jednym z bardziej
interesujących przedsięwzięć badawczych było studium longitudinalne jednostek
ocenianych od 1940 roku (Vaillant, 1990). Dzięki niemu wykryto, że zdrowie psychiczne
między 30. a 50. rokiem życia jest najlepszym prognostykiem przebiegu późniejszego
okresu życia. Najważniejszymi zmiennymi dla prognozy późniejszego przystosowania
okazały się: brak zaburzeń we wczesnym okresie dorosłości, niekorzystanie z pomocy
psychiatrycznej lub środków uspokajających w tymże czasie. Ujawniły się także oczywiste
negatywne zmienne, takie jak: krótki czas życia członków rodziny, złe przystosowanie w
dzieciństwie i alkoholizm, które częściej wiązały się z pogorszeniem się stanu
psychicznego. Inne rezultaty tego studium byty bardziej zaskakujące. Na przykład
intensywne uczenie się w college'u byto lepszym prognostykiem przystosowania
psychospołecznego w 65. roku życia od dobrego zdrowia. Zaś ciepłe i opiekuńcze
środowisko w dzieciństwie dawało szansę dobrego zdrowia psychicznego w okresie
późnej dorosłości w większym stopniu niż szczęście i krzepkość.
Inne badania skupiały się na pomyślnym starzeniu się i względnym stopniu
zaangażowania w to, co dzieje się w otoczeniu jednostki. Na przykład zajęto się
problemem, czy pomyślne starzenie się cechuje aktywny styl życia i wysoki stopień
włączania się w kontakty z innymi lub czy starsze osoby są bardziej zadowolone wtedy,
gdy ich przestrzeń życiowa kurczy się, a odpowiedzialność i role zmniejszają się. Dwiema
bardziej odległymi w czasie, ale wartymi zauważenia próbami znalezienia odpowiedzi na
te pytania, byty teorie wyłączania się i aktywności, l choć każda z nich oferuje unikalny
wgląd w zagadnienie pomyślnego starzenia się, jak też jakieś potwierdzenie dla każdego
z tych teoretycznych stanowisk, ważne jest stwierdzenie, że ani jedna z tych koncepcji nie
tłumaczy w pełni fenomenu pomyślnego starzenia się.
TEORIA WYŁĄCZANIA SIĘ Teoria wytaczania się traktuje starzenie się jako proces
wzajemnego odizolowywania sięstarzejących się osób i systemu społecznego,

Osobowość i rozwój społeczny 553
do którego należą. Ale rzeczywistość okazała się inna niż powszechnie sądzono.
Takie stopniowe wycofywanie się ze społeczeństwa nie stanowi negatywnego
doświadczenia dla starszych osób. Wiekowi ludzie często widzą się wyłączanie w
pozytywnym świetle, gdyż jest to okres zwiększonej refleksyjności, skoncentrowania
zainteresowania na ja i spadku emocjonalnego zaangażowania się w sprawy ludzi i w
zdarzenia. To wytaczanie się jest traktowane raczej jako proces naturalny, a nie
narzucony.
Teoria wyłączania się jest rezultatem 5-letniego badania grupy 275 starszych osób
w wieku od 50 do 90 lat. Studium to zostało przeprowadzone w Kansas City w stanie
Missouri, a kierowali nim Elaine Cumming i William Henry (1961). Badacze ci
zauważyli, że wytaczanie się było na ogót inicjowane albo przez same jednostki, albo
przez system społeczny. Na przykład przejście na emeryturę jest zdarzeniem, które
uwalnia starsze osoby z pełnienia specyficznych społecznych ról i do pewnego
stopnia umożliwia im stawanie się osobami zaangażowanymi w różne sprawy. Innym
przykładem może być utrata małżonka. Z czasem, gdy wyłączanie się staje się
całkowite, istniejąca wcześniej równowaga między jednostką w średnim wieku a
społeczeństwem przechodzi w równowagę nacechowaną większym dystansem
psychicznym, odmiennymi typami relacji i spadkiem interakcji społecznych.
Po siedmiu latach Robert Havighurst, Bernice Neugarten i Sheldon Tobin (1968)
podjęli badania kontrolne osób z omawianego wcześniej studium. Czynniki takie, jak
śmierć i ruchy migracyjne, sprawiły, że ponowne badania objęty tylko 55% osób
spośród oryginalnej grupy. To drugie studium wykazało, że choć w miarę zwiększania
się liczby lat następowało coraz większe wyłączanie się badanych z ról społecznych,
to niektóre starsze osoby nadal pozostawały aktywne i zaangażowane, jak też
relacjonowały, iż posiadają wysoki stopień zadowolenia. Jako całość najbardziej
aktywni byli też najszczęśliwsi.
To ostatnie stwierdzenie stanowi najpoważniejszą krytykę teorii wyłączania się,
która jako całość wzbudziła zdecydowane kontrowersje wśród gerontologów. Tak więc
wielu badaczy sądzi (Hołahan, 1988), że osoby wyłączające się w najmniejszym
stopniu są szczęśliwsze od tych, które wybrały pełniejsze wycofanie się z
aktywności. Co więcej, wiele wcześniejszych warunków społecznych zmuszających
dorosłych do życia w ograniczonym środowisku uległo zmianie. Poprawa opieki
zdrowotnej, wczesne przejście na emeryturę, zwiększenie się korzyści płynących z
ubezpieczeń społecznych i wyższy poziom wykształcenia stworzyły nowe możliwości
zajęć dla starszych osób. Te czynniki społeczne być może odstręczą ludzi od
wyłączania się z kontaktów społecznych, zachęcając ich równocześnie do bardziej
aktywnych stylów życia. Wśród gerontologów panuje obecnie przekonanie, że
wyłączanie się jest tylko jedną z wielu możliwych form starzenia się. Nie ma ono
szerokiego zastosowania do wszystkich starszych ludzi (Kermis, 1984).
TEORIA AKTYWNOŚCI Teoria aktywności pomyślnego starzenia się została
stworzona przez George'a Maddoxa (1964) i jego kolegów na Duke University.
Sugeruje ona, że jednostki przebywające na emeryturze wolą być równie aktywne i
produktywne jak przedtem. W przeciwieństwie do teorii wyłączania się w koncepcji tej
utrzymuje się, że osoby wiekowe wolą nie koncentrować się na własnym ja i opierają
się przed psychicznym dystansem wobec społeczeństwa. Szczęście i zadowolenie
pochodzą z włączania się w życie społeczne i zdolności starszej osoby
przystosowania się do zmieniających się sytuacji życiowych.
Jaką wartość ma teoria aktywnego starzenia się? Jeszcze raz, jak wykazaliśmy
przy okazji teorii wyłączania się, koncepcja aktywności pojawia się tylko jako jedna z
możliwych form starzenia się. Nie można jej odnosić do ogółu starszych ludzi, gdyż

554 Rozdział 11. Późna dorosłość

AKTYWNE l
REAKTYWNE MODELE
ROZWOJU
Jak można zastosować
aktywne i reaktywne
modele rozwoju do stu-
diowania pomyślnego
starzenia się? Czy są-
dzisz, że to środowisko
jest głównie odpowie-
dzialne za kształtowanie
się przystosowania
starszych osób, czy też
uważasz, że aktywne
wtaczanie się w życie
społeczne reguluje po-
myślne starzenie się?
Czy twój pogląd na ak-
tywne i reaktywne mo-
dele zmienit się w trakcie
studiowania wcześ-
niejszych stadiów roz-
wojowych?
nie wszystkie rodzaje aktywności wpływają na sposób widzenia siebie i na zadowolenie z
życia. Jak wykazat Russell Ward (1984), aktywność jednostki może się zmniejszać nie
wpływając na jej stan ducha, l właśnie bardziej swobodny styl życia jest często traktowany
jako jedna z korzyści starszego wieku. Niektóre badania, takie jak przeprowadzone przez
Charles'a Longino i Cary Karta (1982), ujawniły ostatnio istnienie negatywnych związków
między aktywnością społeczną o charakterze formalnym a ogólnym zadowoleniem z
życia.
Wyniki takie mogą prowadzić do uznania, że teoria aktywności nadmiernie
upraszczała zagadnienie. Tłumaczy ona jedynie uprawianie hobby, które, jak się uważa,
stanowi dla starszych osób rekompensatę za rezygnację z pełnionych w wieku średnim
ról związanych z pracą zawodową. Zajmowanie się przedsięwzięciami bezsensownymi z
punktu widzenia dominujących w kulturze wartości, co jeszcze teraz przypisuje się
starszym ludziom, samo przez się może nie przyczyniać się do przystosowania. Tym
niemniej istnieje być może związek między morale, przystosowaniem osobowości a
poziomem aktywności (Hendricks i Hendrics, 1981).
STRUKTURA OSOBOWOŚCI A POMYŚLNE STARZENIE SIĘ Ponieważ niektóre osoby
zadowala wyłączanie się z aktywności społecznej, podczas gdy inne pragną utrzymać
wysoki poziom społecznego zaangażowania, widoczna staje się potrzeba szerszego
ujęcia i stworzenia użytecznej teorii pomyślnego starzenia się, czego oczekuje się od
gerontologów. Wielu autorów zgadza się, że niezbędna jest jakaś teoria na temat
związków między osobowością a pomyślnym starzeniem się.
Jedną z takich teorii opracowali Suzanne Reichard, Florine Livson i Pauł Peterson
(1962). Po przeanalizowaniu danych 187 mężczyzn w wieku od 55 do 84 lat badacze ci
zidentyfikowali pięć typów osobowości: dojrzały (konstruktywny), typ bujanego fotela
(zależny), typ opancerzony (obronny, gniewny, wrogi) i typ nienawidzący siebie. Dojrzali
ludzie zdają się być idealnie przystosowani. Akceptują siebie (zarówno swe siły, jak i
słabości) oraz swe minione życie. Większość jest względnie wolna od neurotycznych
konfliktów i utrzymuje ścisłe osobiste relacje. Typ bujanego fotela też wykazuje wysoki
poziom samoakceptacji, choć często jest to akceptacja bierna. Należące do tej kategorii
jednostki są zależne od innych i spostrzegają starość jako uwolnienie od
odpowiedzialności. Opancerzeni wyraźnie polegają na mechanizmach obronnych,
radząc sobie w ten sposób z powstającymi negatywnymi emocjami. Zazwyczaj dobrze
przystosowani osobnicy opancerzeni są zdecydowanie surowymi jednostkami,
wiodącymi aktywny tryb życia, przypuszczalnie po to, by zademonstrować swój niezależny
charakter. Gniewni nie są dobrze przystosowani i często wyrażają swe zgorzknienie w
sposób agresywny. Wyraźnie oskarżają innych za własne kłopoty i łatwo wpadają we
frustrację. Nienawidzący siebie przypominają gniewnych, ale za trudności i nie-
powodzenia oskarżają samych siebie. Charakterystyczną ich cechą są depresje i
traktowania starości jako demoralizującego stadium życia. Osobnicy o typie bujanego
fotela i opancerzeni starzeli się pomyślnie. Gniewni i nienawidzący siebie byli mniej
przystosowani.
Podobna klasyfikacja typów osobowości i ich implikacje dla pomyślnego starzenia
się zostały przyjęte w innym studium (Neugarten, Havighurst i Tobin, 1968). Badacze,
którzy oceniali starsze osoby w wieku od 70 do 79 lat jako krytyczne determinanty
zadowolenia z życia, potraktowali osobowość i funkcjonowanie w różnych rolach. Ustalili
oni typy osobowości podobne do podanych przez Reichard i jej współpracowników
(1962), a mianowicie: zintegrowany, opan-cerzony-obronny, pasywno-zależny i
niezintegrowany. Jednak Neugarten i jej współpracownicy skategoryzowali specyficzne
typy aktywności odmiennie od grupy Reichard.

Osobowość i rozwój społeczny 555
Typ zintegrowany obejmuje osoby reorganizujące, skoncentrowane i pomyślnie
niezaangażowane. Reorganizujący włączają się w szeroki zakres aktywności i, jak
sugeruje sama nazwa, reorganizują swe życie tak, by utracone formy aktywności
zastąpić nowymi. Skoncentrowani angażują się w aktywności o umiarkowanym
poziomie. Bardziej selekcjonują rodzaje aktywności niż reorganizatorzy, jak też
wykazują skłonność do poświęcania swej energii jednej lub dwu rodzajom ról.
Niezaangażowanych cechuje niski poziom aktywności i wysoki stopień zadowolenia z
życia (w ten sposób potwierdzają oni teorię wyłączania się jako koncepcję
pomyślnego starzenia się). Z wiekiem odsuwają się od angażowania się w role.
Kategoria opancerzonych-obronnych obejmuje osoby kurczowo trzymające się
ustalonych form osobowości. Jednostki te starają się utrzymać w jak największym
zakresie formy działań wykonywanych w średnim wieku. Zachowują wysoki poziom
zadowolenia z życia tak długo, jak długo im to się udaje. Zawężeni redukują formy
aktywności pełnione w ramach swych ról i kontakty z innymi ludźmi.
Najprawdopodobniej jest to mechanizm obronny przed starzeniem się. Od grupy
skoncentrowanych różnią się tym, że mają mniej zintegrowaną osobowość.
Pasywno-zależna kategoria osobowości składa się z dwu typów: szukających
pomocy i pasywnych. Szukający pomocy są zależni od innych i często potrzebują
emocjonalnego wsparcia. Utrzymują średni poziom aktywności w pełnionych rolach i
zachowują zadowolenie z życia. Jednostki apatyczne charakteryzuje pasywność.
Słabo albo wcale nie interesują się otoczeniem.
Ostatnia kategoria składa się z osób zdezorganizowanych. Wiele z nich słabo
kontroluje swe emocje i wykazuje obniżony poziom funkcjonowania umysłowego. Z
trudem utrzymują się one w społeczności i mają niski bądź w najlepszym razie średni
poziom zadowolenia z życia.
Te dwie kategorie wskazują, że osobowość stanowi główny czynnik w określaniu
tego, czy jednostka będzie się starzała pomyślnie. Dostarczają też argumentów, iż
same teorie aktywności i wyłączania się nie wystarczają do wytłumaczenia
pomyślnego starzenia się, na które w wysokim stopniu wpływają takie czynniki, jak
zdrowie, status spoteczno-ekonomiczny, poziom samooceny i sposób widzenia
siebie. Na relacje między poziomem aktywności i zadowoleniem z życia wpływają
wszystkie elementy struktury osobowości, a zwłaszcza stopień zdolności jednostki
do zintegrowania emocjonalnych i rozumowych elementów osobowości (Sherman,
1981).
Jasne jest, iż żadna pojedyncza forma starzenia się nie gwarantuje zadowolenia w
późniejszych latach życia. Okazało się, że zadowolenie, morale i adaptacja w
późniejszym okresie życia ściśle wiążą się z typem osobowości w ciągu całego
życia i ogólnym sposobem radzenia sobie ze stresem i zmianą. W tym sensie
przeszłość jest prologiem do przyszłości. Choć osobowość zmienia się do pewnego
stopnia w wyniku działania różnych zdarzeń życiowych i zmian, to na ogół pozostaje
ona stabilna przez cafe dorosłe życie (Reedy, 1983). We wstawce "Praktyczne
aspekty rozwoju w ciągu życia" prezentujemy niektóre czynniki w odniesieniu do
pomyślnego starzenia się.
Przegląd życia i reminiscencja
U osób starszych - w miarę przybywania lat - zdecydowanie częstym
zjawiskiem staje się reminiscencja przeszłości. Gerontolog Robert Butler (1968;
Butler i Lewis, 1981) traktuje ten psychologiczny proces jako przegląd życia i
opisuje go jako proces spoglądania wstecz, aktywizujący się w wyniku
perspektywy śmiertelności jednostki.

556 Rozdział 11. Późna dorosłość
PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA
Starzenie się z wdziękiem: składniki sukcesu
Okres emerytalny może być równie dobry, satysfakcjonujący i dający
poczucie sukcesu, jak każdy inny okres w cyklu życia. Dają temu świadectwo
miliony starszych osób w Stanach Zjednoczonych wiodących aktywne,
szczęśliwe i i użyteczne życie. Co jest takiego w ich stylu życia lub dynamice
osobowości, co | promuje spełnienie? Czy można zidentyfikować jakieś
czynniki prowadzące do | pomyślnego starzenia się? Choć odpowiedzi na takie
pytania są złożone, tym niemniej udało się zidentyfikować czynniki skojarzone
z pomyślnym starzeniem się. Oto one:
Wysoki stopień zadowolenia z życia. Osoby, które czują, że doznały w
życiu wiele satysfakcji dzięki temu, iż udało się im zrealizować swe
zamierzenia, zwykle stojąc na progu późnej starości czują jedynie nieznaczny
żal oraz wyraźną osobistą satysfakcję z minionych lat. Ludzie zdecydowanie
zadowoleni z życia mają też pozytywną postawę wobec przeszłości i
przyszłości. W konsekwencji życie pozostaje dla nich interesujące i
pobudzające do działania. Co więcej, ci którzy osiągnęli większość swych
osobistych celów, zrobili karierę i są w dobrej sytuacji finansowej, będą w stanie
odprężyć się w okresie emerytalnym, a nawet wyznaczą -j sobie nowe cele.
l
Harmonijna integracja osobowości jednostki. Ten wymiar
przystosowania | łączy się z masiowowskim pojęciem samoaktualizacji (por.
rozdział 10). | Jednostki demonstrujące zadowolenie, zindywidualizowanie i
autentyczność | w okresie późnej dorosłości są zazwyczaj tymi, które z
biegiem lat ukszta- | łtowały siłę i dojrzałość ego. Ich osobowość naznaczona
jest integracją | i jednością. Oni też w tym stadium życia wykorzystują swój
potencjał | i zdolności, posiadają dokładne pojęcie swego ja oraz stabilny i
znaczący a system wartości, i
Utrzymywanie znaczącego systemu społecznego wsparcia. Wszyscy
jesteśmy istotami społecznymi i kontakty z ludźmi są nam niezbędne przez
całe
Taki umysłowy proces pozwala ożywiać minione doświadczenia i być może radzić
sobie z trwającymi konfliktami. Jej kulminacją może być mądrość, pogoda ducha i
spokój lub depresja, poczucie winy czy gniew.
Dla wiekowych osób przegląd minionego życia jest szczególnie ważny. Stając
wobec izolacji perspektywy utraty ukochanych osób, bliskości śmierci, starsi ludzie
często szukają ucieczki w przeszłość. Reminiscencje często wywołują nostalgię,
poczucie szczęścia i zadowolenia, ale w innych przypadkach prowadzą do umiar-
kowanego smutku, a nawet rozpaczy. Przywoływanie z pamięci przeszłości może
być początkowo błądzeniem myślą i przywoływaniem wspomnień o sobie i historii
swego życia. Te myśli pojawiają się jako krótkie, nawracające przebłyski lub
utrwalają się. Niektóre ulegają reorganizacji i reintegracji na różnych poziomach
świadomości.
Przegląd życia i reminiscencje uwidaczniają się też w snach i nocnych marach
skoncentrowanych na przeszłości, a nawet na śmierci. Co więcej, obrazy
przeszłych zdarzeń często pojawiają się także w czasie pełnej świadomości, co
wskazuje, że

556 Rozdział 11. Późna dorosłość
PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA
Starzenie się z wdziękiem: składniki sukcesu
Okres emerytalny może być równie dobry, satysfakcjonujący i dający
poczucie sukcesu, jak każdy inny okres w cyklu życia. Dają temu świadectwo
miliony starszych osób w Stanach Zjednoczonych wiodących aktywne,
szczęśliwe i użyteczne życie. Co jest takiego w ich stylu życia lub dynamice
osobowości, co promuje spełnienie? Czy można zidentyfikować jakieś czynniki
prowadzące do pomyślnego starzenia się? Choć odpowiedzi na takie pytania są
złożone, tym niemniej udato się zidentyfikować czynniki skojarzone z
pomyślnym starzeniem się. Oto one:
Wysoki stopień zadowolenia z życia. Osoby, które czują, że doznały w
życiu wiele satysfakcji dzięki temu, iż udato się im zrealizować swe
zamierzenia, zwykle stojąc na progu późnej starości czują jedynie nieznaczny
żal oraz wyraźną osobistą satysfakcję z minionych lat. Ludzie zdecydowanie
zadowoleni z życia mają też pozytywną postawę wobec przeszłości i
przyszłości. W konsekwencji życie pozostaje dla nich interesujące i
pobudzające do działania. Co więcej, ci którzy osiągnęli większość swych
osobistych celów, zrobili karierę i są w dobrej sytuacji finansowej, będą w stanie
odprężyć się w okresie emerytalnym, a nawet wyznaczą sobie nowe cele.
Harmonijna integracja osobowości jednostki. Ten wymiar
przystosowania łączy się z masiowowskim pojęciem samoaktualizacji (por.
rozdział 10). Jednostki demonstrujące zadowolenie, zindywidualizowanie i
autentyczność w okresie późnej dorosłości są zazwyczaj tymi, które z biegiem
lat ukształtowały siłę i dojrzałość ego. Ich osobowość naznaczona jest
integracją i jednością. Oni też w tym stadium życia wykorzystują swój potencjał
i zdolności, posiadają dokładne pojęcie swego ja oraz stabilny i znaczący
system wartości.
Utrzymywanie znaczącego systemu społecznego wsparcia. Wszyscy
jesteśmy istotami społecznymi i kontakty z ludźmi są nam niezbędne przez
całe
Taki umysłowy proces pozwala ożywiać minione doświadczenia i być może radzić
sobie z trwającymi konfliktami. Jej kulminacją może być mądrość, pogoda ducha i
spokój lub depresja, poczucie winy czy gniew.
Dla wiekowych osób przegląd minionego życia jest szczególnie ważny. Stając
wobec izolacji perspektywy utraty ukochanych osób, bliskości śmierci, starsi ludzie
często szukają ucieczki w przeszłość. Reminiscencje często wywołują nostalgię,
poczucie szczęścia i zadowolenia, ale w innych przypadkach prowadzą do umiar-
kowanego smutku, a nawet rozpaczy. Przywoływanie z pamięci przeszłości może
być początkowo błądzeniem myślą i przywoływaniem wspomnień o sobie i historii
swego życia. Te myśli pojawiają się jako krótkie, nawracające przebłyski lub
utrwalają się. Niektóre ulegają reorganizacji i reintegracji na różnych poziomach
świadomości.
Przegląd życia i reminiscencje uwidaczniają się też w snach i nocnych marach
skoncentrowanych na przeszłości, a nawet na śmierci. Co więcej, obrazy
przeszłych zdarzeń często pojawiają się także w czasie pełnej świadomości, co
wskazuje, że

Osobowość i rozwój społeczny 557
życie. Dorosłym potrzebna jest stymulująca i troskliwa sieć relacji rodzinnych oraz
przyjacielskich, by mogli włączyć się w życie i interesować się nim. Społeczna sieć
jednostki zaspokaja też potrzebę uczucia, przywiązania, przynależności oraz
pozytywne poczucie dobrostanu. Wszystkie te potrzeby stanowią psychiczne
witaminy, które lepiej przygotowują jednostkę do przejścia na emeryturę.
Dobre zdrowie fizyczne i psychiczne. Stan ciała i umysłu jest krytyczny dla
ogólnego poczucia dobrostanu. Właściwe odżywianie się, ćwiczenie i prewencyjna
opieka zdrowotna stanowią składniki dobrego zdrowia i pozytywnego samopoczucia.
Uformowanie obyczajów zdrowego trybu życia będzie utrzymywało w formie ciało,
poprawi postawy psychiczne, pomoże uwolnić się od niepokoju i depresji. Będzie też
stymulowało funkcjonowanie psychiczne.
fe Ustalenie bezpieczeństwa finansowego. Brak pieniędzy niezbędnych do
zaspokajania potrzeb życiowych może być przedmiotem troski w ciągu całego życia
dorosłego człowieka, a nie tylko w wieku emerytalnym. Jednak brak zabezpieczenia
finansowego może nasilić wiele problemów związanych z procesem starzenia się.
Podkreśla to potrzebę starannego planowania finansowego, między innymi ochronę
inwestycyjną i odpowiednie pokrycie kosztów opieki zdrowotnej.
Starsi dorośli powinni zapoznać się z programami socjalnymi, takimi jak zniżki dla
seniorów, przepisy o subsydiach oraz zapomogi przeznaczone na zakup opału i opłaty
za telefon. Kroki podjęte w celu zabezpieczenia stabilizacji finansowej ułatwią
tworzenie poczucia bezpieczeństwa i dobrostanu wewnętrz-, nego.
l
Kontrola nad własnym życiem. Każdy chce czuć się niezależną i autonomiczną
istotą. Zwłaszcza w okresie późnej dorosłości kontrola osobista odgrywa doniosłą
rolę w pomyślnym starzeniu się, gdyż dorośli czują potrzebę osobistego kierowania
swym losem. Interwencja rodziny i przyjaciół, nawet dokonywana w najlepszej
intencji, może pozbawić starszego dorosłego nie tylko poczucia kontroli, ale
czasem nawet chęci do dalszego życia. Niezależność jest ważna dla utrzymania
pozytywnego pojęcia siebie, poczucia własnej godności i własnej wartości
(Adaptacja z Averyta, 1987).
reminiscencje te są w ogromnej mierze procesem wizualnym. Osoby, które jasno się
wypowiadają i mają dobrą pamięć, mogą wprowadzać na poziom świadomości jasne i
dokładne epizody ze swej przeszłości.
Przegląd życia i reminiscencja stanowią w tym czasie ważny etap w ogólnym
funkcjonowaniu osobowości. Refleksja taka składa się na ciągłość życia jednostki i ożywia
świadomość teraźniejszości. Dzięki przypominaniu przeszłości starszy człowiek może
dokonać przeglądu i zastanowić się nad minionym czasem. Zyskuje on w ten sposób nowy
wgląd w życiowe doświadczenia. Ponadto starsze osoby tworzą często nowe oceny
przeszłych zdarzeń dzięki temu, że są dobrymi słuchaczami innych ludzi, nawet jeśli
wcześniej słyszeli już ich opowiadania lub dokonali wymiany informacji na dany temat.
W ostatnich latach znaczeniem reminiscencji zajmowali się liczni badacze (Beaton, 1991;
Habegger i Blieszner, 1990; Haight, 1991 b; Hewett, 1991; Taft i Nehrke, 1990;
Watt i Wong, 1991; Weiss i in., 1991). Na przykład Edmund Sherman (1991) sądzi, że żadna
inna forma aktywności umysłowej nie skłania w takim stopniu do dzielenia się

558 Rozdział 11. Późna dorosłość
i wzajemności, jak reminiscencja. Wyłania się ona jako potężna sita poprawiająca w
ludzkim dyskursie zdrowie psychiczne i socjalizację starszych dorosłych. David Unruh
(1989) uważa, że reminiscencja jest ważnym procesem psychicznym, na który wpływa
otoczenie społeczne i sytuacje. Stany emocjonalne i ich skutki są ważnymi
właściwościami związanymi z przypominaniem dawnych przeżyć. Właśnie nastroje i
odczucia wprowadzające ludzi w stan reminiscencji są równie ważne, jak emocjonalne
skutki tego procesu. Badania owdowiałych mężczyzn (David, 1990) wykazały, że
przepracowywanie wspomnień i przegląd życia kojarzyły się z zadowoleniem z życia i
dobrym przystosowaniem. Wyniki innych badań (Giltinan, 199) skoncentrowane na
spostrzeganiu jakości życia przez starsze kobiety przebywające w zakładzie pozwoliły na
stwierdzenie, że takie wspominanie wzmagało szacunek dla siebie i pozytywne poczucie
przynależności do grupy.
Howard Thorsheim i Bruce Roberts (1990) uważają, że wspominanie zwiększa
zdolności pamięciowe. Dzięki temu refleksja nad tym, co minęło, aktywuje u każdej osoby
przypominanie myśli, uczuć i przeżyć. Jednym ze sposobów wspomagania pamięci jest
stosowanie zabiegów pamięciowych, które mogą składać się z obrazów umysłowych,
dźwięków, zapachów lub wrażeń dotykowych, skojarzonych ze szczególnymi
przedmiotami, o których jednostka chce pamiętać. Jedną z efektywnych pomocy w
przypominaniu są fotografie. Wiele zdjęć zawiera szczegóły przypominające ludzi, sceny,
zdarzenia lub specyficzne obiekty z przeszłości. Inną pomocą w przypominaniu jest
wspominanie tytułów, stów i dźwięków dawnych pieśni, które mogą przywoływać w
umyśle ludzi, miejsca i czynności w przeszłości z nimi skojarzone (Kartman, 1991).
Reminiscencja jest stosowana w terapii do podwyższenia poziomu funkcjonowania
pacjentów z demencją.
Złe przystosowanie psychiczne
Wiek emerytalny, podobnie jak każdy inny okres życia, nie zawsze cechuje dobre
przystosowanie. Przeciwnie, stresy wiążące się ze starzeniem mogą sprawić, że niektóre
jednostki są źle przystosowane. Takie nieprzystosowanie może mieć głównie charakter
psychiczny i w takim przypadku mówimy, że jednostka ma zaburzenia psychogenne lub
czynnościowe. Przykłady zaburzeń czynnościowych to zaburzenia w postaci lęków (np.
fobie, ataki paniki), zaburzenia nastroju (np. choroba afektywna jednobiegunowa4, choroba
afektywna dwubiegunowa lub cykliczna5) bądź zaburzenia psychosomatyczne (np.
hipochondria, konwersja). Starsze osoby cierpią też z powodu zespołu organicznego
mózgu6, poznawczego i behawioralnego nieprzystosowania wynikającego z zaburzeń
czynności mózgu. Przykładami zespołu organicznego mózgu są demencje, które, jak się
dowiemy wkrótce, mogą być odwracalne bądź nieodwracalne.
POWSZECHNOŚĆ l TRENDY W Stanach Zjednoczonych około 15 do 25%
dorosłych w wieku powyżej 65 lat wykazuje jakieś objawy choroby umysłowej. Częstość jej
występowania jest wyższa u osób o słabym zdrowiu fizycznym, zaawansowanym wieku,
samotnych w wyniku rozwodu, separacji lub owdowienia. Starsi dorośli stanowią około
20% przyjmowanych po raz pierwszy do szpitali psychiatrycznych (Haight, 1991 a;
Stephens, 1990). Jedno ze źródeł (Harper, 1990) ocenia, że ponad potowa rezydentów w
ośrodkach stałej opieki wykazuje jakiś rodzaj choroby umysłowej. Badacze zgadzają się co
do tego, że przy
4 Dawniej używany termin -depresja fazowa (przyp. tłum.).
5 Dawniej używany termin - psychoza maniakalno-depresyjna (przyp. tłum.).
6 Jest to zespól objawów uwarunkowanych zmianami struktury mózgowej (przyp. tłum.).

Osobowość i rozwój społeczny 559

INTERAKCJA
DZIEDZICZNOŚCI l
ŚRODOWISKA
Czy sądzisz, że inter-
akcja dziedziczności i
środowiska może po-
móc w wytłumaczeniu
stabilności bądź braku
stabilności w później-
szych okresach życia?
Czy uważasz, że starsi
ludzie stają wobec spe-
cyficznych, stresują-
cych czynników spra-
wiających, że są oni
szczególnie podatni na
nieprzystosowanie psy-
chiczne? Jeśli tak jest, to
jak można uformować
środowisko, by
zmniejszyć ryzyko cho-
roby umysłowej u star-
szej osoby?
tak dużych odsetkach chorych istnieje potrzeba zdobycia większej wiedzy o nieprzy-
stosowaniu starszych ludzi, zwłaszcza o przyczynach nieprzystosowania i o najbardziej
skutecznych drogach jego leczenia (Cohen, 1991; Faulkner, 1991; Harper, 1991;
Hinrichsen, 1990; Hogstel, 1990).
Wiadomo, że starsi ludzie tylko w niewielkim stopniu korzystają z ośrodków zdrowia
psychicznego (Fogel, Gottiieb i Turino, 1990; Lundervold i in,, 1990). Składa się na to
kilka przyczyn. Jedną z nich jest to, że starsze osoby często czują niechęć do szukania
pomocy. Wielu z nich zwraca się o pomoc do bliskich, rodziny i przyjaciół. Należy też
pamiętać o tym, że u wiekowych ludzi oczekuje się pewnych chorób psychicznych i są
one bardziej tolerowane przez otoczenie. Inną przyczyną może być to, że niektórzy
terapeuci czują niechęć do leczenia starszych ludzi, ponieważ sądzą mylnie, że wiekowe
osoby nie będą w stanie skorzystać z dawanych im porad, l wreszcie, terapeuci często
nie mają odpowiedniego przygotowania lub doświadczenia w radzeniu sobie z
psychologicznymi problemami starszych osób. l choć potrzeba opieki służącej zdrowiu
psychicznemu tej grupy wiekowej jest równie wielka, a może nawet większa niż w jakimś
innym okresie wieku dorosłego, to tylko ograniczona liczba starszych osób ma
zapewnioną taką pomoc. (Cutrona 1991; Gurland i Toner, 1991; Kamholz i Gottiieb,
1990;
Reedy, 1983).
Często dręczące starszych ludzi problemy finansowe wpływają na rodzaj i jakość
opieki, jaką oni otrzymują. Wiele osób po prostu nie może sobie na nią pozwolić, a ci,
którzy są w stanie zapewnić ją sobie, otrzymują leczenie niedostateczne. Czasem też
winna jest medycyna, gdy diagnoza jest niewłaściwa lub leki są przepisywane
nieprawidłowo (Richelson, 1990; Taft i Barkin, 1990). Niektórzy lekarze nie są świadomi
ubocznych działań leków, inni mogą zlecać niepotrzebne leczenie lub popadać w
skrajność, przepisując nadmierną ilość medykamentów (Ghose, 1991; Tully i Tallis,
1991). U starszych osób mogą też występować problemy z przyjmowaniem leków. Na
przykład zbadano (Eniund,
1990) mężczyzn w wieku od 64 do 84 lat zażywających leki przepisane przez lekarzy.
Okazało się, że 41% brało je w sposób w jakimś stopniu niezgodny z zaleceniami.
Zaleceniom częściej nie podporządkowywali się ci, którzy mieli bardziej skomplikowane
sposoby ich przyjmowania i osoby ze słabą pamięcią. Inne badania (Jankel, 1991;
Kottke, 1990; Palmieri, 1991) wskazywały na podobne trudności, związane zwłaszcza z
aktualnymi dawkami i właściwym odczytywaniem etykietek.
Ostatnią część problemu stanowi ograniczona liczba profesjonalistów z zakresu
zdrowia psychicznego, specjalizujących się w psychiatrii geriatrycznej (Adelman, Greene i
Charon, 1991; Lunardini, Cunningham i Warren, 1991). Niektórzy lekarze traktują starość
jako zjawisko nieodwracalne. Choroby (zwłaszcza choroby psychiczne) występujące w
późniejszym okresie życia są przez nich traktowane jako nie poddające się
terapeutycznej interwencji. W przeszłości często praktykowaną formą leczenia było
nadmierne poleganie na fizycznych i chemicznych ograniczeniach. Zainteresowanie
znalezieniem możliwych do usunięcia przyczyn, doprowadzeniem do remisji lub
wprowadzeniem optymalnych form rehabilitacji było znikome, jeśli w ogóle miało
miejsce. Stopniowo, krok po kroku, celem optymalnych oddziaływań psychofar-
makologicznych w leczeniu starszych osób staje się wywołanie remisji w tak krótkim
czasie, jak tylko jest to możliwe, oraz unikanie ubocznych skutków terapii (Buckwalter,
1991; Feinberg, 1990; Heath, 1991; Levenson i Beller, 1983; Maletta, Mattox i Dysken,
1991).
ZABURZENIA FUNKCJONALNE Zaburzenia czynnościowe w starszym wieku wynikają
z przyczyn psychologicznych i czynników międzyosobowych, które mogą się wywodzić z
okresu młodości i trwać do późnego wieku lub też mogą się pojawiać po

BÓG Rozdział 11. Późna dorosłość
raz pierwszy u osób w zaawansowanym wieku. Przedstawiamy teraz krótki przegląd
niektórych najczęściej występujących zaburzeń czynnościowych w okresie późnej
dorosłości.
Zaburzenia lękowe. U osób z zaburzeniami o charakterze lękowym mogą
występować: napięcie, drżenia, gwałtowne bicie serca lub przyspieszony oddech.
Zaburzenia lękowe są rzadsze u starszych ludzi niż u młodszych dorosłych. U osób w
zaawansowanym wieku częstymi źródłami lęku i niepokoju jest poczucie beznadziejności
lub straty (Alexopoulos, 1991; Birkett, 1991; Bowman, 1992; Gurian i Miner, 1991). Jedno
ze źródeł (Blazer, George i Hughes, 1991) podaje, że zaburzenia o charakterze lękowym,
takie jak fobie, panika i zachowania obsesyjno-kompulsywne7, są w późnym okresie życia
rzadsze niż we wcześniejszych stadiach dorosłości. Ludzie z zaburzeniami o charakterze
lękowym nie zniekształcają rzeczywistości w poważnym stopniu ani nie wykazują głębokiej
dezorganizacji osobowości.
Zaburzenia schizofreniczne. W przypadku schizofrenii osobowość jest w wysokim
stopniu zdezorganizowana. Zaznacza się też brak właściwej oceny rzeczywistości.
Charakterystycznymi jej objawami są zaburzenia pamięci, niedostatki w zakresie mowy i
percepcji. U wiekowych osób zaburzenia paranoidalne, między innymi takie, jak
podejrzliwość i uczucie, że są prześladowani, mają tendencję do wzrastania. Podczas gdy
u młodych ludzi paranoja często odzwierciedla poważne zaburzenia psychiczne, to u
starszych osób występuje mniej implikacji psychicznych. Kontynuując ten problem, warto
dodać, że pewien stopień paranoi i podejrzliwości występuje często u osób mających
jakieś defekty zmysłów, zwłaszcza słuchu (Birkett, 1991; C. Cohen, 1990;
Reedy, 1983; Riley, 1990; Yassa, Uhr i Jeste, 1991).
Zaburzenia afektywne w szerokim ujęciu są to zaburzenia nastroju. Mogą się na nie
składać zaburzenia typu manii, kiedy osoba czuje się niezwykle rozradowana, depresji,
gdy jednostkę cechuje smutek i poczucie beznadziejności, oraz choroba afektywna
dwubiegunowa6, w której zaznaczają się wahania od manii do depresji. Oczywiście, w
okresie późnej dorosłości najczęstsze są depresje (Cadieux i Adams, 1990; Molinari,
1991; Schooler, 1991). Starsze osoby są na nie szczególnie podatne, gdyż zwykle
doświadczają w tym okresie licznych strat, między innymi pogarsza się stan ich zdrowia
(Freedland, 1991; Grossberg, 1990). Badania starszych Afroameryka-nów (Husaini, 1991)
wykazały, że gorsze samopoczucie, gorsza samoocena oraz zmniejszenie się kontaktów z
rodziną i przyjaciółmi też wywoływały depresję, choć te ostatnie czynniki częściej byty jej
przyczyną u kobiet niż u mężczyzn. Ciężką postać depresji cechuje intensywny smutek,
poczucie beznadziejności, pesymizm i niska samoocena. Jednostki depresyjne zwykle
chudną, cierpią na bezsenność, zmęczenie i mają kłopoty z koncentracją uwagi. Wiele
takich osób wykazuje obniżenie się poziomu celowej aktywności (Buckwalter, 1990;
Dhingra i Rabins, 1991; George, 1992;
J. Stewart, 1991).
Ciężkiej depresji nierzadko towarzyszą myśli samobójcze (Koenig, 1991;
Newmann, Engel i Jensen, 1991). Częstość samobójstw u mężczyzn wraz z wiekiem stale
wzrasta. Nancy Osgood (1991) podała, że częstość samobójstw u 65-letnich i starszych
osób jest o 50% większa niż u osób w wieku od 15 do 24 lat. Jest też wyższa niż w całej
populacji. Kobiety popełniają najwięcej samobójstw w wieku średnim. Zawsze jednak
robią to rzadziej od mężczyzn.
7 Z natręctwami myślowymi i czynnościami przymusowymi - rytuałami (przyp. tłum.).
8 Dawniej używany termin - zespół maniakalno-depresyjny lub cykliczna psychoza maniakal-no-
depresyjna (przyp. tłum.).

Osobowość i rozwój spoteczny 561
U starszych osób ryzyko popełnienia samobójstwa zwiększają zespoły organiczne mózgu,
wyczerpanie się zasobów materialnych, śmiertelna choroba i zaburzenia nastroju. W
porównaniu z młodszymi, starsi ludzie częściej dokonują udanych samobójstw (Blazer,
1991; Reedy, 1983; Strasburger i Weipton, 1991).
Zaburzenia osobowości. Zaburzenia osobowości odzwierciedlają nieprzystosowane
formy myślenia lub zachowania. Osoby z zaburzeniami osobowości typu narcystycznego
wykazują olbrzymie poczucie swej ważności. Osoby z zaburzeniami typu antyspołecznego
cechuje brak jakiegokolwiek wewnętrznego zażenowania. Uważa się, że oba typy zaburzeń
u starszych osób są mniej powszechne niż u młodszych dorosłych (George, 1990;
Rosowsky i Gurian, 1991). &. -
Zaburzenia związane z nadużywaniem środków psychoaktywnych. Zaburzenia tego
typu obejmują fizyczną i psychiczną zależność od alkoholu i leków. Uważa się, że u
starszych osób nadużywanie alkoholu jest zjawiskiem szeroko rozpowszechnionym.
(Avogaro, 1990; Duniop, Manghelli i Tolson, 1990; Jacyk, 1991; Liptzin, 1991; Merrill, 1990).
Jedno ze źródeł (Green i Bridgham, 1991) podaje, że ponad 3 miliony ludzi w wieku 65 lat
lub powyżej ma problemy alkoholowe. Co więcej, wiele domów opieki dla starszych osób
podaje, że aż potowa ich podopiecznych utraciła zdolność samodzielnego życia z powodu
nadużywania alkoholu. Lawrence Schonfeid i Lawrence Dupree (1990) opisali dwa typy
osób w starszym wieku mających problemy z piciem:
nadużywających alkoholu, u których problem ten wystąpił wcześnie, i tych, u których problem
ten pojawił się w życiu późno. Pijący od wielu lat ujawniali poważne problemy związane z
alkoholem. Zaczęli pić w wieku 30 lub 40 lat. Odmiennie rzecz się miała z tymi, którzy zaczęli
pić później. Zwykle nadużywali oni alkoholu od 50. lub 60. roku życia i często byli uważani za
pijaków reaktywnych, to jest takich, którzy zaczęli nadużywać alkoholu po takich zdarzeniach,
jak śmierć współmałżonka, emerytura lub pogorszenie się stanu zdrowia.
T-t-^^ <^^
ZESPÓŁ ORGANICZNY MÓZGU Jednostki z zespołem organicznym mózgu stanowią
najliczniejszą grupę wśród instytucjonalizowanych starszych psychiatrycznych pacjentów.
Zaburzenia typu zespół organiczny mózgu występują u 5 do 10% ludzi w wieku od 65 do 75
lat. Odsetek ten w starszych grupach wiekowych stale rośnie. U osób między 90. a 100.
rokiem życia sięga on 20%. Z nieznanych powodów zespół organiczny mózgu powszechniej
występuje u kobiet niż u mężczyzn. Zespoły organiczne mózgu są spowodowane przede
wszystkim utratą komórek mózgowych w korze mózgowej, wywołującą takie objawy, jak:
dezorientacja, urojenia i paranoja, pobudliwość werbalna, błądzenie, częste budzenie się w
nocy, utrata pamięci przeszłych i bieżących zdarzeń i niezdolność do wykonywania
rutynowych prac (Ballard, 1991; Chithiramohan, 1991; Cohen, 1989; Gottfries, 1990;
Knopman i Sawyer-DeMaris, 1990; Reedy, 1983).
Demencje. Grupę zaburzeń spowodowanych przez uszkodzenie mózgu technicznie
określa się mianem demencji. Demencja odnosi się do uogólnionego pogorszenia się
sfery poznawczej i zachowania w wyniku zaburzenia czynności mózgu. Dawniej w
klasyfikacji demencji posługiwano się wiekiem. Klinicyści używali takich określeń, jak
demencja presenile (przedstarcza) i sen;7e (starcza) w zależności od tego, kiedy się
pojawiła. Współcześni badacze jednak (Brock, 1990; Mace, 1991; Reisberg, 1990) wolą
odchodzić od takich klasyfikacji, gdyż w niewielkim stopniu różnicują one rozmaitość
występujących zmian neurologicznych. Ocenia się je w zależności od tego, czy zmiany są
odwracalne, kwalifikując demencję jako odwracalną lub nieodwracalną, degenerującą.
Odwracalna demencja nazywana jest delirium. Przyczyny delirium są rozmaite, na przykład
toksyczne skutki

562 Rozdział 11. Późna dorosłość
leków, niedożywienie, niedotlenienie, choroby serca, ataki i infekcje. Niektóre z objawów
to: niepokój ruchowy, dezorientacja, urojenia, zaburzenia snu, ubytki pamięci (Berg, 1991;
Folstein, 1991; Harper, 1991). ^ ^. ..w
Davis Solomon i zespót (1992) wykazali, że gdy usunie się przyczynę delirium, to
zaburzenia ustępują zwykle samoistnie, choć czasem dokonuje się to powoli. Powrót do
zdrowia przyspiesza przebywanie w spokojnym, dobrze oświetlonym pomieszczeniu,
które ogranicza stymulację pogarszającą delirium. W przezwyciężaniu delirium może też
pomóc obecność cztonka rodziny lub przyjaciela. W redukowaniu niepokoju i pobudzenia
są pomocne leki. Niezależnie od tego, jak poważne mogą się wydawać objawy delirium,
stan jest zwykle okresowy i odwracalny.
Nieodwracalna, degenerująca demencja obejmuje obszary niedokrwiennej martwicy,
choroby Pieką i Alzheimera. W wypadku demencji z mnogimi obszarami niedokrwiennej
martwicy (czasem nazywanej demencja naczyniową) zmiany w naczyniach krwionośnych
mózgu prowadzą do szerokiego rozprzestrzeniania się śmierci tkanki mózgowej.
Przeszkadza to w wymianie ważnych substancji między krwiobiegiem i tkanką mózgową.
Gdy braki tkanki mózgowej są rozlegle, mózgowi brakuje tlenu i substancji odżywczych.
Uszkodzenia takie mogą prowadzić do powstawania różnorodnych problemów
psychicznych i fizycznych, jak na przykład stan splątania9, zawroty gtowy, bóle głowy i
chwiejny chód. Możliwe jest pojawienie się drobnych porażeń prowadzących do
skumulowanych uszkodzeń mózgu. Przerwanie dużych naczyń krwionośnych wywołuje
poważne udary, które, jak już podaliśmy wcześniej, nazywane są udarem mózgu. W takim
przypadku u danej osoby może wystąpić porażenie, utrata wzroku, utrata pamięci lub
śpiączka. Przyczynami wielozawałowej demencji są zła dieta, brak ćwiczeń lub czynniki
genetyczne (Biller, 1991; Foley i Pizer, 1990; Nelson, 1990).
Choroba Pieką jest uznawana za rzadką formę demencji. Występuje ona częściej u
kobiet niż u mężczyzn. Osoby dotknięte tym schorzeniem są zdezorientowane, mają
upośledzoną zdolność wydawania sądów, są męczliwe oraz mają upośledzone funkcje
fizyczne i intelektualne. Powszechnie występuje u nich atrofia płata czołowego i
przedczotowego. Prognoza tego zaburzenia jest niepomyślna. Większość zgonów ma
miejsce w ciągu 5 lat od momentu wystąpienia choroby (Hogstel, 1990; Somerfieid,
1991).
Choroba Alzheimera była względnie mato znana około 20 lat temu i mato się nią
interesowano. Dziś wiadomo, że jest najpowszechniejszą formą degeneracyjnej
demencji, która zajmuje czwarte miejsce wśród chorób prowadzących do śmierci, po
chorobie serca, raku i udarach. W Stanach Zjednoczonych na chorobę Alzheimera zmarło
ponad 2,5 miliona ludzi i corocznie umiera dalsze 100 000-120 000 osób. Daje ona
prognozę 50% redukcji szans pozostałego życia jednostki (Coons, 1991; Dippel i Hutton,
1991; Evans, 1990; Nelson, 1990; Reisberg, 1990).
Według National Institute on Aging10 (1992) częstość występowania choroby
Alzheimera dramatycznie wzrasta wraz z wiekiem. Osoby w wieku od 65 do 74 lat
narażone są na ryzyko zachorowania na tę chorobę w stosunku 1:25. U 85-letnich i
starszych jej prawdopodobieństwo wzrasta w sposób zdumiewający, prawie w stosunku
1:2. Jak już wcześniej podawaliśmy w tym rozdziale, grupa osób w wieku 75 lat i powyżej
tego wieku stanowi najszybciej wzrastającą liczebnie część populacji Stanów
Zjednoczonych, co zwiastuje dramatyczny wzrost ogólnej liczby chorych na chorobę
Alzheimera w nadchodzącym stuleciu. Tekst "Ukazanie odmienności" przedstawia
powszechność choroby Alzheimera i innych form demencji na kuli ziemskiej.
9 Stan splątania, czyli dezorientacji.
10 Narodowy Instytut Starzenia się (przyp. tłum.).

Osobowość i rozwój społeczny 563
Chorobę tę cechuje postępująca, nieodwracalna degeneracja neurologiczna.
Naturalny przebieg tej degeneracji jest dziś jeszcze nieznany. Stan niektórych osób
gwałtownie się pogarsza. U innych dokonuje się to w wolniejszym tempie. Jedni ludzie
pomyślnie sobie radzą ze swymi brakami (kalectwem, upośledzeniem) i postępującymi
ubytkami, inni zaś nie (Burns, Jacoby i Levy, 1991; Cummings i Miller, 1990; Reisberg,
1990).
Najwcześniejszym objawem choroby Alzheimera jest zapominalstwo. Później chorzy
nie radzą sobie w skomplikowanych zawodach bądź w sytuacjach społecznych. Często
następstwem tego jest zakłopotanie i bezradność. W miarę postępu choroby
upośledzenie obejmuje wszystkie dziedziny poznawcze i ogólne funkcjonowanie. Ruchy
osób z chorobą Alzheimera często stają się niepewne, a na koniec tracą oni umiejętności
psychomotoryczne w takim stopniu, że nie są w stanie już dłużej chodzić. Wiele osób jest
wyraźnie pobudzonych, mówi do siebie, krzyczy, a w końcu stają się bardzo bierne. W
późniejszych stadiach choroby dochodzi do całkowitej utraty zdolności mówienia.
Większość może tylko gapić się bez wyrazu i wydawać dźwięki chrząkania (Cooper,
Mungas i Weiler, 1990; Gilley, 1991; Lee, 1991; Martin, 1990;
Yenablei Mitchell, 1991).

INTERAKCJA
DZIEDZICZNOŚCI l
ŚRODOWISKA
Co sądzisz o możliwych
wyjaśnieniach przyczyn
choroby Altz-heimera?
Czy jesteś w stanie
pogrupować te
wytłumaczenia przyj-
mując jako podstawę
podziału przyczyny śro-
dowiskowe i dziedzicz-
ne? Czy niektóre wytłu-
maczenia uwzględniają
mieszanie się przyczyn
środowiskowych i dzie-
dziczenia?
Dokładna przyczyna choroby Alzheimera nie jest znana, ale istnieją następujące praw-
dopodobne wytłumaczenia jej genezy.
1. Sugeruje się, że w chorobie Alzheimera istnieje deficyt lub brak równowagi składników
neurochemicznych - zwłaszcza enzymu acetyitransferazy cholinowej. Jest on katalizatorem
odpowiadającym za syntezę acetylcholiny, ważnego przekaźnika nerwowego", niezbędnego
dla uczenia się i pamięci.
2. Przypuszcza się, że nadmierne nagromadzenie toksyn w mózgu może też wyzwalać tę
chorobę. Przebadano więc skutki długotrwałego oddziaływania takich czynników, jak
aluminium i niektóre związki soli, na ludzki organizm. Ale nie udało się wychwycić wyraźnego
związku choroby Alzheimera z żadną z tych substancji.
3. Możliwe jest, iż mózg w jakiś sposób traci zdolność do syntezy białek.
4. Sądzi się także, że istnieje związek genetyczny z chorobą Alzheimera, co sugeruje, iż
członkowie rodziny dziedziczą ryzyko zapadnięcia na tę chorobę.
5. Uważa się, że choroba Alzheimera może być również skutkiem unikalnej infekcji wirusowej,
która nie daje standardowych objawów infekcji, takich jak gorączka lub podwyższona liczba
białych ciałek krwi.
6. Ostatnim wytłumaczeniem jest teoria przepływu krwi. Teoria ta sugeruje, że choroba
Alzheimera jest wywoływana przez wyraźny spadek przepływu krwi w mózgu, jak też
przez zmniejszenie się ilości tlenu i glukozy we krwi (Abraham i Neundorfer, 1990; Becker i
Giacobini, 1990; Cummings, 1990; Edwards, 1991; Joiner, 1990;
Khachaturian, Radebaugh i Monjan, 1990; Nalbantoglu, Lacoste-Royal i Gauvereau, 1990).
W ostatnich latach ze wszystkich potencjalnych przyczyn choroby najbardziej
przyciągnęły uwagę badaczy czynniki genetyczne. National Institute on Aging (1992)
donosi, że w około 20% przypadków choroba Alzheimera występuje u wielu członków
rodziny. Sądzi się, że za genetyczny przekaz tej choroby odpowiada defekt wiążący się z
substytucją aminokwasu zlokalizowanego w 21 parze chromosomów. Możliwość, iż
defekt ten został przekazany dziedzicznie, potwierdza występowanie takiej samej mutacji
w dwu pokoleniach dotkniętych chorobą Alzheimera.
11 Inne określenie - neurotransmitter (przyp. ttum.).

564 Rozdział 11. Późna dorosłość
UKAZANIE ODMIENNOŚCI
Łamigłówka demencji - leczenie
Demencja jest szeroko rozpowszechniona nie tylko w Stanach Zjednoczonych.
Szacuje się, że w świecie poważne demencje ma od 5 do 8% osób w wieku 65 lat i
starszych. Około potowa przypadków demencji występujących w populacji starszych
ludzi przypada na chorobę Altzheimera, a 20 do 30% przypadków jest skutkiem
wielozawałowej demencji. Prognozuje się, że przed 2000 rokiem w mniej rozwiniętych
krajach dojdzie do 100% lub wyższego wzrostu osób z demencją, a w rozwiniętych
krajach wzrost ten osiągnie 50%.
Jeśli nawet większość pacjentów z demencją żyje w społeczeństwie, to jednak
cierpiący na tę chorobę stanowią większość starszych ludzi znajdujących się w
ośrodkach długotrwałej opieki. Na przykład w Japonii około potowa starszych ludzi w
szpitalach psychiatrycznych przebywa tam z powodu demencji, podobnie jak mniej
więcej jedna czwarta podopiecznych w domach specjalnej opieki. W Holandii ogólny
odsetek takich osób wynosi około 25%. Niemal 50% wszystkich instytucjonali-
zowanych psychiatrycznych starszych pacjentów we Francji to także osoby z demencją.
W związku z tą statystyką należy podkreślić, że członkowie rodziny zwykle szukają
instytucjonalnej opieki jako ostatniej drogi wyjścia. Dlatego wiele ofiar demencji
znajduje się w instytucjach dopiero w ostatnich stadiach choroby.
Wiedza o tym, jak pacjentom z demencją dostarczyć optymalnej opieki stanowi dla
wielu narodów szczególny problem. Wiele krajów eksperymentuje z różnymi rodzajami
opieki dziennej i szpitali dziennych, innymi formami opieki dającej wytchnienie
domownikom, domowymi służbami zdrowia i grupami wsparcia rodziny. W
Sztokholmie, w Szwecji, specjalne programy dziennej opieki, powiązane z domami
opieki starają się opóźniać hospitalizację pacjentów z demencją. W Wielkiej Brytanii
lekarze często stosują naprzemiennie opiekę w klinice i opiekę w domu, usiłując
wesprzeć rodziny troszczące się o ukochane osoby. Taka opieka z okresami
wytchnienia dla rodziny staje się coraz częstsza w Japonii, gdzie programy medyczne
zostały tak opracowane, by stworzyć udogodnienia dla pacjentów z demencją, których
rodziny stają wobec potrzeby nagłej pomocy. Służby opieki umożliwiające wytchnienie
rodzinom troszczącym się o krewnych są też dostępne w Izraelu. W Niemczech w 1990
roku stworzono "gorącą linię" dla rodzinnych opiekunów, a w 1993 roku rozszerzono ją.
Opieka i leczenie pacjentów z demencją w ramach opieki instytucjonalnej stanowią
szczególny problem i specjalną troskę. Wzrastająca liczba ofiar demencji znajduje się pod
opieką domów opieki i innych zakładów długotrwałej opieki, które są słabo wyposażone,
niedostatecznie finansowane i nie są w stanie | zaspokoić potrzeb tej populacji. Jako
przykład można podać, że wiele domów | opieki nie ma dostatecznej liczby personelu w
stosunku do liczby pacjentów j bądź brak im specjalnie wyszkolonego personelu
niezbędnego do zaspokojenia | .specyficznych potrzeb pacjentów z demencją.
| l. Dla przezwyciężenia tych problemów wiele krajów wprowadza w życie .| ' modelowe
programy opieki instytucjonalnej. W Japonii Ministerstwo Zdrowia .| przeznaczyło istniejące
w każdej prefekturze domy opieki na wyspecjalizowane | ośrodki dla leczenia ofiar
demencji. W Australii innowacyjny program koncentruje j się na osobach chodzących,
które cierpią na demencje. Program ten obejmuje l gruntowną diagnozę, specjalne
zaprogramowanie warunków środowiskowych, | odpoczynku i innych form terapii oraz
działania badawcze. W Hiszpanii pierwsze ;' domy dla ofiar demencji zostały ostatnio
zbudowane w Orense, w regionie | o wysokim odsetku starszych osób (M. J. Gibson,
1984; Heeren, 1991; Kashiwase ^ i Watanabe, 1991: Pritchard, 1990).
l

Osobowość i rozwói społeczny 565
W pierwszym etapie choroba Alzheimera atakuje kilka obszarów kory mózgowej,
tworzących zewnętrzną warstwę mózgu, które, jak się uważa, odpowiadają za takie funkcje
poznawcze, jak język. Często jest też uszkodzone podwzgórze, część kory znajdująca się
głęboko w mózgu i łącząca się z funkcjonowaniem pamięci. Wydaje się, że w miarę
postępu choroby ma miejsce proces cienienia w tych właśnie regionach, zwłaszcza w
obszarach dendrytowych. Widoczne stają się również splątane pęczki włókien w komórkach
nerwowych (znane jako kłęby neurofibrylli) i złogi lub płytki niezidentyfikowanej substancji w
korze i na zewnątrz komórek (Bayles, 1991; Galasco, Corey-Bloom i Thal, 1991; Reisberg,
1990).
Rodzina pacjenta z chorobą Alzheimera latami znosi emocjonalne i fizyczne cierpienia.
Bardzo często bliscy odczuwają frustrację wynikającą ze świadomości, iż niezależnie od
tego, ile wysiłku włożą w opiekę nad pacjentem, nie ma nadziei na jego wyzdrowienie. Z
powodu tak ogromnego obciążenia psychicznego członkowie rodziny potrzebują pomocy
służb klinicznych i komunalnych (Fortinsky i Hathaway, 1990; Gonyea, 1990; Hamby, 1990;
Lawton, Brody i Saperstein, 1991). Jedną z organizacji oferujących wsparcie dla rodzin
opiekujących się chorym jest Alzheimer's Disease and Related Disorders Association
(ADRDA). Rodziny muszą się też nauczyć, jak w czasie tej ciężkiej próby radzić sobie z
uczuciami i zachować zdrowie, gdy nastąpi koniec opieki nad chorym (por. "Aspekty
praktyczne rozwoju w ciągu życia" w rozdziale 10.). Ważnym zadaniem dla rodziny jest
odbudowanie godności pacjenta w oczekiwaniu na postępujące pogorszenie się
(Anifantalis, 1991; Dixon, 1991; Farren, 1991; Mace i Rabins, 1991; Meddaugh, 0'Bryant i
Straw, 1991; Pynoos i Ohta, 1991). Szczególnie trudne dla rodziny jest umieszczenie
pacjenta z chorobą Alzheimera w domu opieki, do czego zwykle dochodzi, gdy niemożliwa
staje się opieka w domu. Oczywiście, podejmując decyzję trzeba uwzględnić, co jest
najlepsze zarówno dla pacjenta, jak i dla jego rodziny. Jeśli pacjent jest upośledzony,
wymaga stałej opieki w nocy, błądzi i gubi się, popełnia niebezpieczne pomyłki w myśleniu i
zachowaniu bądź nie rozpoznaje już poszczególnych osób, wówczas prawdopodobnie
najlepszym rozwiązaniem jest opieka instytucjonalna (Cairl, 1990;
J.K. Cooper, 1991; Fish, 1990; Gwyther, 1990; Pruchno, Michaels i Potashnik, 1990; Rader i
Hoeffer, 1991; Reed, 1990).
Choroba Alzheimera stwarza bardzo poważne obciążenia finansowe. Roczny koszt wydatków
na pacjentów z chorobą Alzheimera ocenia się w Stanach Zjed- ,-noczonych na 90 bilionów
dolarów. Na sumę tę składają się koszty opieki medycznej w domach opieki społecznej i służb
specjalnych. Dochodzą do tego straty w produktywności i w wyniku wczesnej śmierci.
Nawiązując do wcześniejszych danych, należy też doliczyć wydatki związane z opieką nad
pacjentami z chorobą Alzheimera oraz obciążenie rodziny i opiekunów. Choroba Alzheimera trwa
przeciętnie 8 lat, przy czym ponad 80% pacjentów w lepszym stanie znajduje się w domach, a
ponoszone na nich koszty wynoszą rocznie 12 000 dolarów. Opłata za pobyt chorego w domu
opieki niemal dwukrotnie przekracza tę sumę, a większość pacjentów spędza w nich jakiś czas.
Co więcej, w czasie choroby pacjenci mogą być wielokrotnie hospitalizowani za znacznie-wyższe
kwoty (National Institute on Aging, 1992). ^'-^�.^^;^^^^^.^^.-;^
Podsumowując, w latach 90. badacze próbują powiązać poszczególne elementy tak
zagadkowego zaburzenia, jakim jest choroba Alzheimera. Potrzebne jest zidentyfikowanie
przyczyn i mechanizmów jej przebiegu, aby ustalić, kto i dlaczego jest zagrożony. Niezbędne
jest opracowanie metod wczesnej diagnozy oraz wykorzystanie tej wiedzy przez
wykwalifikowanych i dobrze zorganizowanych opiekunów chorych. Szczególnie ważne jest
dostarczenie odpowiedniego społecznego wsparcia osobom opiekującym się chorym w
rodzinie (Bottomley, 1990; Dippel i Hutton, 1991; Gonyea

566 Rozdział 11. Późna dorosłość
i Silverstein, 1991; Gottiieb, 1990; -Robbert, 1991; US Department of Health and Human
Services, 1991)12.
PRZEGLĄD
t' Gdy analizujemy dynamikę rozwoju osobowości w późnym okresie życia
człowieka, powraca zagadnienie ciągłości i zmian, tak ważne dla zrozumienia
rozwoju człowieka w ciągu całego życia. Badacze opowiadający się za
zasadą ciągłości lub stabilności utrzymują, że osobowość pozostaje
względnie niezmieniona od wczesnego okresu dorosłości. Sformułowano też
koncepcje przyjmujące założenie, iż rozwój osobowości nie jest ciągły. Teorie
te stworzyli Erik Erikson, Robert Peck i Daniel Levinson.
l' Okazało się, że z pomyślnym starzeniem się kojarzy się subiektywny
dobrostan, dobra samoocena, pozytywna adaptacja do roli, prężność i
osobista kontrola nad własnym życiem. Najstarszymi, ale wartymi przypo-
mnienia teoriami pomyślnego starzenia się są teorie wyłączania się i aktyw-
ności.
f Nieprzystosowanie psychiczne w okresie późnej dorosłości może mieć
charakter czynnościowy i objawiać się w postaci niepokoju, zaburzeń typu
schizofrenicznego, afektywnych osobowości i nieprawidłowości w zakresie
przyjmowania leków. Inne rodzaje zachowań wskazujących na
nieprzystosowanie zaliczyć można do kategorii zespołu organicznego
mózgu, obejmującego odwracalne i nieodwracalne demencje. Przykładem
odwracalnej demencji jest delirium, a nieodwracalnej - demencja wynikająca
z niedokrwiennej martwicy wielu obszarów mózgu, choroba Pieką i choroba
Alz-heimera, której w latach 90. poświęcono najwięcej uwagi. Stanowi ona
czwartą z kolei przyczynę zgonów osób dorosłych po chorobach serca,
raku i udarach. Jak dotąd nie ma na nią lekarstwa.
3. RODZINA
Z czasem, gdy większość małżeństw zbliża się do wieku emerytalnego, ich
dzieci usamodzielniają się i zakładają własne rodziny. W konsekwencji we
współczesnym społeczeństwie typowa starsza rodzina składa się tylko z męża i
żony. Większość tych rodzin utrzymuje własne gospodarstwo domowe (U.S. Bureau
of the Census, 1992). Jak już dowiedzieliśmy się wcześniej, cykl życia rodzinnego
jest wypełniony licznymi zadaniami rozwojowymi, a późna dorosłość nie stanowi pod
tym względem wyjątku. Wśród problemów związanych z przystosowaniem się,
przed jakimi stają starsze małżeństwa, największymi są zmiany stylu życia
wymuszone przez przejście na emeryturę, fizyczne zorganizowanie warunków życia
i relacje z krewnymi. Zajmiemy się teraz szczegółowo każdym z nich.
12 W niemal wszystkich większych polskich miastach istnieją organizacje wspomagające osoby
dotknięte chorobą Alzheimera i ich rodziny. W Warszawie są to: Polskie Towarzystwo Pomocy
Osobom z Chorobą Alzheimera, ma ono siedzibę przy ul. Hożej 54/1, a Polska Fundacja
Alzheimerowska mieści się przy ul. Widok 10 (przyp. tłum.) ,

Rodzina 567
Relacje w małżeństwie
Ogólnie biorąc, w okresie emerytalnym większość małżeństw jest zadowolona, a nie
rozczarowana, l właśnie fakt przejścia na emeryturę może stać się powodem większego
zbliżenia się starszych małżeństw. Dla wielu z nich wzajemne relacje stają się centralnym
punktem codziennego życia, w coraz większym stopniu wzrasta wzajemne zainteresowanie
sobą. Wspólne zainteresowania dostarczają zwykle małżonkom satysfakcji, poczucia opieki,
wspólnoty i wzajemności (Peterson, 1990; Siegel, 1990). Te ważne składniki relacji są
szczególnie widoczne, gdy w czasie choroby bądź kalectwa partnerzy wzajemnie troszczą się
o siebie (Johansson, 1991; Opie, 1991;
Schrauben, 1991).
Stwierdzenie, iż późne małżeńskie życie cechuje zadowolenie i szczęście, znalazło
odzwierciedlenie w studium badawczym przeprowadzonym przez Barbarę Vinick i Davida
Ekerdta (1991). Zbadali oni 92 stadła małżeńskie ze społeczności miejskiej, podmiejskiej i
wiejskiej. Ogólnie biorąc, badacze ci stwierdzili, że przejście na emeryturę nie wywołało
kryzysu w życiu małżeństw. Choć to stadium życia rodzinnego niesie pewne ograniczenia, to
rzadko stanowi okres wstrząsu. Większość badanych mężczyzn i kobiet czerpało
zadowolenie ze swego życia małżeńskiego. Podczas gdy w pierwszym roku po przejściu na
emeryturę pojawiły się pewne ograniczenia, to większość z nich okazała się łagodnymi,
przelotnymi lub spowodowanymi przez czynniki nie związane z emeryturą jako taką. Wyniki
te okazały się szczególnie miarodajne w przypadku małżeństw o odpowiednich dochodach i
zgodnym dotychczasowym pożyciu.
Natomiast w relacjach pozbawionych szczęścia prawdopodobnie sam fakt przejścia na
emeryturę zwiastował rozłam i brak harmonii. Na przykład jest wiele żon, którym trudno jest
znieść obecność męża w domu przez cały dzień. Niektóre z nich, takie jak Judith Treas
(1983), odczuwają włączanie się męża w tryby gospodarstwa domowego jako stresujące i
burzliwe przeżycie dla żony. Nowa intymność, spowodowana przez przejście na emeryturę
może wywoływać napięcie w małżeństwie, w efekcie bardziej regularne, codzienne kontakty
mogą sprawić, iż małżonek jest odbierany jak domowy intruz, co raczej rodzi napięcie niż
poczucie małżeńskiej intymności (Ekerdt i Vinick, 1991; Jerome, 1990). Do tematu relacji
małżeńskich powrócimy jeszcze pod koniec tego rozdziału.
Urządzenie się w życiu
Z około 91 milionów gospodarstw domowych w Stanach Zjednoczonych w przybliżeniu
21% prowadzą osoby w wieku 65 lat lub starsze. Liczba starszych osób mieszkających ze
współmałżonkiem jest bardzo różna u mężczyzn i kobiet. Około 75% mężczyzn w wieku 65
lat i starszych mieszka z małżonką, a jedynie 40% kobiet w tym wieku ma partnera. Takie
różnice związane z płcią stają się jeszcze wyraźniejsze wśród 75-latków i starszych osób.
Około 67% mężczyzn mieszka ze swą żoną, a 24% kobiet mieszka z mężami. Dane te
odzwierciedlają fakt, iż mężczyźni poślubiają najczęściej kobiety młodsze od siebie. Dlatego
jest większa szansa, że umrą pierwsi. Różnice wynikają też z tego, że mężczyźni częściej
ponownie zawierają związki małżeńskie (U.S. Bureau of the Census, 1992).
Obecnie mniej więcej jedna czwarta starszych osób mieszka na wsi, a jedna trzecia w
ubogich dzielnicach śródmiejskich. Pozostałe 40% żyje w sąsiedztwie starszych
robotniczych dzielnic na obrzeżach centrów miast. Ogólnie biorąc, około 75% starszych osób
posiada własne domy. Średnia opłata za mieszkanie wraz z cHugiem hipotecznym sięga
28% dochodu, a bez takiego długu około 18%. Ponieważ większość starszych ludzi mieszka
w starszych domach, ponosi

568 Rozdział 11. Późna dorosłość
często dodatkowe koszty związane z naprawami (Rickman, 1991). Pogarszanie się
zdrowia i sprawności fizycznej połączone ze zmniejszonym i statym dochodem często
sprawia, że posiadanie domu staje się dla starszych osób kosztownym przedsięwzięciem
(Carp, 1991; Moore i Arthur, 1991; Porcino, 1991; Redfoot i Gaberlavage, 1991).
Jeśli weźmiemy to wszystko pod uwagę, to okaże się, że utrzymanie odpowiednich
warunków mieszkalnych stanowi dla starszych osób poważny problem, a przecież właśnie
oni spędzają w domu najwięcej czasu. Co więcej, odpowiednie warunki mieszkaniowe i
sąsiedztwo w istotny sposób wpływają na morale jednostki i jej poczucie dobrostanu
(Crown i Longino, 1991; Longino, 1991; Reitzes i in., 1991;
Sheehan,1992).
Na podstawie statystyk można uznać, że małżeństwa emerytów wolą pozostawać w
tym samym regionie geograficznym. U.S. Bureau of the Census (1992) podaje, że starsze
osoby rzadziej zmieniają miejsce zamieszkania w porównaniu z innymi grupami
wiekowymi w populacji. Jedynie 15% osób w podeszłym wieku wykazuje skłonność do
zmiany miejsca zamieszkania, a 80% tych, którzy to zrobili, pozostało w tym samym
stanie. W każdym wieku przeniesienie się gdzie indziej sprawia kłopot, ale w znacznie
większym stopniu zakłóca ono życie starszym osobom, między innymi z powodu trudności
finansowych, słabej kondycji fizycznej lub choroby. Starsze osoby, które w ciągu roku
zmieniły miejsce pobytu, zwykle nie borykają się z kłopotami finansowymi i zdrowotnymi
(Crown i Longino, 1991; U.S. Bureau of the Census, 1992).
Opieka instytucjonalna
Gdy starsi ludzie zostają kalekami lub nie są już dłużej w stanie troszczyć się o siebie,
może im być potrzebna opieka instytucjonalna. Przeciętnie tylko 5% populacji osób w
wieku powyżej 65 lat przebywa pod opieką instytucji. Jednak podopieczni domów opieki są
zazwyczaj w bardzo zaawansowanym wieku. Wielu z nich ma więcej niż 80 lat. Zilustrować
to mogą następujące dane. W domach opieki znajduje się tylko 17% osób w wieku od 65
do 74 lat, 36% osób w wieku od 75 do 84 lat przebywa w domach specjalistycznej opieki,
natomiast instytucjonalizowanych jest około 60% osób 85-letnich i starszych. Różnice w
oczekiwaniach życiowych związanych z ptcią również wpływają na to, że z domów opieki
będzie korzystało więcej kobiet niż mężczyzn (52% kobiet w stosunku do 33% mężczyzn).
Więcej kobiet będzie też przebywało w domach opieki pięć lat lub dłużej (25% kobiet w
stosunku do 13% mężczyzn) (Kemper i Murtaugh, 1991).
RODZAJE OPIEKI INSTYTUCJONALNEJ Niesłuszne jest mniemanie, iż wszystkie
służby opieki instytucjonalnej dla starszych osób są jednakowe. Przeciwnie. Istnieje kilka
różnych form opieki w zależności od poziomu funkcjonowania i potrzeb starszych ludzi. Są
to domy specjalistycznej opieki, domy opieki, ośrodki stałego pobytu i ośrodki opieki
dziennej.
Domy opieki specjalistycznej. W domach specjalistycznej opieki pensjonariusze
mają zapewnioną całodobową opiekę medyczną. Z tego powodu specjalistyczne zakłady
są odpowiednie dla osób z przewlekłymi chorobami, takimi jak: udary, choroby serca lub
reumatyzm. Podopiecznymi tych zakładów bywają także obłożnie chore starsze osoby
(przykute do łóżka), wymagające częstego podawania leków, cewnikowania lub opieki
ortopedycznej.

Rodzina 569
Zakłady opieki. W domach opieki ktadzie-się nacisk bardziej na osobistą
opiekę, w mniejszym zaś stopniu na pomoc medyczną. Typowy podopieczny tego
rodzaju zakładu nie jest ani ciężko chory, ani przykuty do łóżka. Często potrzebuje
raczej pomocy przy rutynowych czynnościach codziennego dnia, takich jak jedzenie,
ubieranie się lub chodzenie. W Stanach Zjednoczonych większość instytucji
opiekujących się starszymi ludźmi stanowią właśnie domy opieki, zakłady
specjalistycznej opieki i zakłady opieki.
Ośrodki stałego pobytu. Przeznaczone są dla starszych ludzi, którzy potrzebują
do życia bezpiecznego i chronionego środowiska. Te ośrodki zapewniają profesjonalne
usługi związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego.
Ośrodki dziennego pobytu dla dorosłych. W ośrodkach dziennego pobytu
dla dorosłych starsze osoby zachowują własne mieszkania, ale otrzymują wsparcie
medyczne i pomoc w przeznaczonych do tego celu specjalnych centrach. Poza
opieką medyczną ośrodki dziennego pobytu dla dorosłych proponują szeroki zakres
programów- posiłki, podróże, ćwiczenia i różne formy działań społecznych (Gelfand,
Bechill i Chester, 1991; Krout, 1991; Raiston, 1991). Niektóre z takich ośrodków
oferują też całodzienną opiekę nad dziećmi, tworząc w ten sposób unikalną
mieszankę młodych i starszych. Wielu rzeczników, takich jak Roseanne Kocarnik i
James Ponzetti (1991), sądzi, że takie zróżnicowanie wiekowe jest pozytywnym
rozwiązaniem, umożliwiającym młodym lepiej zrozumieć starych i na odwrót.
^s-"!,,,'"..� ;� '�..
PRZYSTOSOWANIE DO POBYTU W INSTYTUCJI Dla wielu starszych ludzi
przystosowanie się do opieki instytucjonalnej jest bardzo trudne, ale jest też wiele
osób dobrze przystosowanych. Na przykład dużo osób nie ma dobrego zdania o
domach opieki. Często wynika to z pragnienia pozostania w znanym otoczeniu, blisko
krewnych i przyjaciół. Najbardziej negatywne uczucia wobec pobytu w zakładzie
opieki wywołuje jednak poczucie utraty niezależności i przekonanie, iż umieszczenie
w zakładzie stanowi formalny dowód zbliżającej się śmierci. Wiele starszych osób boi
się, że po umieszczeniu ich w domu opieki zostaną odrzucone i zapomniane przez
swe dzieci (Applebaum i Philips, 1990; Atchley, 1991). Starsze osoby często nigdy
nie słyszały dobrego słowa o domach opieki. Nic więc dziwnego, że nie chcą się w
nich znaleźć. Wiele domów cieszy się dobrą opinią. Trzeba też sobie uzmysłowić
liczne korzyści płynące z tej opieki, takie jak natychmiastowa opieka zdrowotna w
razie nagłego pogorszenia zdrowia, towarzystwo, bardziej regularne i odżywcze
posiłki, formy zorganizowanej aktywności itp.
Studium Pauli Biedenarn i Janice Normoyle (1991) rzuciło światło na obawy i
oczekiwania osób przyjmowanych do domu opieki. Po przeprowadzeniu wywiadów z
ponad 250 starszymi dorosłymi autorki stwierdziły, że ważniejszymi determinantami
reakcji na domy opieki byty przekonania dotyczące problemów opieki niż ryzyko
związane ze stanem zdrowia. Okazało się, że właśnie lęki i oczekiwania
podopiecznych w dniu przyjęcia do domu opieki byty efektem posiadanych przez nich
przekonań. Szczególnie ważne byty obawy o jakość opieki, jej koszty i rolę rodziny
po umieszczeniu badanych w tej instytucji.
Wielu starszych rezydentów negatywnie reaguje na często występującą w domach
opieki bezosobowość relacji. Wielu czuje się tam źle ze względu na utratę
prywatności, inni czują się urażeni mato zindywidualizowanym traktowaniem przez
personel. Badania (Davidson i 0'Connor, 1990) wykazały też, że ważną przyczyną
obaw podopiecznych jest uświadomienie sobie braku kontroli nad otoczeniem i sobą.
Według Sandry Foy i Marłys Mitchell (1990) dostrzeganie utraty kontroli nad
otoczeniem i sobą sprzyja pogarszaniu się stanu fizycznego 'i psychicznego
TeTyd^Tftćw. 'J w^.iJ. tworz-y ai.ę poczucie wyuczonej bezradności, stan powodujący
poznawcze, afektywne i funk-

570 Rozdział 11. Późna dorosłość

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Jaki rodzaj opieki i ustug
jest według ciebie istotny
dla osób
przebywających w do-
mach opieki? W jaki
sposób zaspokajanie
potrzeb fizycznych re-
zydentów wpływa na
dynamikę funkcjono-
wania psychicznego w
zakresie integracji, oceny
własnej wartości i
poczucia bezpieczeń-
stwa? Jak środowisko
instytucjonalne wpływ
na poczucie dobrosta-
nu?
cjonalne deficyty. Istnieje też-ryzyko nadmiernego upośledzenia i możliwość przed-
wczesnej śmierci.
Taka depersonalizacja i niepewność u wielu starszych podopiecznych wywołuje stan
określany przez Roberta Butlera i Myrnę Lewis (1981) instytucjonalizmem wywołanym
przez bezosobowe środowisko. U osób dotkniętych instytucjonalizmem często
obserwuje się zachowania automatyczne, twarze ich są bez wyrazu i pojawia się ogólna
apatia. Przestają się oni interesować swym wyglądem i wykazują pogarszanie się stanu
psychicznego. Wielu przestaje mieć relacje społeczne. Instytucjonalizm ujawnia się w
różnym stopniu w tych domach opieki, gdzie nie uwzględnia się tożsamości,
zainteresowań i możliwości pacjentów oraz nie dba się o ich rozwijanie.
W ostatnich latach bezosobowe domy opieki wywołały falę krytyki i pojawiły się liczne
pomysły, jak poprawić jakość życiowej egzystencji ich podopiecznych (Shipwith, 1991;
Spector i Takada, 1991). Innym przedmiotem krytyk byty ogólnikowe programy oraz
ograniczona stymulacja pacjentów. Krótko mówiąc, uważa się, że w wielu zakładach
starsze osoby po prostu nie mają co robić. Istnieje też dużo domów opieki o niskim
standardzie. Często nie ma w nich najmniejszych możliwości leczenia ludzi (Bushy,
1991; Harrington, 1991; Kosloski, Montgomery i Borgatta, 1990). W "Praktycznych
aspektach rozwoju w ciągu życia" przedstawiono cechy opieki instytucjonalnej.
Specjaliści podawali liczne zalecenia, jak poprawić warunki opieki instytucjonalnej, a
zwłaszcza klimat psychiczny i społeczny. Czyniono też próby stymulowania rozwoju
nowych relacji, które mogłyby zastąpić utracone w wyniku starzenia się lub choroby.
Społeczna integracja osób długo przebywających w domach opieki stanowi bardzo ważny
problem, zwłaszcza jeśli chcemy uniknąć społecznej izolacji i zerwania więzi
emocjonalnych. Rezydenci zakładów powinni uczestniczyć w ustalaniu podstawowych
reguł odnoszących się do ich sytuacji życiowej. Uzyskanie poczucia sprawstwa i kontroli
stanowi podstawowy warunek zachowania przez podopiecznego dobrego obrazu własnej
osoby i poczucia tożsamości. Fizyczne organizowanie przestrzeni powinno zabezpieczyć
poczucie swobody i bezpieczeństwa, jak też prywatności. Regularne interpersonalne
kontakty z rezydentami są szczególnie ważne, gdy starsza osoba zostanie przeniesiona
do domu opieki. To przekonuje podopiecznych, że nie są sami, nie pozbyto się ich z domu
i nadal pozostają ważnymi osobami dla bliskich (Glass, 1991; Hawes, 1991;
Kermis, 1984).
Inne zalecenia dotyczą podnoszenia kwalifikacji zawodowych personelu in-
stytucjonalnego i lekarzy, którzy mają na ogół niewielki kontakt z pacjentami domu opieki.
Wynika to z kilku powodów, między innymi z niskiego zwrotu kosztów przez Medicaid i
Medicare13 i postaw wielu lekarzy, którzy traktują kontakty ze starszymi pacjentami z
instytucji jako przygnębiające. Medicaid to sponsorowany przez rząd Stanów
Zjednoczonych program opieki medycznej dla wszystkich osób opieki społecznej bez
względu na wiek, Medicare jest sponsorowanym przez rząd Stanów Zjednoczonych
programem ubezpieczeń,
" W Stanach Zjednoczonych istnieje zróżnicowany rządowy system pomocy społecznej dla osób
starszych, potrzebujących wsparcia, niewidomych, niedołężnych, kalekich. Obejmuje on m.in.
Meźdicaid, stanowiący rządowy program pomocy w pokrywaniu kosztów leczenia dla osób w
różnym wieku, mających niskie dochody. Natomiast Medicare jest to program pomocy w zakresie
zdrowia dla starszych osób, opłacany z funduszy federalnych, ale wspomagany przez
poszczególne stany (są one zachęcane, a niekiedy nawet zobowiązywane przez rząd do takich
dopłat). Pomoc finansowa lokalnych władz obejmuje zniżki opłat za czynsz, światło, telefon itp.
Ponadto istnieją różne programy woluntariatów dotowane przez rząd (przyp. tłum.).

Rodzina 571
który częściowo finansuje koszt opieki zdrowotnej ludzi w wieku 65 lat i starszych.
Statym tematem w literaturze jest problem zwiększenia wszystkich form opieki
medycznej, zwłaszcza psychiatrycznej i stomatologicznej. Podobnie przedstawia się
sprawa wprowadzenia w życie szerszego szkolenia na temat wszystkich aspektów
geriatrycznej opieki zdrowotnej (Garrard, 1991; George i Maddox, 1990; Heiselman i
Noelker, 1991; Karuza i Katz, 1991; Tipton, 1990).
Podwyższenie standardów akredytacji dyplomów i wydawania uprawnień wpłynę-
to na podniesienie poziomu funkcjonowania wielu instytucji i na zamknięcie tych,
które zostały uznane za niezaspokajające potrzeb swych podopiecznych. Potrzebne
są dalsze badania i reforma, by zapewnić jak najlepszą odpowiedzialną opiekę i
leczenie w tych ośrodkach (Abdellah, 1991; Branch, 1991; Johnson, 1991; Meyer,
1991).
Relacje z krewnymi
Starsze osoby zwykle utrzymują kontakty ze swoimi krewnymi. Dla niektórych
oznacza to poszerzony kontakt ze starszymi braćmi i siostrami, ale przede
wszystkim są to relacje z dziećmi i wnukami. Ponad 80% starszych ludzi ma dzieci,
a interakcje z nimi są znaczące (Cicirelli, 1991; High, 1991; Taylor i Chatters, 1991;
U.S. Bureau of theCensus, 1992).
FORMY OPIEKI l INTERAKCJI Niektóre stare małżeństwa mieszkają ze swymi
dziećmi, zwłaszcza wtedy, gdy nie jest już realne niezależne mieszkanie w
oddzielnym lokalu. Więcej starszych osób jest skłonnych do mieszkania z
niezamężnym dzieckiem niż z pozostającym w związku małżeńskim i częściej z
córką niż z synem. W jednym z badań (Coward i Cutler, 1991) zauważono, że w
dwupokoleniowych gospodarstwach więcej starszych osób mieszkało z synami niż z
córkami. Odsetek starszych ludzi mieszkających ze swym potomstwem jest wyższy
wśród owdowiałych, rozwiedzionych i żyjących w separacji niż wśród pozostających
w związku małżeńskim (Kart, 1990;
U.S. Bureau of the Census, 1992).
Starsze osoby na ogół mieszkają w pobliżu swych dzieci. Częściej jednak zdarza
się to w środowisku miejskim niż wiejskim. Kobiety utrzymują bliższe kontakty z
członkami swych rodzin niż mężczyźni. Małżeństwa częściej mieszkają w pobliżu
rodziców żony i wykazują tendencję do ich częstszego odwiedzania. Rodziny
wywodzące się z klasy robotniczej podtrzymują silne więzi rodzinne, często dzięki
mieszkaniu blisko siebie. Rodziny ze średnich i wyższych klas także łączą silne
więzi, ale ich członkowie są często rozproszeni w różnych częściach kraju ze
względu na swe zawodowe zobowiązania (Barrow i Smith, 1983; Kauffman i Ames,
1983; Kosberg, 1992; U.S. Bureau of the Census, 1992).
Studium rozległości sieci rodzinnych powiązań u starszych Afroamerykanów
(Taylor i Chatters, 1991) dostarczyło danych świadczących o ścisłych interakcjach
rodzinnych, jakie mają miejsce w okresie emerytalnym. Ogólnie biorąc, badanie to
ujawniło wysoki poziom interakcji i silnych więzi emocjonalnych między starszymi
dorosłymi i członkami ich rozległych rodzin. Choć starsi respondenci z tej grupy
rzadziej mieszkali w pobliżu bliskiej rodziny i innych krewnych, to nie stwierdzono
różnic zależnych od wieku w poziomach kontaktów i bliskości emocjonalnej.
Posiadanie dorosłego dziecka i krewnych niedaleko miejsca zamieszkania zwykle
ułatwiało emocjonalną i społeczną integrację starszych Afroamerykanów w sieci
rodzinne. Aby dowiedzieć się więcej o dynamice mię-dzygeneracyjnych związków w
rodzinach afroamerykańskich, porównaj tekst "U-kazanie odmienności".

szansę urodzenia dzieci z zespołem Downa niż kobiety młodsze3. Dokładniej mówiąc,
matki w wieku około 20 lat rodzą jedno dziecko z zespołem Downa na 1667 porodów,
matki mające więcej niż 35 lat rodzą jedno dziecko z tym zespołem na 378 porodów, a po
45. roku życia rodzą w przybliżeniu jedno dziecko z tym zespołem na każde 30 porodów4
(Masters, Johnson i Kolodny, 1992). l choć zjawisko to próbowały wyjaśnić liczne teorie, to
żadna z nich nie dokonała tego w sposób w pełni przekonujący.
Zespół Klinefeltera (XXY)
Mężczyźni z zespołem Klinefeltera mają dwa normalne chromosomy X i chromosom
Y (choć mogą też posiadać więcej niż dwa chromosomy X - np. XXXXY, por. Sheridan i
Radlinski, 1988). Mają małe zewnętrzne narządy płciowe, ale ogólny kontur ciała kobiecy,
w tym też powiększone piersi. Dotknięci tym zespołem są bezpłodni i często mają mniej
niż przeciętną inteligencję. Podobnie jak w przypadku trisomii 21. pary, starsze kobiety
częściej rodzą chłopców z tym zespołem niż młodsze.
Zespół Turnera (X0)
Zespół Turnera jest wynikiem monosomii (posiadania tylko jednego chromosomu
płciowego). Zdarza się to mniej więcej w 1 przypadku na 2000 urodzonych dziewczynek
(Sutton, 1980). Dziewczynki z tym zespołem mogą po urodzeniu wyglądać prawie
normalnie, gdyż objawy kliniczne pojawiają się dopiero w okresie pokwitania. Na cechy
fizyczne, charakterystyczne dla zespołu składają się: płetwiasta szyja, krótkie palce u rąk i
niski wzrost. W okresie pokwitania u dorastających nie pojawiają się drugorzędne cechy
płciowe. Osoby z tym zespołem są bezpłodne. l choć zazwyczaj nie są upośledzone
umysłowo, to jednak często mają trudności w nauce (Kalat, 1992).
Zespół cri-du-chat (kociego miauczenia)
Zespół kociego miauczenia spowodowany Jest defecJą - brakiem części chromosomu
5. Prowadzi to do wielu zaburzeń, w tym do głębokiego upośledzenia umysłowego,
mikrocefalii (bardzo małego mózgu), niedorozwoju fizycznego, niskiego ciężaru ciała przy
urodzeniu i rozbieżnego zeza. Po francusku cri-du-chat oznacza miauczenie kota. W
zespole tym takie dźwięki spowodowane są zmutowa-nymi strunami głosowymi, skutkiem
czego małe dziecko może wydawać jedynie dźwięki przypominające miauczenie. Dzieci
takie zwykle umierają wkrótce po urodzeniu.
3 Większe prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z zespołem Downa stwierdzono też u
młodocianych matek (przyp. tłum.).
4 Niektórzy badacze dowodzą, że nie tylko wiek matki może wiązać się z urodzeniem potomka
";:^2^^^S^^^^-^08^ '

Rodzina 573

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
W jaki sposób przejście
na emeryturę może
podsycać eriksonowski
psychospołeczny kry-
zys integracji lub roz-
paczy bądź peckows-
kie zadanie przystoso-
wania zróżnicowania
ego lub nadmierne za-
angażowanie się w role
związane z pracą? Jak
można zastosować
teorie aktywności i wy-
taczania się w okresie
przejścia na emeryturę?
Badanie starszych rodowitych Amerykanów (John, 1991) wykazało, że ważne są silne i
trwate więzi między rodzeństwem, ale wyraźnie częściej zdarzało się to między braćmi niż
między siostrami. Obecność współmałżonka też skłania raczej do izolowania starszych
osób niż do ożywiania kontaktów w ogólnej rodzinnej sieci wzajemnego wspierania się. l
na koniec, rozpad małżeństwa, czy to na skutek owdowienia, rozwodu czy też separacji
nie prowadzi do izolacji starszych członków rodziny od dzieci lub rodzeństwa.
Takie formy bliskości obalają mity o tym, że starsze osoby są wyalienowane od swych
dzieci lub odrzucone przez ich rodziny. Większość badań (Glezer, 1991; Schultz, 1990;
Sprey, 1991) wykazało, że starsi ludzie często martwią się o swe rodziny, które już ich nie
chcą lub nie potrzebują. Co więcej, gdy starsze osoby nie mają własnych dzieci, wtedy
zdaje się działać zasada substytucji rodziny. Często wówczas przejmują obowiązki i
pełnią role dzieci inni członkowie rodziny: bracia, siostry, siostrzeńcy lub bratankowie
obojga płci. Naprawdę izolowane starsze osoby, mimo ich częstej prezentacji w mediach,
są w Stanach Zjednoczonych rzadkością. Choć emeryci mieszkają osobno, ale pozostają
psychicznie blisko swych dzieci. Innym mitem, który należy zdecydowanie odrzucić, jest
przekonanie, że z powodu wielkiego zbiurokratyzowania opieki nad ludźmi rodziny - jako
forma opieki nad starszymi osobami - straciły swe znaczenie. Rodzina z lat 90. staje się
również niezwykle ważnym źródłem opieki i wsparcia, a być może nawet ważniejszym niż
kiedykolwiek wcześniej. Co więcej, rezultaty badań wykazały (P. Brown, 1990; Hirshorn,
1991; Kahana i Kin-ney, 1991; Levy, 1991; Sussman, 1991), że dzieci martwią się o dobro
swych starszych rodziców i pragną mieć integralny udział w opiece i wsparciu, jakie oni
otrzymują.
Emocjonalne wsparcie udzielane starszym rodzicom jest ważniejsze dla ich
psychicznego dobrostanu od wsparcia finansowego. Co więcej, znaczny odsetek
emerytów nie chce przyjmować finansowego wsparcia od swych dzieci, przede wszystkim
dlatego, że pragną być finansowo niezależni. Osoby starsze na ogół nie życzą sobie
narzucania sobie czegoś bądź uzależniania, ale też nie chcą być zaniedbywane lub
ignorowane (Słone, 1991; Sussman, 1991; Ward, 1984).
Starzejący się rodzice w miarę tego, jak stają się starszymi członkami systemu
rodzinnego, powinni przyjmować role odpowiednie dla swego pokolenia. Przekazują oni
"sztafetową pałeczkę siły" średniej generacji, dążąc do zachowania takiego stopnia
niezależności i włączenia w system rodzinny, na jaki pozwala im otoczenie. Przez większą
część cyklu życia to głównie rodzice pomagają dzieciom. Stopniowo sytuacja ta się
odwraca, w miarę jak rodzice starzeją się, potrzebują opieki i pomocy od swego
potomstwa. W efekcie dorosłe potomstwo staje się opiekunami, a starsi rodzice
odbiorcami opieki. Dla niektórych starszych małżeństw może to być przykre, zwłaszcza
wtedy, gdy dzieci nie dostrzegają potrzeby i pragnienia rodziców, by prowadzić bardziej
niezależne życie. Ambiwalencja często przejawia się w nadmiernym lub słabym
przywiązaniu, l dlatego jest ważna realna ocena potrzeb odczuwanych przez każdą osobę
(Morgan, Schuster i Butler, 1991; Okun, 1984).
Według Franka Pittmana (1987) nieporozumienia mogą powstać także i wtedy, gdy
dziecko zmaga się z zadaniem stania się "rodzicem rodzica". Bywa tak, że każda strona
czuje się urażona, przesadnie gra swą rolę - dziecko staje się autokratą lub starzejący się
rodzic podupada, stając się zależnym i wymagającym. Złożoność problemu polega na
tym, że dzieci mogą namawiać rodziców do zrobienia szkicu swej ostatniej woli lub
podjęcia decyzji dotyczącej zorganizowania pogrzebu i podziału dóbr. Takie okrutne
rozmowy mogą wywołać psychiczny szok, a w konsekwencji prowadzić do konieczności
włączenia się do negocjacji obiektywnych specjalistów z zewnątrz.

574 Rozdział 11. Późna dorosłość
UKAZANIE ODMIENNOŚCI
Więzi, które spajają: międzygeneracyjne związki
Afroamerykanów
Georgetta Miller, 78-letnia Afroamerykanka mieszka sama w kawalerce w
spokojnym podmiejskim rejonie. Przez cate życie mieszkała w tym samym regionie
geograficznym i ma licznych członków rodziny mieszkających blisko niej, w tym też
najstarszą córkę. Jest dumną matką trojga dzieci i często szczyci się siedmiorgiem
wnuków i dwojgiem prawnuków. Georgette ma wyśmienite zdrowie i choć mając 60 lat
złamała nogę w biodrze, rodzina zmobilizowała się, by zapewnić jej jak najlepszą
opiekę i wsparcie w okresie rekonwalescencji. Obecnie Georgette nie ma problemów
z codziennymi pracami domowymi lub tylko niewielkie. Zwykle sama gotuje sobie
posiłki i dba, by mieszkanie było schludne i czyste. Uwielbia regularne wizyty krewnych
i przyjaciół, bawiąc tak młodych, jak i starszych licznymi opowieściami o swych
dawnych i obecnych przeżyciach. |
Taka migawkowa fotografia Georgetty Miller i jej rodziny odzwierciedla liczne
międzygeneracyjne relacje charakterystyczne dla Afroamerykanów. Jak za- ,
znaczyliśmy w ostatnim rozdziale, młodzi i starzy członkowie rodzin afroamerykań- |
skich są znani ze swej spójności emocjonalnej, jak też z tego, że wspierają się | i
pomagają sobie. Robert Taylor (1990) i współpracownicy zaobserwowali, że | starsi
dorośli w razie potrzeby częściej otrzymują wsparcie od swych dzieci niż | od
formalnych ośrodków pomocy społecznej. W wypadku choroby lub ataków | niemocy
zwykle opiekują się nimi dorosłe córki. Z drugiej strony, bezdzietne | starsze osoby są
w razie potrzeby bardziej skłonne do polegania na braciach, | siostrach i przyjaciołach.
Istotne jest wskazanie, że więzi rodzic-dziecko są | u Afroamerykanów silne przez cały
cykl życia. Młodsi dorośli mogą liczyć na | pomoc rodziców i odwrotnie, a starsi dorośli
wykazują tendencję do polegania | na swych dorosłych dzieciach. U Afroamerykanów
w średnim wieku zaznacza | się skłonność do dwukierunkowej zależności zarówno od
rodziców, jak i od dzieci. |
Przegląd literatury dokonany przez Taylora (1990) wskazuje, że w porównaniu | z
białymi afroamerykańscy dziadkowie aktywniej pełnią role dziadków. Ich ,| większe
włączanie się w sprawy rodzinne może być spowodowane kilkoma | przyczynami. Po
pierwsze, wyższy stopień prawdopodobieństwa, iż Afroamery- | kanie zamieszkają z
wnukami w trójpokoleniowych gospodarstwach domowych | stwarza okazje do
kontaktów i włączania się w życie rodziny. Inną możliwą | przyczyną jest to, iż większa
częstość rozwodów, bezrobocia i wyższa śmiertel- | ność wśród Afroamerykanów ma
donioślejsze konsekwencje ze względu na ;| zorganizowanie gospodarstwa
domowego, jak też odpowiedzialności rodziny za | opiekę nad dziećmi. Trzecim
prawdopodobnym powodem jest fakt, że u Afroa- ,j merykanów funkcjonują wyraźne
normy kulturowe podtrzymywania rozległych l relacji rodzinnych.
|
Można również dodać, że matki afroamerykańskich młodocianych rodziców |
odgrywają wydatną rolę w życiu swych dzieci i wnuków. Wsparcie i pomoc, jakie |
nastoletnie matki otrzymują ze strony swej rozległej rodziny, szczególnie zaś od ] matek,
wywiera wielki pozytywny wpływ. Między innymi korzyściami wsparcie l
międzygeneracyjne umożliwia młodocianym matkom uzyskiwanie edukacyjnych | i
ekonomicznych osiągnięć, zdobywanie umiejętności rodzicielskich i rozwój ich ;
dzieci (Taylor i in., 1990). s

Emerytura 575
Często interakcje z dziećmi także prowadzą do konfliktów, zwłaszcza gdy
obowiązek pomocy staje się w relacjach rodzinnych elementem dominującym.
Problemy powstają i wtedy, gdy udzielana pomoc zmienia relacje. Sytuacje takie
mogą bowiem ujemnie wpływać na odczuwanie radości związanej z tymi relacjami.
(Osoba pomagająca może czuć się zmęczona koniecznością dłuższego
wspomagania, a otrzymująca pomoc może odbierać ten fakt jako przejaw
zmniejszania się swej niezależności. Przyp. tłum.) Genezą tego problemu jest
przesunięcie się form pomocy od osób starszych do młodych, gdyż powstaje
wówczas układ, do którego żadna ze stron nie jest przyzwyczajona (Beli, 1983). A jak
wiadomo z rozdziału 10., istnienie wielu stresów wiąże się z troską o chorego lub
zniedołężniałego rodzica. Są to czynniki sprzyjające napięciom i konfliktom między
pokoleniami (Sanborn i Bould, 1991; Scharlach, Sobel i Roberts, 1991).
PRZEGLĄD
f W okresie późnej dorosłości większość małżeństw cechuje szczęście i zado-
wolenie, nie zaś rozczarowanie. W wielu relacjach występuje mieszanina
uczucia zadowolenia, troski, wspólnoty i wzajemności. f Większość małżeństw
na emeryturze nie chce zmieniać mieszkania. W miarę
pogarszania się zdrowia i ograniczeń finansowych często wykazują skłonności
do zachowania wcześniejszego stanu. f Gdy starsze osoby stają się
zniedotężniate i nie są w stanie już dłużej
troszczyć się o siebie, niezbędna może się okazać opieka instytucjonalna.
Rodzaje opieki instytucjonalnej są następujące: domy specjalistycznej opieki,
zakłady opieki, ośrodki stałego pobytu i ośrodki dziennego pobytu dla osób
dorosłych. f Dobre relacje z krewnymi są ważne w ciągu całego cyklu
życiowego,
a przekonanie, że starsze osoby są wyalienowane z rodzin, to fałszywy mit.
4. EMERYTURA
W myśl definicji przejście na emeryturę oznacza koniec formalnej pracy
zawodowej i podjęcie nowej roli w życiu, wymagającej nowych zachowań i ponownego
zdefiniowania swego ja. Oznacza to przejście od ściśle określonej roli osoby
ekonomicznie produktywnej do często nieokreślonej i dwuznacznej roli człowieka
ekonomicznie nieproduktywnego (Ransom, Sutch i Williamson, 1991; Schuller, 1989).
Ta dwuznaczność roli emeryta jest skutkiem względnie nowej i różnej od
wcześniejszej pozycji społecznej, która nie ma precedensu. Kiedyś ludzie pracowali
niemal przez całe swoje życie. Obecnie przechodzą na emeryturę i muszą na nowo
zorganizować sobie pozostałe im jeszcze lata życia (Łączko, 1989; McPherson,
1990; Ruhm, 1990; Sterns, Matheson i Schwartz, 1990; Yeninga, 1991).
Przejście na emeryturę jest uznawane za przejście normatywne, doświadczenie
wywodzące się z przewidywalnej zmiany rozwojowej w cyklu życiowym. Liczni
badacze (Bond, Briggs i Coleman, 1990; Hagestad, 1990; McNaught, Barth i
Henderson, 1991;
Munnell, 1991) stwierdzają, że choć wiemy już więcej o takich ekologicznych
przejściach w życiu, to wiele zagadnień wymaga jeszcze licznych pogłębionych
badań. Na przykład bardzo mato prac empirycznych poświęcono badaniom
wzajemnych związków między przejściem na emeryturę a innymi przejściami
ekologicznymi dokonującymi się w okresie późnej dorosłości. Bardzo ograniczona
liczba badań dotyczyła też doświad-

576 Rozdział 11. Późna dorosłość
czeń kobiet, związanych z przejściem na emeryturę. Obecnie więcej kobiet niż
kiedykolwiek przedtem przechodzi na emeryturę i istnieje potrzeba lepszego zrozumienia,
dlaczego decydują się odejść z pracy i jak się przystosowują do roli emerytek (Day, 1991;
Dietz, 1991; Gustafson i Magnusson, 1991; Logue, 1991;
Wingrove i Slevin, 1991).
Składniki przejścia na emeryturę
Przejście na emeryturę jest fenomenem nowoczesnego, przemysłowego spo-
łeczeństwa. W Stanach Zjednoczonych żyje ponad 27 milionów osób w wieku powyżej 65
lat, sklasyfikowanych jako emeryci14. Co więcej, odsetek emerytowanych w całej populacji
będzie stale wzrastał. Jeśli utrzymają się obecne tendencje, to ocenia się, iż w roku 2000
będzie 33 miliony emerytów. U większości osób wydłuża się okres życia na emeryturze.
Mężczyzna przechodzący na emeryturę w wieku 65 lat będzie żył przeciętnie jeszcze 14,8
lat. Zaś kobieta przechodząca na emeryturę w wieku 65 lat będzie jeszcze żyta przez 18,6
lat. Oczekuje się, że na przełomie wieku człowiek po przejściu na emeryturę będzie żył
jeszcze przez 25 lat (Bond i Coleman, 1990; Fries, 1991; Łączko i Phillipson, 1991;
National Center for Health Statistics, 1992; Bureau of the Census, 1992).
W jednym ze źródeł (Kutscher i Fullerton, 1990) zauważono, że proporcje aktywnych
zawodowo ludzi od 1950 roku zdecydowanie się zmieniły. Wzrost w niej udział kobiet,
podczas gdy udział mężczyzn, szczególnie w wieku 55 lat i starszych, zmniejszył się.
Autorzy tego badania szczegółowo analizowali przewidywane dla lat 90. trendy w różnych
podgrupach osób 55-letnich i starszych. Przewiduje się, że udział białych mężczyzn 55-
letnich i starszych zmniejszy się o 6,1%, odsetek afroamerykańskich mężczyzn z tej samej
grupy wiekowej spadnie o 7,6 punktów, a mężczyzn o pochodzeniu latynoskim obniży się
o 6,6 punkta. Z drugiej strony, sądzi się, że udział białych starszych kobiet zmniejszy się
jedynie o 0,7%, co jak się przypuszcza, będzie odbiciem przewidywanego ich wzrostu w
grupie pracujących w wieku od 55 do 59 lat. Przewidywany odsetek udziału kobiet
pochodzenia afroamerykańskiego w latach 90. zmniejszy się o 1,2 punkta, ale pozostanie
o 2 punkty wyższy niż ogólny odsetek uczestnictwa białych kobiet. Prognozuje się, że
stopień zatrudnienia kobiet pochodzenia latynoskiego pozostanie niezmieniony.
Polityka emerytalna Stanów Zjednoczonych odzwierciedla unikalną historię. W 1935
roku Social Security Act15 zinstytucjonalizował przejście na emeryturę i formalnie
zdefiniował "starość" ustalając wskazania do przejścia na emeryturę w wieku 65 lat.
Przyjęcie takiego wieku przejścia na emeryturę, jak się okazało, nastąpiło pod wpływem
"The Old Agę and Survivor's Pension Act"1e. Ustawę tę wydał Otto von Bismarck jako
pierwszy kanclerz cesarstwa niemieckiego w 1889 roku. Choć Ustawa o Ubezpieczeniu
Społecznym nie została włączona do ustalenia wieku przymusowego przejścia na
emeryturę, to jednak wybór wieku 65 lat został przeniesiony z Ubezpieczenia Społecznego
do obowiązującej polityki emerytalnej.
14 Według danych z Rocznika Statystycznego w 1991 roku w Polsce ludzie 65-letni i starsi
stanowili około 10% populacji. Trudno jest jednak ocenić rzeczywisty odsetek emerytów w naszym
kraju, gdyż nie wszystkie starsze osoby pobierały emerytury (np. część rolników ich nie miała), a
ponadto w tym czasie istniała możliwość wcześniejszego przechodzenia na emeryturę - między 50.
a 60. rokiem życia (przyp. tłum.).
15 Ustawa o Społecznym Ubezpieczeniu (przyp. tłum.).
16 Ustawa o Starości i Emeryturze dla Osób, które Dożyty Starszego Wieku (przyp. tłum.).

Emerytura 577
W 1967 roku Kongres przeprowadził ustawę "Agę Discrimination Employment Act"17 i
poprawił ją w 1974, 1978 i 1986 roku. Ustawa ta w istocie chroni większość pracujących w
Stanach Zjednoczonych przed obowiązującą polityką emerytalną. Prawo federalne zakazuje
dyskryminacji w zatrudnianiu lub zwalnianiu z pracy osoby na podstawie jej wieku, jak też
dyskryminacji płacowej i w zakresie innych przywilejów i warunków zatrudnienia. Od 1986
roku ustawodawca szczególnie chroni wszystkich potencjalnie zatrudnionych w Stanach
Zjednoczonych, którzy mają 40 lub więcej lat. Wyjątek stanowią zatrudnieni w sądownictwie i
policji, strażacy oraz pracownicy naukowi bezterminowo zatrudnieni na wydziałach wyższych
uczelni, którzy do 31 grudnia 1993 roku po ukończeniu 70 lub więcej lat mogli zostać
zwolnieni ze względu na wiek (Achenbaum, 1991; Bessey i Ananda, 1991; Borgatta, 1991),
W latach 90. wielu robotników opowiada się za wczesnym przejściem na emeryturę. W
przeciwieństwie do naszych historycznych poprzedników coraz większa liczba współcześnie
pracujących z upragnieniem oczekuje czasu, kiedy już nie będą musieli pracować. Jednak
wczesne przejście na emeryturę stawia jednostkę przed unikalnym zestawem zadań
przystosowawczych, które otacza wyraźna dwuznaczność roli, być może nawet większa niż w
przypadku normalnego przejścia na emeryturę. Statystyki wskazują, że obecnie robotnicy
wcześniej | przechodzą na emeryturę niż kiedykolwiek przedtem. Przeciętny wiek
przechodzenia na emeryturę przesuwa się w Stanach Zjednoczonych coraz bardziej ku
granicy 60 lat18. Dla zobrazowania tego zjawiska przedstawmy wyniki jednego studium
(Soldo i Agree, 1988), które wykazało, że w ciągu czterech ubiegłych dekad odsetek
aktywnych zawodowo mężczyzn w wieku od 55 do 64 lat obniżył się z 87% w 1950 roku do
68% w 1987 roku. Wśród 65-letnich i starszych odsetek ten spad) o więcej niż 30%, z 45,8%
w 1950 roku do 16,3% w 1987 roku.
Wiele osób wcześnie przechodzących na emeryturę to personel wojskowy i obsługa
cywilna, ale taka tendencja rozprzestrzenia się również wśród innych grup zawodowych
(Bond i Coleman, 1990; Cliff, 1991; Day i Jackson, 1991; Ransom, Sutch i Williamson,
1991). Wczesne odchodzenie na emeryturę łączy się często z korzystnymi perspektywami
finansowymi i odpowiada standardom życia emeryta. Niektórzy, podejmując decyzję o
wcześniejszym przejściu na emeryturę, pragną mniejszego obciążenia, innym może
pogarszać się zdrowie. Są tacy, którzy wybierają wczesną emeryturę, ponieważ trudno im
dotrzymać w pracy kroku młodym ludziom. Innych pociąga status i pozytywny obraz, jaki
często towarzyszy wczesnej emeryturze. Na koniec warto dodać, iż wielu wcześnie odchodzi
na emeryturę ze względu na wsparcie, jakie otrzymują od innych. Rodzina i przyjaciele, jak
też koledzy z pracy, często popierają wczesne przejście na emeryturę (Phillipson, 1990;
Shepard, 1990; Stanford, 1991).
17 Ustawa o zróżnicowaniu wieku zatrudnienia.
18 W Stanach Zjednoczonych istnieje możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę, między 62. a
65. rokiem życia. W takim jednak przypadku osoba taka otrzymuje tylko 80% pełnej, należnej po 65. roku
życia emerytury. Do niedawna osoba zatrudniona po 65. roku życia za każdy dodatkowo przepracowany
rok otrzymywała bonifikatę do emerytury. Od 1982 roku jednak starsi ludzie mogą po 65. roku życia
pracować, zarabiając w sposób nieograniczony i równocześnie otrzymywać pełną emeryturę.

Emerytura 579
oznacza, że wiele osób po raz pierwszy w swym życiu staje w obliczu ubóstwa. A jak
dowiedzieliśmy się z ostatniego rozdziału, szansę poprawy statusu ekonomicznego w
okresie późnej starości są niezwykle ograniczone (Crystal i Shea, 1990; Grad, 1990;
Hellman i Hellman, 1991; Staebler, 1991; Tracey i Pampel, 1991).
Prawdopodobnie tylko niewiele statystyk może potwierdzić, jaki ciężar finansowy
nakłada na ludzi emerytura. W 1991 roku 3,5 miliona starszych osób lub w przy-
bliżeniu 1 osoba na 8 (12,4%) miały dochody poniżej poziomu ubóstwa. Mniej niż 1
osoba na 10 młodych dorosłych jest podobnie uboga. W tym samym roku średni
dochód rodzin, których głowa gospodarstwa domowego miała 65 lub więcej lat,
wyniósł 14923 dolary w porównaniu z 31 260 dolarami w gospodarstwach, w których
głową domu byli młodzi dorośli. Skrajne ubóstwo cierpią osoby stare, które są
kobietami, i przedstawicielkami grup mniejszościowych - około 60%
afroamerykańskich kobiet w wieku 65 lat lub starszych nie mieszkających z rodziną
cierpiało w 1990 roku nędzę (B.L. Friedman, 1991; McCarty, 1991; Petras i Petras,
1991; Stuart i Ruhiman, 1991; U.S. Bureau of the Census, 1992).
Tylko nieliczne badania opisały podatność na ubóstwo mniejszości etnicznych i
starszych kobiet. Jedno ze źródeł (Andrews, 1989) ocenia, że obecnie w Stanach
Zjednoczonych żyje 1 milion starszych osób pochodzenia latynoskiego. Oczekuje się,
że w roku 2020 liczba ta zwiększy się do 4 milionów. Choć niektórzy latynosi
uczestniczą we wzroście gospodarczym tego kraju, to jednak ogromna ich liczba co
dzień staje do walki o życie, mając ograniczone dochody i próbuje radzić sobie z
trudnościami finansowymi i słabym zdrowiem. Niektóre z tych problemów, takie jak
brak uprawnień do ubezpieczenia społecznego i opieki medycznej, wiążą się z
formami imigracji i zaszłościami w pracy tego pokolenia. Mogą one w następnych
generacjach poprawić się. Co więcej, w miarę tego, jak młodsze kohorty ludzi
pochodzenia latynoskiego zaczną się starzeć, mogą się obniżać bariery językowe i
wykształcenia, wobec których staje teraz wielu starszych latynosów. Tym niemniej
problemy te mogą odżyć w przypadku innych osób, zwłaszcza nowych grup
imigrantów.
Rosę Gibson (1987; 1991) stwierdziła, że Afroamerykanie są przez całe życie
upośledzeni zawodowo. Występuje wśród nich tendencja do podejmowania pracy w
zawodach o niskim statusie, które cechują dorywcze formy pracy i niskie zarobki. Te
upośledzające formy pracy w ciągu całego życia oddziałują negatywnie na stan
ekonomiczny Afroamerykanów, gdy osiągają oni starczy wiek. Dlatego dla wielu z
nich koniecznością staje się podejmowanie w okresie starości prac o tak samo niskim
statusie. Bezpośrednią przyczyną niskich emerytur i niewielkich dodatkowych sum
pochodzących z ubezpieczenia społecznego Afroamerykanów są: zatrudnienie w
słabo płatnych zawodach, rzadkie dodatkowe źródła dochodów i częste zmiany
miejsc pracy. W wyniku tego pakiet dochodowy starszych Afroamerykanów w
porównaniu z innymi grupami zawiera proporcjonalnie więcej pieniędzy pochodzących
z ich własnej pracy i źródeł pozaemerytalnych.
W odniesieniu do kobiet Judith Martindale i Mary Moses (1991) zaobserwowały, że
przeciętny wiek wdowienia kobiet wynosił 56 lat, a 70% ubogich ludzi to kobiety.
Wiele kobiet boi się ubóstwa na starość, ale sądzimy, że zwrócenie większej uwagi
na finanse, zdrowie i sieć powiązań pomoże zmniejszyć to zagrożenie. Z kilku
powodów planowanie emerytury jest szczególnie ważne dla kobiet. 1. Kobiety na ogół
zarabiają mniej od mężczyzn tak, że ogólnie dostępne dla nich aktywa często są
mniejsze. 2, Pracują zazwyczaj w mniejszych firmach, które nie tworzą prywatnych
programów emerytalnych. 3. Często przerywają pracę, by opiekować się dziećmi, i
dlatego mają mniejszy staż pracy zaliczany do emerytury, co obniża korzyści
finansowe, jakie uzyskują przebywając na emeryturze. Inne badania (Scott, 1991)
wykazały, że starsze kobiety stanowią znaczny odsetek ubogich starców nie tylko z
powodu niskich

580 Rozdział 11. Późna dorosłość

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZALEŻNE OD
PŁCI
Dlaczego badania nad
przechodzeniem kobiet
na emeryturę są skąpe
w porównaniu z bada-
niami doświadczeń
mężczyzn, którzy odeszli
na emeryturę? Czy jest
tak dlatego, że kobiety
(aż do niedawna)
rzadziej od mężczyzn
pracowały poza domem?
Czy sądzisz, że pewne
grupy społeczne inaczej
spostrzegają
przechodzenie na eme-
ryturę mężczyzn i ko-
biet?
zarobków w przeszłości, ale również dlatego, że nie mają prawa do zasiłku z ubezpieczeń
społecznych po śmierci męża.
Ubóstwo i niejednakowe korzyści płynące z ubezpieczenia społecznego stanowią
problem kobiet nie tylko w Stanach Zjednoczonych. Irena Hoskins (1992) poinformowała,
że nawet w Holandii, gdzie starsze pokolenie korzysta ze względnie korzystnej ochrony
dochodów, gospodarstwa domowe samotnych starszych kobiet stanowią 57% ogółu
gospodarstw o najniższych dochodach. Przyczyny ubóstwa wśród starszych kobiet wiążą
się nie tylko z prawdopodobieństwem, że będą dłużej żyły niż mężczyźni, ale też z
mniejszymi korzyściami czerpanymi z ubezpieczeń społecznych. Przeciętna" renta kobiet
dożywających starszego wieku w stosunku do przeciętnego zarobku waha się od 55% w
Belgii do 30% we Francji i 17% w Zjednoczonym Królestwie (Wielkiej Brytanii, przyp.
tłum.). W Stanach Zjednoczonych emerytowane pracownice otrzymują przeciętnie z
ubezpieczenia społecznego 76 centów w stosunku do każdego dolara wypłacanego
mężczyznom-emerytom. Przeciętna prywatna renta kobiet stanowi 60% renty
otrzymywanej przez mężczyzn.
Według Yirginii Richardson (1990) różnice związane z płcią zaznaczają się też w
planowaniu emerytalnym. Zbadała ona ponad 3000 emerytów korzystających z głównego
stanowego systemu emerytalnego20. 69% badanych stanowiły kobiety. Stwierdziła ona
istnienie znaczących różnic w wysokości osobistego planowania finansowego,
spostrzeganej odpowiedniości planowania i uczestniczenia w warsztatach poświęconych
problemom związanym z przejściem na emeryturę związanych z płcią. Kobiety byty objęte
planowaniem emerytalnym w mniejszym stopniu od mężczyzn21. Na poziom planowania
emerytalnego u kobiet wpływały następujące czynniki: 1. Planowanie emerytalne dla
kobiet było trudniejsze ze względu na mniejszą liczbę źródeł finansowych niż w przypadku
mężczyzn i niższy poziom dochodów. 2. Pracownicy mocno zaangażowani w swą pracę
unikali planowania emerytalnego, a kobiety coraz bardziej angażowały się w pracę. 3.
Kobiety, które podejmowały pracę zarobkową później, w mniejszym stopniu byty
zainteresowane planowaniem emerytalnym. 4. Wiele starszych kobiet nie zostało
odpowiednio przygotowanych do zajmowania się sprawami finansowymi i 5. Niektóre nie
dopuszczały myśli o przejściu na emeryturę, gdyż wiązały ten fakt ze starością.
PRZYSTOSOWANIE MAŁŻEŃSKIE Większość przebywających na emeryturze
małżeństw tączą wieloletnie więzy, a ich przeżycia związane z przejściem na emeryturę
mogą być dzielone w intymny sposób ze współmałżonkiem. W tym okresie życia
małżeństwo zachowuje swe znaczenie "na dobre i na złe", gdyż partnerzy doświadczają
zarówno pozytywnych, radosnych przeżyć, jak też negatywnych, męczących chwil. Osoby,
które miały żywe satysfakcjonujące relacje,
20 System emerytalny w Stanach Zjednoczonych jest bardzo złożony i nieporównywalny ż
polskim. Można w nim wyodrębnić trzy rodzaje podstawowych ubezpieczeń: federalne
(obowiązujące w całym państwie), stanowe (zazwyczaj wyższe od federalnych ze względu na
dotacje) i związkowe. Ponadto w dużych zakładach pracy istnieją programy emerytur płaconych
przez pracodawców-sponsorów. Każdy pracownik może też ubezpieczyć się prywatnie bądź może
być ubezpieczony przez pracodawcę.
21 Planowanie emerytalne jest to forma działalności zakładu pracy nastawiona na przygotowanie
pracowników do emerytury. Na planowanie to składają się kursy (obejmujące wykłady, seminaria
i/lub tzw. warsztaty, czyli zajęcia praktyczne przypominające seminaria połączone z ćwiczeniami),
na których są przekazywane informacje na temat realiów emerytalnych - materialnych (np. takich, jak
wysokość emerytury, możliwości jej zwiększenia czy uzupełnienia) i psychologicznych
(przygotowanie pracowników do przełomowej zmiany w życiu, jaką niesie odejście z pracy
zawodowej i ułatwiających adaptację do warunków życia na emeryturze) (przyp. tłum.).

Emerytura 581
' na ogót nadal zachowują pozytywne interakcje w małżeństwie, podczas gdy partnerzy mający
trudne, nie dające zadowolenia relacje, najprawdopodobniej nadal zachowają
' negatywne interakcje małżeńskie (Brubaker, 1990b).
Okazało się, że harmonia w małżeństwie w okresie emerytury, jak też podczas
j wcześniejszych ekologicznych przejść rodzinnych, tworzy się na podstawie wzajemnego szacunku i
poważania. Wielu badaczy (Andersen, Russell i Schumm, 1983; Johnson i in., 1986;
Schumm i Bugaighis, 1986) podaje, że w okresie emerytalnym zaznacza się tendencja do
wzrastania poziomu zadowolenia w małżeństwie. Rosalie Gilford (1984) nazwała nawet
lata emerytury przejściem "miesiąca
; miodowego", gdyż małżonkowie mają teraz więcej okazji do wzajemnego angażowania się we
wspólne sprawy. Dla tych, którzy dzielą ze sobą intymność małżeńską i realizują wzajemne
zainteresowania, emerytura może oznaczać czas odprężenia i radości z wzajemnego
towarzystwa (Jerome, 1990). Jednak liczne
, źródła (Lee i Shehan, 1989; Mann, 1991; Peterson, 1990; R. J. Siegel, 1990) podkreślają, że
stopień odczuwanej harmonii małżeńskiej zależy od wsparcia, jakie po przejściu na
emeryturę każde z małżonków jest w stanie dać drugiemu. Podobne znaczenie mają:
trwałość relacji i adaptacja. Radzenie sobie i ewentualną adaptację często ułatwia
traktowanie okresu emerytury jako wyzwania lub okazji
; do rozwoju. W tym względzie postawy wobec emerytury często determinują formy przystosowania
(Coleman, 1990; Hughes, 1990).
W jednym z badań (Lauer, Lauer i Kerr, 1990) oceniono znaczenie wsparcia dla harmonii
w starszych małżeństwach. Zostały zebrane dane od 100 małżeństw wywodzących się ze
wspólnot emerytów w Kalifornii, Nowym Yorku, na Florydzie,
' w Pennsylwanii, Arizonie, lllinois, Oregonie i Nebrasce. Małżeństwa badanych osób trwały od 45 do
65 lat, a średni czas trwania małżeństwa wynosił 54,5 lat. Wszyscy poruszali się
samodzielnie, a 97% należało do jakiegoś związku religijnego. Stadła te wywodziły się
głównie z wyższej klasy średniej, a 74% ukończyło co najmniej college. 84% badanych
podawało, że ich roczne dochody przekraczają 2000 dolarów. Za ważne dla małżeństwa
czynniki uznawali oni poślubienie osoby, którą lubili jako człowieka, cieszyło ich przebywanie
w jej towarzystwie, oddanie i wsparcie dla współmałżonka oraz dla małżeństwa, poczucie
humoru i zgodność w różnych sprawach takich, jak cele i dążenia w życiu, dobór przyjaciół i
podejmowanie decyzji.
Okazało się, że istnieją również czynniki charakteryzujące małżeństwa nie odczuwające
zadowolenia w okresie emerytalnym. Na przykład w tradycyjnych formach życia na
emeryturze żony nieraz nie akceptują włączania się męża w sprawy gospodarstwa
domowego. Może to być dla żony stresujące i denerwujące. W takich przypadkach codzienna
nieobecność pracującego zawodowo męża w domu, z wyjątkiem weekendów, była
akceptowaną formą życia takiego stadła, stały zaś bliższy kontakt budził niechęć. Inne
badania (Lee i Shehan, 1987) ujawniły, że dla rodzinnego ekologicznego przejścia jedyny w
swoim rodzaju stres stwarza fakt, kto pierwszy kończy pracę zawodową. Na przykład
pracująca zawodowo żona, której mąż jest emerytem, często doświadcza mniejszego
zadowolenia w małżeństwie, niż wtedy, gdy oboje małżonkowie są na emeryturze lub gdy to
żona pierwsza przeszła na emeryturę,
Mąż emeryt mający czynną zawodowo żonę może - choć z opóźnieniem
; - zdobywać umiejętności domowe, być użytecznym w domu i docenianym. Dla wielu takie
ustawienie jest satysfakcjonujące i daje poczucie spełnienia się. Ale gdy mąż jest zależny,
niezdolny do troszczenia się o siebie lub nie lubi być sam, może nakłaniać swą żonę do
przejścia na emeryturę i przejęcia na siebie zadania opiekowania się nim przez cały czas
(żywienia i dostarczania rozrywki). Sprawy się komplikują, jeśli żona jest młodsza od swego
partnera i właśnie osiąga szczyt swej kariery zawodowej. Może czuć się urażona jego

582 Rozdział 11. Późna dorosłość
naciskiem tak dalece, że będzie skłonna, co jest zupełnie zrozumiałe, przedłożyć karierę
zawodową nad małżeństwo (Pittman, 1987).
W tym ostatnim stadium cyklu życia małżeńskiego ważne jest, by stadło
przystosowało się do nowych zasad prowadzenia gospodarstwa domowego (J.P.
Robinson, 1991). Gdy mąż przechodzi na emeryturę i większość swego czasu spędza w
domu, często uświadamia sobie nowe obowiązki i oczekiwania (jak już wcześniej
wykazano, jest to szczególnie ważne wtedy, gdy żona jeszcze pracuje). Na przykład mąż i
żona często zajmują równorzędne pozycje w domu. Jednak nie zawsze tak być musi.
Zmieniające się role i relacje w małżeństwach emerytów mogą też wpływać na względną
siłę niektórych mężów i żon. Jest możliwe, że sita męża słabnie, gdy traci on wpływ, jaki
miał w roli żywiciela rodziny. Wydaje się, że to samo jest słuszne w odniesieniu do
zarabiających kobiet, choć bieżąca literatura na ten temat jest uboga.
W wielu małżeństwach emerytów dzielenie się niektórymi obowiązkami domowymi nadaje
ich relacjom posmak emaglitaryzmu. Badania (Brubaker i Ade-Ridder, 1986;
Keith i in., 1981; Rexroat i Shehan, 1987) wskazują na wzrost udziału męźów-emerytów w
pracach domowych. Jednak w tradycyjnych małżeństwach nadal jest widoczny podział prac
(Ade-Ridder i Brubaker, 1988; Brubaker i Hennon, 1982; Brubaker i Kinsel, 1985; Keating i
Cole, 1980). Skłoniło to Timothy Brubakera (1980b) do stwierdzenia, że w większości
przypadków małżeństwa emerytów utrzymują takie formy odpowiedzialności za czynności
domowe, jakie zostały wcześniej ustalone w ich małżeństwie, nawet wtedy, gdy wiele osób
po przejściu na emeryturę oczekuje bardziej wyrównanego w nich udziału. Na formy
przystosowania, na poziom satysfakcji i szczęścia mogą również wpływać zmiany w stanie
zdrowia małżonków. Gdy jeden partner z powodów zdrowotnych potrzebuje pomocy, drugi
staje się opiekunem (Johnson, 1983; Martens i Davies, 1990; Stone, Cafferata i SangI,
1987; Wenger, 1990;
Zarit, Birkel i Malone-Beach, 1989). Jednak w miarę rozwoju sytuacji ujawniają się różnice
związane z płcią. Z literatury wynika, że opiekujące się mężami żony zwykle przeżywają
większy stres i bardziej odczuwają ciężar tej opieki niż mężowie, którzy, gdy muszą się
opiekować swymi żonami, korzystają często z pomocy innych krewnych (Fitting, Rabins,
Lucas i Eastham, 1986; Johnson, 1985; Zarit, Birkel i Maleno-Beach, 1989).
Takie związane z płcią różnice w opiece nad współmałżonkami ujawniły się w
interesujących badaniach dwu grup starszych osób pozostających w stanie małżeńskim.
Łącznie zbadano 431 małżeństw (Yinokur i Yinokur-Kaplan, 1990). W pierwszej grupie
badanych zbierano dane od mężów i ich żon. Potowa tych żon to kobiety, które przed laty
chorowały na raka piersi, a druga potowa dobrana jako grupa kontrolna nie wykazywała
żadnych objawów choroby. Druga grupa obejmowała dane od małżeństw, w których u
żony niedawno stwierdzono raka piersi. Kobiety te podawały, że udzielały większego
psychicznego wsparcia swym mężom niż otrzymywały. Podobnie uważali też mężowie, że
otrzymywali więcej psychicznego wsparcia od swych żon niż ich żony od nich. Wyjątek
stanowiła grupa osób, u których ostatnio postawiono diagnozę raka piersi.
Zaawansowany wiek korelował z podawanymi przez mężów informacjami o otrzymywaniu
większego psychicznego wsparcia, a w dwu grupach z rakiem piersi, też z dawaniem
większego psychicznego wsparcia i angażowaniem się w społeczne wspieranie.
Badacze stwierdzili, że kobiety nie wykazujące objawów choroby, należące do grupy
kontrolnej, które byty bardziej fizycznie upośledzone, podawały, iż zarówno dają, jak i
otrzymują mniejsze psychiczne wsparcie. Potwierdziły to relacje ich mężów.
Jak dowiedzieliśmy się z rozdziału 10., zmiana stanu zdrowia lub potrzeba codziennej
pomocy może również sprawić, że starsze małżeństwa emerytów korzystają z pomocy
swych dorosłych dzieci (Gubrium, 1991; Malone-Beach i Zarit, 1991;

Emerytura 583
Mancini i Bliszner, 1989; Suitor i Pillemer, 1990). Jest to Jeszcze inny czynnik, który
wpływa na formy przystosowania małżeńskiego. Na temat opieki międzypokoleniowej
jest dużo materiałów źródłowych (Armstrong, 1990; Deane, 1989; Lustbader, 1991;
Ouereshi i Walker, 1989; R. Robinson, 1990; Silverstone i Hyman, 1989; Sterneck,
1990).
INNE PRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNE Przejście na emeryturę oznacza też
utratę kontaktów społecznych związanych z pracą, choć wiele osób kompensuje to,
nawiązując nowe przyjaźnie i znajomości. Emeryt musi dostosować się do faktu, że
nie ma już grupy odniesienia związanej z pracą. Brak zwrotnych informacji od
pracodawcy i współpracowników ma ważne implikacje dla poczucia identyczności
jednostki. Dla wielu osób okres ten staje się czasem szukania gdzie indziej znaczącej
grupy odniesienia oraz ponownego zorganizowania swojego życia obrazu siebie
(Crose, 1990; Krause i Alexander, 1990; Waters, 1990).
Okazało się, że osoby efektywnie się dostosowujące potrafią znaleźć nowe
zainteresowania i oprzeć się zawężaniu swego społecznego świata (Bury i Holme,
1990; Francis, 1990; Ishii-Kuntz, 1990; Jacobs, 1990). Według Toniego Antonussi i
Hiroko Akiyama (1991) zachowanie sieci wsparcia przez przyjaciół Jest ważne
zwłaszcza wtedy, gdy człowiek musi stawić czoło wyzwaniom stawianym przez
emeryturę i innym ekologicznym przejściom w cyklu życiowym. Autorzy ci sądzą, że
mężczyźni i kobiety mają jakościowo, a czasem i ilościowo, różne sieci społeczne.
Zarówno kobiety, jak i mężczyźni mają w swych sieciach więcej kobiet niż mężczyzn.
Kobiety zwykle relacjonują, że dają ludziom więcej różnego typu wsparcia niż
mężczyźni. Starsi ludzie mający pozytywne społeczne relacje w ciągu życia wierzą,
iż dzięki tym interakcjom są w stanie poradzić sobie z doświadczeniami żyda i będą
dobrze się starzeć. Relacje społeczne wpływają na to, Jak ludzie spostrzegają swe
życie i co myślą o swych przeżyciach, w ten sposób rzutują na sposób starzenia się.
W specyficznych dla tego wieku sytuacjach ' kryzysowych osoby wspierające
starszych ludzi często udzielają im pomocy (An-tonucci, 1990; Armstrong i
Goidsteen, 1990; Ausiander i Litwin, 1990; Bear, 1990; Jacobs, 1990).
W interesującym badaniu (Connidis i Davies, 1990) ustalano rodzaj osób i
towarzyszy cieszących się zaufaniem starszych ludzi należących do ich sieci
społecznego wsparcia. Badacze zebrali wypowiedzi 400 starszych ludzi w celu
ustalenia stopnia względnej ważności różnych członków rodziny (współmałżonka,
dzieci, rodzeństwa i innych krewnych) oraz przyjaciół w sieci osób darzonych
zaufaniem i sieci towarzyszy tego późnego okresu życia. Stwierdzili oni istnienie
znaczących różnic między starszymi osobami w ocenie więzi jako więzi zaufania
bądź relacji towarzyskich. Różnice te wiązały się z płcią, stanem małżeńskim i
bliskością kontaktów z dziećmi. Większe różnice zaznaczyły się też w konfiguracji
sieci osób darzonych zaufaniem lub uznawanych za towarzyszy. Na przykład istniało
większe prawdopodobieństwo, że dzieci będą określane jako osoby obdarzone
zaufaniem, zaś współmałżonkowie i przyjaciele będą uznawani za towarzyszy. Przy
założeniu takiego samego stopnia dostępności osób pozostających w związku
małżeńskim badacze stwierdzili większą częstość lokowania współmałżonka raczej w
sieci towarzyskiej niż w sieci osób darzonych zaufaniem. Natomiast u osób mających
potomstwo dzieci znajdowały się zdecydowanie częściej w gronie osób obdarzanych
zaufaniem niż w sieci towarzyskiej. We wszystkich grupach przyjaciele byli lokowani
raczej w sieci towarzyskiej niż wśród osób darzonych ufnością, a rodzeństwo i inni
krewni wyraźnie przeważali wśród osób darzonych zaufaniem niż w sieci towarzyskiej.
Powstałe w ostatnich latach liczne organizacje dostarczyły emerytom różnego
rodzaju społecznego wsparcia dzięki ułatwieniom w podtrzymywaniu istniejących

584 Rozdział 11. Późna dorosłość
społecznych więzi lub w tworzeniu nowych. Przykładami mogą być ośrodki dla seniorów,
kluby lub organizacje społeczne. Różne agencje także stwarzają emerytom okazje do
pomagania innym. Do najpowszechniejszych należą "Zastępczy Dziadkowie"22,
"Towarzystwa Seniorów", "Program Woluntariatu Emerytowanych Seniorów" i "Usługowe
Korporacje Emerytowanych Dyrektorów"23.
Szczególnie praca wolontariuszy daje unikalną formę społecznego wsparcia dla
dorosłych przebywających na emeryturze24. Mary Kouri (1990) zaobserwowała ponadto, że
wielu emerytów działa jako wolontariusze nie tylko dlatego, że pragną zapełnić pustkę
spowodowaną przez przejście na emeryturę, ale też i dlatego, że jako wolontariusze chcą
zrobić coś użytecznego dla innych. Oceniła ona, że około 40% wszystkich obywateli
Stanów Zjednoczonych w wieku od 65 do 74 lat, a około 29% osób powyżej 75. roku życia
to wolontariusze. Reguła Herzog i James House (1991) dodają, że takie działania
umożliwiają osobom będącym na emeryturze uzyskanie określonych korzyści: dzięki
płatnej i bezpłatnej pracy produkują oni wartościowe dobra i świadczą usługi (ocenia się,
że wartość finansowa usług wolontariuszy wynosi około 150 bilionów dolarów rocznie),
wolontariusze unikają zależności od wynajętej pomocy i publicznego wsparcia, ponadto
aktywność poprawia im zdrowie i poczucie dobrostanu, co przynosi korzyści zarówno im
samym, jak i całemu społeczeństwu.
Unikalnym zwrotem w przystosowaniu w okresie emerytalnym jest wzrastająca liczba
starszych osób włączających się w działalność edukacyjną. Na przykład Eldershostel, który
powstał w 1975 roku, stał się szczególnie atrakcyjny dla starszych osób. Eldershostel
zaprasza osoby powyżej 55. roku życia na krótkie pobyty na kampusach w college'ach, w
czasie których za niewielką opłatą uczęszczają one na bardzo zróżnicowane kursy,
seminaria i warsztaty. Poza Eldershostelem specjalistyczne programy edukacyjne dla
starszych osób oferują rząd i przemysł, jak też organizacje wolontariuszy i religijne. Takie
programy według Sandry Pearce (1991) będą w nadchodzących latach mnożyły się.
Dlatego konieczne jest, by osoby prowadzące takie zajęcia, zarówno badacze, jak i
praktycy, posiadały wiedzę o możliwościach i potrzebach uczących się osób dorosłych i o
najlepszych sposobach zaspokajania ich potrzeb (Chene, 1991; Cox, 1991; De Costa,
1991; Kuznar, 1991; McNeely, 1991;
Weinrich i Boyd, 1992).
Proces przechodzenia na emeryturę
Aby lepiej zrozumieć problemy związane z przystosowaniem, przed jakimi stają
małżeństwa emerytów, warto uświadomić sobie, jakie są fazy osiągania roli emeryta.
Społeczny gerontolog, Robert Atchley (1982a, 1982b, 1991; Atchley i Robinson, 1982),
sądzi, że przystosowanie do tej roli dokonuje się w sześciu
22 Częstą formą działalności osób przebywających na emeryturze jest wolontariat.
Niektóre programy wolontariatów są dotowane przez wtadze, inne są wykonywane
bezpłatnie. Wolontariusze najczęściej pracują w różnych instytucjach medycznych (np. w
ramach programów dla osób z zaburzeniami emocjonalnymi), w transporcie (np.
przewożą starsze, chore lub kalekie osoby), pomagają w akcjach wyborczych (np.
rejestrują głosujących), działają w różnych lobby emerytów, organizacjach charytatywnych,
odwiedzają w domach ludzi obłożnie chorych, pracują w telefonach zaufania itp. (przyp.
tłum.).
23 "Zastępczy dziadkowie" zajmują się dziećmi kalekimi, upośledzonymi umysłowo,
mającymi zaburzenia emocjonalne, które przebywają w różnych instytucjach i
środowiskach prywatnych (przyp. tłum.).
24 Emerytowani dyrektorzy wielkich zakładów pracy zajmują się doradztwem dla małych
firm (przyp. tłum.).

Emerytura 585

CIĄGŁY
CZY NIECIĄGŁY
ROZWÓJ
CZŁOWIEKA
Czy można zastosować
problem ciągłości i
nieciągłości do przejścia
na emeryturę? Czy
sądzisz, że przystoso-
wanie i zachowania
emerytów rozwijają się
w sposób płynny, dzięki
czemu stopniowo
tworzy się nowa dyna-
mika? Czy też uważasz,
że przystosowanie do
emerytury tworzy się w
różnym tempie, wahając
się czasem między
okresami spokoju i
okresami nagłych,
gwałtownych zmian.
fazach. Ponieważ okres emerytalny to zjawisko indywidualne o różnym czasie trwania,
niemożliwe jest odniesienie tych sześciu faz do wieku chronologicznego. Jednostki
mogą nie przeżywać tych wszystkich faz bądź mogą ich nie osiągać w podany tu sposób.
Atchley (1982b) utrzymuje, że proces przechodzenia na emeryturę zaczyna się od
postawy wobec emerytury, polityki emerytalnej i czynników wpływających na decyzję o
przejściu na emeryturę. Przejście ekologiczne związane z emeryturą daje różnorodne
skutki w zależności od tego, jak jednostka w nią wkracza. Osoby, które dobrowolnie
przechodzą na emeryturę, zwykle albo nie mają problemów z przystosowaniem się, albo
mają tylko niewielkie trudności. Osoby zmuszone do przejścia na emeryturę na skutek
obowiązującej polityki emerytalnej początkowo sktonne są do odczuwania
niezadowolenia, ale później na ogót dostosowują się do sytuacji. Osoby przechodzące
na emeryturę z powodu złego stanu zdrowia są najbardziej niezadowolone, co jest
całkowicie zrozumiałe, choć przejście na emeryturę wielu z nich poprawia zdrowie. Samo
przejście na emeryturę nie ma przewidywalnego negatywnego wpływu na zdrowie
fizyczne, samoocenę lub zadowolenie z życia, ale może przyczyniać się do obniżania
poziomu aktywności. Dobre przystosowanie do okresu emerytalnego zależy od
zabezpieczenia finansowego, dobrego zdrowia, znaczących form aktywności i wysokiej
satysfakcji w małżeństwie.
FAZA PRZEDEMERYTALNA Fazę przedemerytalną można podzielić na dwa
podstadia, odległe i bliskie. W podstadium odległym emerytura jest spostrzegana jako
zdarzenie, które nastąpi kiedyś, w odległej przyszłości. Antycypująca socjalizacja i
przystosowanie do emerytury w tym okresie są zwykle nieformalne i niesystematyczne.
Podstadium bliskie pojawia się wtedy, gdy pracujący uświadamiają sobie, że wkrótce
przejdą na emeryturę i konieczne jest przystosowanie się do niej, aby to przejście
dokonało się pomyślnie. Niektóre pracujące osoby mogą w tym czasie uformować u
siebie negatywne postawy, gdyż realia emerytalne stają się dużo wyraźniejsze i wstępne
finansowe warunki przyszłego emeryta mogą nie spełniać jego oczekiwań. W
redukowaniu niepokoju przed emeryturą i niejasności związanych z tą nową społeczną
rolą okazały się skuteczne programy przedemerytalne.
FAZA MIODOWEGO MIESIĄCA następuje zaraz po przejściu na emeryturę. Często
cechuje ją poczucie euforii, wynikającej częściowo z odzyskanej wolności. Dla wielu
emerytów jest to okres aktywności, wypełniony takimi czynnościami, jak odwiedzanie
członków rodziny, podróżowanie i oddawanie się różnym hobby. Miodowy miesiąc może
trwać krótko lub być długi; zależy to od zasobów finansowych i pomysłowości ludzi co do
ich wykorzystania.
FAZA ROZCZAROWANIA Gdy mija faza miodowego miesiąca i tempo życia staje się
wolniejsze, niektórzy emeryci zaczynają się czuć rozczarowani i zawiedzeni, a nawet
wpadają w depresję. Głębokość emocjonalnego "dołka" w fazie rozczarowania zależy
od wielu czynników, między innymi pogarszania się stanu zdrowia, ograniczeń
finansowych lub trudności w przystosowaniu się do niezależnego stylu życia. Niekiedy
planowane i niecierpliwie oczekiwane formy działań (np. dalekie podróże) mogą stracić
swój początkowy urok. Do rozczarowania prowadzą także nierealistyczne fantazje
przedemerytalne i nieadekwatna socjalizacja w przewidywaniu przejścia na emeryturę.
FAZA REORIENTACJI Dla osób, których okres emerytalny albo nie sprowadził na
ziemię albo doprowadził do głośnej katastrofy, konieczna jest faza reorientacji
przystosowania. W tym czasie doświadczenia zdobyte w okresie przebywania na
emeryturze zostają wykorzystane do ukształtowania bardziej realistycznego sposobu

586 Rozdział 11. Późna dorosłość
widzenia alternatyw życiowych. Reorientacja często obejmuje poszukiwanie oparcia
społecznego i nowych form działalności.
- ^ ' � ^�SrS?,^-'
FAZA STABILNOŚCI W fazie stabilności jednostka opanowała już rolę emeryta.
Stabilność nie oznacza braku zmian, ale raczej zrutynizowanie sposobów radzenia sobie
ze zmianą. Ludzie osiągający to stadium uformowali już całkowicie zestaw kryteriów,
według których dokonują wyborów, pozwalających im radzić sobie z życiem w
zdecydowanie wygodny i uporządkowany sposób. Wiedzą, czego się od nich oczekuje i co
muszą robić, jak też znają swoje mocne i słabe strony.
FAZA KOŃCOWA następuje wtedy, gdy pełnienie roli emeryta staje się niemożliwe na
skutek choroby i kalectwa, które często towarzyszą późnej dorosłości. Gdy ludzie stają się
niezdolni do wykonywania prac domowych i radzenia sobie ze swymi potrzebami, z roli
osoby przebywającej na emeryturze przechodzą do roli osoby chorej i kalekiej. Ta
przemiana ról polega na utracie statusu osób silnych i autonomicznych. Oba te rodzaje
statusu są środkami niezbędnymi do wykonywania roli emerytowanej osoby. Status
emeryta oczywiście można utracić również wtedy, gdy emerytowana osoba podejmuje
pracę w pełnym wymiarze godzin.
PRZEGLĄD ROZDZIAŁU
1. Rozwój fizyczny i umysłowy
Techniczne określenie studiowania procesu starzenia się i populacji ludzi starszych to
gerontologia. Społeczni gerontologowie szukają sposobów zaspokojenia potrzeb
starszych osób przez zapewnienie im specjalnych usług, programów i odpowiedniej
polityki emerytalnej. Geriatria stanowi gałąź medycyny zapewniającą starszym osobom
opiekę zdrowotną i usługi związane ze zdrowiem. Każdego roku dyscyplinom tym i im
pokrewnym udaje się dostarczyć społeczeństwu coraz więcej wiedzy na temat populacji
ludzi wiekowych.
Fizyczne starzenie się jest to zespół fizjologicznych procesów degeneracyjnych,
ujawniających się w wielu zewnętrznych i wewnętrznych zmianach. Do zewnętrznych
należą marszczenie się skóry, utrata jej elastyczności, siwienie i rzedniecie włosów,
tracenie zębów. Do wewnętrznych można zaliczyć: tracenie pełnego potencjału
czynnościowego serca i płuc, zmniejszanie się przepływu krwi przez mózg, jak też
obniżenie się wchłaniania tlenu i glukozy. Występuje też stopniowe pogarszanie się
funkcjonowania zmysłów, najwyraźniejsze w obrębie wzroku i słuchu.
Starsze osoby cierpią na te same choroby co młodzi dorośli, ale młodsze osoby mają
naturalną skłonność do odzyskiwania zdrowia, podczas gdy starsze mają tendencję do
dalszego pogarszania się stanu zdrowia. Wśród dominujących zaburzeń i chorób można
wymienić artretyzm, nadciśnienie, choroby serca, udary mózgu, raka i osteoporozę. Dla
ochrony zdrowia starszych ludzi niezbędna jest specjalistyczna opieka. Za istotne warunki
sprzyjające utrzymaniu zdrowia jednostki uważa się zrównoważoną dietę i systematyczną
aktywność fizyczną.
Funkcje intelektualne także ulegają zmianom w okresie późnej dorosłości, ale nie do
takiego stopnia, jak sugerowały to nasze mity kulturowe. Obecnie niewiele osób traci
zdolności intelektualne. Choć wiele starszych osób wykazuje obniżenie się czasu reakcji,
to ogólna wiedza i słownik pozostają na ogół niezmienione, a u niektórych osób
umiejętności werbalne mogą nawet wzrastać. Niekiedy występuje zjawisko

Przegląd rozdziału 587
określane mianem "końcowego upadku", pogorszenie się funkcjonowania intelektualnego
przed śmiercią. Jak się okazało, z wiekiem ulegają bardzo nieznacznym zmianom pamięć
sensoryczna i pamięć krótkotrwała, ale pewne pogorszenie występuje w obrębie magazynu
pamięci trwałej. Starsi ludzie mogą też wykazywać ubytki w przypominaniu, podczas gdy
zdolność rozpoznawania pozostaje bez zmian albo zaznaczają się w niej tylko niewielkie
zmiany.
2. Osobowość i rozwój społeczny
Większość ekspertów wyraża zgodnie opinię, że późna dorosłość jest okresem
ponownej oceny uzyskanych w przeszłości sukcesów i przebytych niepowodzeń. Studiując
dynamikę osobowości w okresie późnej dorosłości znów stajemy przed problemem jej
ciągłości lub zmiany. Badacze przyjmujący koncepcję ciągłości bądź stabilności utrzymują,
że osobowość dorosłego człowieka pozostaje względnie niezmieniona od wcześniejszego
okresu. Teoretycy głoszący brak ciągłości w rozwoju osobowości, pozostający pod wpływem
prac Erika Eriksona, Roberta Pecka i Daniela Levinsona, przyjmują, że późna dorosłość jest
okresem zmian.
Trudno jest zdefiniować pomyślne starzenie się, choć okazuje się, że dobre
przystosowanie ma swój wewnętrzny psychologiczny aspekt i zewnętrzny, zorientowany
społecznie. Różni badacze wymieniają wiele ważnych dymensji związanych z pomyślnym
starzeniem się. Są to: subiektywne poczucie dobrostanu, dobra samoocena, pozytywna
adaptacja do roli, prężność i poczucie osobistej kontroli swego życia. Dwiema starszymi,
tym niemniej wartymi wzmianki teoriami, są - teoria wyłączania się i aktywności. Przy
badaniach pomyślnego starzenia się ważne jest też studiowanie dynamiki zmian
osobowości. Wzięliśmy również pod uwagę fakt, iż wraz z wiekiem ludzie nierzadko
dokonują przeglądu swego życia bądź wspominają swą przeszłość. Refleksje nad życiem
dają liczne korzyści, takie jak ożywienie doznanych przeżyć i być może również radzenie
sobie z zaległymi konfliktami.
Nie wszystkie przebywające na emeryturze osoby starzeją się pomyślnie. Niektóre
mogą negatywnie reagować na presje późnego okresu życia. Odsetek zaburzeń
psychiatrycznych jest wyższy u osób o słabym zdrowiu, zaawansowanych wiekiem lub
osamotnionych na skutek rozwodu, separacji ze współmałżonkiem lub owdowienia. Jedna
z kategorii obejmująca zachowania wskazujące na nieprzystosowanie ma charakter
czynnościowy. Należą do niej lęki, schizofrenie, zaburzenia afektywne, osobowościowe i
nadużywanie różnych substancji. Inną kategorią obejmującą zachowania wskazujące na
nieprzystosowanie jest kategoria zespołu organicznego mózgu. Składają się na nią
demencje zarówno odwracalne, jak i nieodwracalne. Delirium jest przykładem demencji
odwracalnej. Nieodwracalne i prowadzące do degeneracji demencje obejmują demencje
wielozawałową, chorobę Pieką i chorobę Alzheimera.
3. Rodzina
Większość małżeństw przebywających na emeryturze podaje, iż czerpie wyraźne
zadowolenie ze swego związku. W wielu z nich w coraz większym stopniu małżonkowie
kierują zainteresowania ku sobie, ujawniając zadowolenie, troskę o siebie, wspólnotę i
odwzajemnianie. Ale istnieje prawdopodobieństwo, że w relacjach nacechowanych
brakiem szczęścia fakt przejścia na emeryturę pociąga za sobą rozkład i brak harmonii.
Większość przebywających na emeryturze małżeństw nie chce zmieniać mieszkania,
obawiając się problemów związanych z przeprowadzką i przystosowaniem się do

588 Rozdział 11. Późna dorosłość
nowego otoczenia. Pogarszanie się zdrowia i ograniczone dochody są innymi czynnikami
powodującymi niechęć do zmiany miejsca pobytu. Gdy starsze osoby zostają dotknięte
kalectwem lub nie są w stanie już dłużej dbać o siebie, niezbędna może się okazać
opieka instytucjonalna. Omówione zostały cztery typy instytucji dla starszych osób: domy
opieki specjalistycznej, zakłady opieki pośredniej, ośrodki stałego pobytu i ośrodki
dziennego pobytu dla dorosłych. Wszystkie te rodzaje ośrodków opieki instytucjonalnej
podlegają obecnie dokładnej obserwacji ze strony zainteresowanych władz i dąży się do
poprawy jakości i standardów życia przebywających w nich osób.
U większości małżeństw emerytów relacje z krewnymi obejmują głównie kontakty z
dziećmi i wnukami. Wiele starszych osób mieszka w pobliżu swych dzieci i często wchodzi
z nimi w interakcje, choć bardziej odnosi się to do osób żyjących w środowisku miejskim
niż na wsi. W relacjach rodzinnych w tym okresie życia szczególnie ważne jest
emocjonalne wsparcie udzielane starszym rodzicom przez dorosłe dzieci.
4. Emerytura
Emerytura stanowi przejście od pełnienia dobrze określonej roli osoby produktywnej
ekonomicznie do często mglistej i niejednoznacznej roli osoby ekonomicznie nie-
produktywnej. Ten brak jednoznaczności płynie ze względnej nowości roli emeryta w
historii. Podkreśla to potrzebę pełniejszego zdefiniowania roli osoby przebywającej na
emeryturze, zarówno mężczyzny, jak i kobiety.
Przystosowanie do emerytury ma wymiary psychologiczne, finansowe i społeczne.
Pod względem psychicznym osoby przebywające na emeryturze muszą zrezygnować ze
znaczącej części swego życia i ponownie ustalić swą identyczność. Często bowiem
środkiem pełnego formowania się osobowości ludzi jest to, co robią. Największym
problemem dla emerytów staje się przystosowanie finansowe. Dla wielu z nich jedynym
źródłem dochodu są pieniądze z Ubezpieczeń Społecznych, co może oznaczać trudności
ekonomiczne. Poza problemami dotyczącymi przystosowania się w małżeństwie do
nowej sytuacji przejście na emeryturę przynosi też utratę kontaktów społecznych
związanych z pracą i z ważną grupą odniesienia.
Przejście na emeryturę niesie różne skutki. Robert Atchley uważa emeryturę nie tylko za
proces, ale też za społeczną rolę realizowaną w czasie kolejnych sześciu faz:
fazy przedemerytalnej, fazy miesiąca miodowego, fazy rozczarowania, fazy reorientacji, fazy
stabilności i fazy końcowej.

TERMINY DO ZAPAMIĘTANIA
antykoagulant (środek
przeciwkrzepliwy)
artretyzm
choroba Alzheimera
choroba Pieką delirium
demencja
demencja wielozawatowa
depresja
domy opieki specjalistycznej
emerytura estrogen
faza końcowa
faza miodowego miesiąca
faza przedemerytalna
faza reorientacji
faza rozczarowania
faza stabilizacji
geriatria
gerontologia
głuchota czuciowa
głuchota przewodowa
instytucjonalizm
integracja ego lub rozpacz


Problemy do przemyślenia

jaskra (glaukoma)
katarakta
opieka medyczna
osteoporoza
ośrodki dziennego pobytu
dla dorosłych ośrodki
stałego pobytu pojemność
minutowa serca pomoc
medyczna przegląd życia
przejściowy atak niedokrwienia
przypominanie
reumatoidalne zapalenie stawów
rozpoznawanie różnicowanie się
ego lub nadmierne
zajmowanie się pracą
społeczna gerontologia
starcze przytępienie słuchu
stereotyp starucha


teoria'aktywności teoria
wyłączania się udar
mózgu upadek końcowy
wykroczenie poza ciało
lub
skoncentrowanie się na swym
ciele wykroczenie poza ego lub
skoncentrowanie się na swym
ja zaburzenia afektywne
zaburzenia czynnościowe
(funkcjonalne) zaburzenia lękowe
zaburzenia osobowości zaburzenia
schizofreniczne zaburzenia
spowodowane
nadużywaniem środków
psychoaktywnych
zakłady opieki zapalenie
kości i stawów zespół
organiczny mózgu

PROBLEMY DO PRZEMYŚLENIA
� Dobry stan zdrowia fizycznego jest ważny w każdym wieku, ale w przypadku
starszych osób od niego może zależeć, czy staną się oni inwalidami czy też
będą bardzo ruchliwi. Gdybyś przewodniczył komitetowi kultury fizycznej, jaki
rodzaj ćwiczeń ruchowych zaproponowałbyś dla młodszych dorosłych, a jaki
dla starszych dorosłych? Gdyby takie różnice miały miejsce, czym by się one
różniły od programów przygotowanych dla młodszych dorosłych? Jakiego
rodzaju zalecenia żywieniowe zaproponowałbyś? Wyobraź sobie, że jesteś
przewodniczącym tego komitetu. Jako osoba pełniąca tę funkcję opisz, jak
sprawność fizyczna i prawidłowe odżywianie wpływają na inne dziedziny
rozwoju, takie jak interakcje społeczne, poczucie własnej wartości i radzenie
sobie ze stresem.
� Znajdź partnera do wykonania następującego ćwiczenia. Na oddzielnych
kartkach papieru zdefiniuj, co uważasz za pomyślne starzenie się i pełne
wdzięku wchodzenie w starszy wiek. Wymień i krótko opisz 10 cech ludzi,
którzy pomyślnie się starzeją. Po zakończeniu pracy zamień się kartkami z
partnerem. Czy wasze definicje są podobne, czy też różnią się? Czy jesteście
zgodni co do składników pomyślnego starzenia się? Aby uzyskać dodatkowe
wskaźniki pomyślnego starzenia się, dobrze byłoby wykonać to samo
ćwiczenie ze starszymi i młodszymi dorosłymi.
� Załóżmy, że zostałeś zaproszony do uczestniczenia w Komisji do Spraw
Mieszkaniowych dla Starszych Osób i jesteś teraz członkiem grupy
szukającej lokalizacji dla kompleksu mieszkań jedno- i dwuosobowych. Jakie
służby włączyłbyś do tego kompleksu? W jakim sąsiedztwie budowałbyś?
Czy mieszkańcy mieliby łatwy dostęp do sklepów z artykułami spożywczymi,
do rozrywki, biblioteki itp.? Jakie czynniki zapewniające bezpieczeństwo
zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz tego kompleksu są ważne i należy je
uwzględnić? Przygotuj plan, który mógłby być chlubą twoją i społeczności.
� Twój ojciec nie może już dłużej samodzielnie żyć i stanąłeś przed decyzją
umieszczenia go w zakładzie. Pamiętając o materiale przedstawionym w tym
rozdziale, jakiego rodzaju instytucje masz do wyboru? Na jakiej podstawie

590 Rozdziału. Późna dorosłość
zdecydowałbyś, czy dany .zakład oferuje wartościową opiekę? Czy mógłbyś pomóc
swemu ojcu w przystosowaniu się do pobytu w zakładzie? Co mógłbyś zrobić ty i twoja
rodzina, aby ułatwić mu to przejście? -^Ł----}� � Jesteś dyrektorem wielkiej
korporacji i chciałbyś skonstruować program przedemerytalny dla starszych
pracowników. Mówiąc dokładniej, chcesz upewnić się, że zatrudnione w korporacji
osoby otrzymają porady na temat ważnych spraw finansowych, psychologicznych i
społecznych związanych z przejściem na emeryturę. Pomyśl, jak mógłbyś nakreślić
taki program, a zwłaszcza, jakie zagadnienia mógłby on zawierać, kiedy powinien się
zacząć, jak powinno się go przeprowadzić i jakie są szansę jego powodzenia.
ZALECENA LITERATURA
1. Baltes P.B. i Baltes M.M. (red.) (1990). Successful aging: Perspectives from the
behavioral sciences. (Pomyślne starzenie się z perspektywy nauk behawioralnych).
New York: Cambridge University Press. . ,-^./-,.
Jest to wieloaspektowa prezentacja zagadnień studiowania pomyślnego starzenia się.
2. Harel Z., McKinney D.A., i Williams M. (red.) (1990). Blach aged: Understanding
diversity and service needs. (Wiekowi czarni. Zrozumienie różnorodności i potrzeb
ustug). Newbury Park, CA: Sagę.
Wśród poruszanych tematów znajdują się różnorodność opieki i ekonomiki rodzinnej u
Afroamerykanów. --,:,'": ��--.:.-^�:.-_
3. Łączko F. i Phillipson C. (1991). Changing work and retirement: Sociatpolicy and the
older worker (Zmiana pracy a emerytura. Polityka społeczna a starsza pracująca
osoba). Philadelphia: Open University Press.
W publikacji poruszane są różne zagadnienia wiążące się z doświadczeniem przejścia
na emeryturę.
4. Pfeifer S.K. i Sussman M.B. (red.) (1991). Families: Intergenerational and generational
connections (Rodzina. Powiązania międzygeneracyjne i w obrębie tego samego
pokolenia). Binghamton, NY: Haworth Press.
Książka ta dostarcza wartościowych informacji o dynamice zmian międzypo-
koleniowych, w tym czynników sprzyjających spójności i solidarności rodzinnej.
5. Schaie K.W., Blazer D. i House S.J. (red.) (1992). Aging, health behaviors, andhealth
outcomes (Starzenie się, zachowania związane ze zdrowiem a skutki zdrowotne).
Hillsdale, NJ: Eribaum.
W pracy poruszane są liczne zagadnienia, m.in. problem depresji u starszych osób.