polski pieniÄ…dz
p r z e z w i e k i
Monetarnie po raz drugi
Historia pieniądza jest nader ciekawa i po- To także pretekst do snucia opowieści oby-
uczająca. Pieniądz to nie tylko środek płatniczy. czajowych czy zgoła anegdotycznych. Ten
To często obiekt tezauryzacji, miernik wartości, sposób traktowania pieniądza wypróbowa-
ale i przedmiot, na którym umieszcza się liśmy w marcu i kwietniu ubiegłego roku.
symbole władzy. Często moneta czy banknot Opisywaliśmy wówczas perypetie finansowe
są nie tylko symbolem emitenta i jego pozycji, pierwszych Piastów. Najwyższy czas, by kon-
ale i polityczną manifestacją. A każdy szczegół tynuować tę opowieść. Rozpoczynamy w miej-
umieszczony na pieniądzu ma swoje określone scu, w którym przerwaliśmy - w XIII stuleciu.
znaczenie. Wreszcie pieniÄ…dz to cenne z
ródło W kolejnych siedmiu odcinkach zaprezentu-
historyczne oraz wytwór rzemieślnika czy na- jemy losy polskiego pieniądza i zawiłości gos-
wet popisujÄ…cego siÄ™ swym kunsztem artysty. podarcze naszego kraju do upadku Polski
Na przykładzie monet można doskonale za- w XVIII wieku. Liczymy, że cykl zostanie życz-
obserwować zmieniające się mody w rzemiośle liwie przez Państwa przyjęty. Czekamy na
i sztuce oraz przemiany gospodarcze. uwagi, komentarze i pomysły.
Ale monety i banknoty to swoisty pryzmat, Cykl  Polski pieniądz przez wieki nie mógł-
dzięki któremu można mówić o historii, poli- by powstać bez wsparcia finansowego i me-
tyce, gospodarce, instytucjach bankowych rytorycznego Narodowego Banku Polskiego,
i handlowych, stosunkach społecznych i sztuce. za co serdecznie dziękujemy.
Grosz znaczy
gruby
ozwój gospodarczy Europy spo-
Rwodował konieczność zastąpie-
Grosz praski Wacława II.
nia brakteatów  grubą monetą
Awers (z prawej):
WENCEZLAVS SECUNDUS
srebrną. Wzorem były grosze tu-
DE. GRATIA. REX.
rońskie, według których Wacława II
BOHEMIE (Wacław II
czeski z końcem XIII stulecia rozpo-
z łaski bożej
król Czech).
czÄ…Å‚ emisjÄ™ groszy praskich. Ich pro-
Rewers (z lewej):
dukcja była możliwa dzięki odkryciu
GROSSI.
bogatych złóż srebra w Kutnej Horze, PRAGENSES
(grosze praskie)
gdzie produkowano te pięknie za-
projektowane monety. Królowie
Czech bili je do 1547 roku, syste-
matycznie obniżając ich stopę men-
niczÄ…. Produkowane w wielkich ilo-
ściach grosze praskie opanowały
Wyb3
anie monet.
rynek pieniężny Europy Środkowo-
Fresk z klasztoru św. Barbary
1
w Kutnej Horze
-Wschodniej i zapewniły emitentom
P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o
duże dochody, bowiem ich wartość KRóLeWsKI duKAT
była wyższa niż koszty produkcji. W 1320 roku Władysław A
okietek wybił dukata  pierwszą złotą
Z grzywny praskiej miano wybijać polską monetę. Z powodu niewielkiej emisji nie miał znaczenia gospo-
64 monety po 3,9 g każda, w rze- darczego. Władca wyprodukował ją zapewne, aby uczcić swoją koronację
czywistości były one jednak nieco  tak przynajmniej sądzi część badaczy. Szczególnego charakteru dukata
dowodzi już sam kruszec, z którego go wybito. Równie istotny
Władysław A
okietek wg Jana Matejki
okazał się jego wygląd. Na awersie umieszczono króla Władysława
zasiadającego na majestacie z koroną na głowie, berłem i jabłkiem.
Wizerunek ten jest oparty na pieczęci majestatowej monarchy.
Na rewersie monety umieszczono św. Stanisława w stroju pon-
tyfikalnym (patrona zjednoczenia), który zdaje się błogosławić
monarchę i jego zbożne dzieło. Jest to wyraz kultu świętego
oraz jego patronatu nad koronacjÄ… A
okietka.
Część badaczy uważa, że A
okietkowy dukat został wybity
w związku z uroczystościami jubileuszowymi ku czci św. Stanisława
w 1330 roku. Przy tej okazji pielgrzymi składali datki w złocie na
krucjatę przeciwko Tatarom i Litwinom. Zebrany kruszec miał
posłużyć właśnie do wybicia pierwszego polskiego pieniądza,
który swoją kontynuację znajdzie dopiero w XVI stuleciu.
drewniana Polska zmian  zarówno w sferze polityki
Władysława A
okietka zagranicznej, jak i stosunków praw-
Kazimierz Wielki po śmier- nych, ekonomicznych i militarnych.
ci swego ojca Władysława Reformy miały wymierną cenę. Samo
A
okietka w 1333 roku wykupienie od Luksemburczyków
Dukat Władysława A
okietka.
objął tron polski. odzie- praw do tronu polskiego kosztowało
Awers (góra): WLADISLAVS.
dziczył również pań- gigantyczną kwotę 20 tys. kop groszy
DI. G. REX (Władysław
z bożej łaski król).
stwo w stanie głębo- praskich. Stąd wielki wysiłek włożony
Rewers (dół): S. STANISLAVS.
kiego wewnętrznego przez króla Kazimierza w rozwój eko-
POLE (św. Stanisław)
kryzysu. Co prawda A
o- nomiczny Polski. Cel był jeden  za-
lżejsze. Prócz grosza Wac- kietkowi udało się przy- pewnienie stałego dopływu gotówki
ław II emitował parwusy, wrócić instytucję monarchii, do królewskiego skarbca.
czyli pieniądz zawierający 1/12 srebra lecz Królestwu Polskiemu
zawartego w groszu. daleko było jeszcze
W Polsce grosze praskie do pełnego zjed-
stały się oficjalną monetą noczenia. W rę-
po objęciu tronu kra- kach króla po-
kowskiego przez Wac- zostawały je-
ława II. Po jego śmierci dynie Mało-
dominowały na rynku polska i Wiel-
przez cały XIV i XV wiek. kopolska połą-
czone kujawsko-
A
OKIeTKOWe deNARy -brzeskim  pomos-
Czeskie reformy wywarły prze- tem . Poza władztwem
możny wpływ na polski system monarchy pozostawały Śląsk,
monetarny. Władysław A
okietek, Pomorze gdańskie oraz Ma-
choć przyjął lżejszą od praskiej zowsze. Równocześnie mocno
grzywnę krakowską (198 g), bił dawały o sobie znać lokalne
monety tak, aby 12 denarów ra- partykularyzmy. Nieuregulo-
chowało się na grosza, co czyniło wane pozostawały także sto-
system krakowski podobnym do sunki z Czechami i zakonem
przypadało praskiego. Monety krzyżackim.
A
okietka z czasem stawały się coraz by skonsolidować państwo
mniejsze i lżejsze - na jeden grosz oraz zapewnić mu bezpie-
16 denarów. czeństwo, Kazimierz musiał
2
Kazimierz Wielki wg Jana Matejki
przeprowadzić wiele głębokich
P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o
więc charakter wsparcia finansowego
KWARTNIK RusKI dla monarchy. Kazimierz zdecydował
Przyłączenie Rusi Czerwonej do Polski zaowocowało wybiciem pieniądza się na wprowadzenie stałego po-
dla tej prowincji królestwa. Monety z wyobrażeniem lwa wybijane będą datku gruntowego płaconego przez
także przez następców Kazimierza Wielkiego  Ludwika Węgierskiego posiadaczy ziemskich. Nowy podatek
czy Władysława Jagiełłę. Na uwagę zasługują jeszcze inne monety ruskie zwany poradlne wynosił 12 gr z łana.
Kazimierza Wielkiego  denary zwane pułami, które są pierwszymi Za akcją osadniczą szła lokacja
polskimi monetami miedzianymi. miejska, czyli reforma stosunków
miejskich. Część miast zakładano od
zera (na tzw. surowym korzeniu),
część w istniejących osadach. W obu
przypadkach miasta otrzymywały
nowy ustrój, gwarantujący samorząd
oraz wolność osobistą. Prawo miejskie
dokładnie określało zobowiązania
miasta wobec jego właściciela  króla.
Kwartniki ruskie Zagęszczenie sieci miejskiej oraz ściąg-
Kazimierza Wielkiego
nięcie do Polski mieszczan - osadni-
ków z własnym kapitałem przy jed-
Król inwestor byszy z przeludnionych terenów Eu- noczesnym ukróceniu rozbojów na
W kronice katedralnej krakowskiej ropy Zachodniej. Regulo- drogach zaowocowało rozwo-
zanotowano, że za czasów tego króla wano również stosunki jem handlu. Kazimierz za-
[Kazimierza Wielkiego] w lasach, ga- w istniejących już rabiał nie tylko na podat-
jach i dąbrowach tyle założono wsi wsiach. W jednych kach, ale również na
i miast, ile bodaj nie powstało kiedy i drugich rządzić mia- cłach i mytach pobiera-
indziej w Królestwie Polskiem. Nie- ło prawo niemieckie. nych od kupców podró-
wątpliwie monarcha doceniał korzyści dawało ono osadni- żujących ze Wschodu na
płynące z rozwoju miast i osad. Mógł kom prawo do samo- Zachód Europy. Z woli kró-
pobierać z nich podatki oraz miał rządu i wolności osobis- la wystawiano wiele przy-
udział w zasądzanych przez miejscowe tej. dodatkową zachęta była wilejów lokacyjnych. Mogło to
Kwartniki Kazimierza
sądy grzywnach. wolnizna, czyli zwolnienie doprowadzić do sy-
Wielkiego. Awers (powyżej):
Na terenach wiejskich i dotych- na określony czas osad- tuacji, w której co
MONETA KAZIMI (moneta
czasowych nieużytkach prowadzono ników ze świadczeń na prawda liczba miast
Kazimierza). Rewers (poniżej):
REGIS POLONIE (króla Polski)
akcję kolonizacyjną. Powstawały rzecz właściciela. Na krót- wzrośnie, lecz będą to
nowe wsie zasiedlane przez przy- szą metę zmniejszało to wpływy ośrodki małe i słabe. Niekiedy
do skarbu, lecz po takie zagęszczenie miało
KWARTNIKI, CzyLI PóA
gROsze udanej lokacji sens. Takim przykła-
Kwartniki były podstawową monetą Kazimierza wsi dochody dem może być Kra-
Wielkiego. Cztery kwartniki miały wartość 1 skojca, z nadwyżką ków. Stołeczny gród
dlatego jedna moneta określana była mianem pokrywały tę niewątpliwie był
kwartnika. Z czasem pojawiła się dla niej inna stratę. Począt- wspierany przez kró-
nazwa, półgrosz, ponieważ dwa kwartniki sta- kowo korzys- la kolejnymi przywi-
nowiły równowartość grosza. Półki, bo i tak je tający z prawa lejami i nadaniami. Jed-
zwano, na długi czas stały się najbardziej popu- niemieckiego płacili nocześnie na polecenie
larnymi polskimi monetami. królowi tylko kolektę. monarchy nieopodal murów stolicy
Kwartniki ostatniego Piasta nie utrzymały była to nadzwyczajna powstały dwa nowe ośrodki miejskie
stopy menniczej. Zamiast 1,36 g srebra zawierały danina pieniężna, pła- - Kazimierz i Kleparz. Miasta te nie
tylko 0,88 g tego kruszcu. Wynikła z tego zmien- cona okazjonalnie, np. tyle miały być konkurencją dla stolicy,
ność kursu wobec grosza praskiego, który wynosił gdyby przyszło wyku- ile przechwytywać jej nadwyżkę lud-
odpowiednio 1:4. Władca tymczasem utrzymywał pywać króla z niewoli, nościową.
kurs przymusowy o połowę niższy. Przymus ten odzyskiwać zagarniętą Król Kazimierz zadbał również
nie utrzymał się i nawet sam król domagał się przez nieprzyjaciela o ochronę swoich interesów w hand-
opłat w dobrych groszach praskich lub za od- część kraju lub gdyby lu tranzytowym. Przez jego królestwo
powiednią dopłatą w kwartnikach, zamiast 96 władca miał okazję do prowadził ważny dla funkcjonowania
 120 monet krajowych. zakupu jakiegoś tery- całej Europy tranzyt miedzi węgier-
3
torium. Kolekta miała skiej, która przez gdańsk trafiała
P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o
czej traktował wydobyci soli. odkryta
w połowie XIII wieku sól kamienna
w bochni i Wieliczce była przed-
miotem ścisłego monopolu królew-
skiego (regale). Tylko monarcha de-
cydował, jak, kiedy oraz ile soli moż-
na wydobyć. ustalał również urzę-
dową cenę na sól oraz bronił rynku
wewnętrznego przed jej napływem
z zagranicy. Żupa krakowska - sta-
ropolskie  przedsiębiorstwo , w któ-
rego skład wchodziły kopalnie soli
(żupy) w Wieliczce i bochni  była
największym  zakładem w państwie
Figury dawnych górników
Kazimierza Wielkiego. Zatrudniała
wydobywających sól w Muzeum Żup
kilka tysięcy ludzi i wydobywała kil-
Krakowskich w Wieliczce
kadziesiąt tysięcy ton soli rocznie.
na rynki flandryjskie. W drugą stronę stwa świdnickiego. była to niejako To właśnie dochody ze sprzedaży
wożono przede wszystkim sukna. nagroda za zawarcie przez miejs- soli przez stulecia były jednym
oczywiście polscy mieszczanie chcieli cowego księcia sojuszu z Polską. z głównych z
ródeł stałych dochodów
mieć swój udział w tych intratnych Handel stał się więc tutaj w pewnym polskich monarchów. Nic dziwnego,
przedsięwzięciach. Już w 1306 roku sensie instrumentem polskiej polityki. że Kazimierz dbał o ten klejnot
Kraków otrzymał od Władysława w koronie. W 1368 roku wydał or-
A
okietka bezwzględne prawo składu Białe złoto dynację (statut) żupy, swego rodzaju
na miedz
. Zatem przynajmniej RzÄ…dy Kazimierza Wielkiego to konstytucjÄ™ salin w Polsce.
teoretycznie miasto przejmowało czas intensywnego rozwoju górnict- główny skład soli z żup krakow-
dostawy węgierskiej miedzi, prowa- wa. Król chętnie wydawał zgodę skich znajdował się w Krakowie,
dząc je dalej własnym transportem. na poszukiwania górnicze. Zwalniało a ordynacja Kazimierza Wielkiego
Kupcy krakowscy zarabiali więc na go to z prowadzenia poszukiwań dokładnie regulowała uprawnienia
pośrednictwie. Z czasem Krakowowi własnym sumptem, a jednocześnie i powinności krakowskich kupców
wyrósł potężny konku- solnych, zwanych prasoła-
rent  krzyżacki Toruń. mi. bardzo ważne miejsce
by odsunąć torunian w polityce handlowej zaj-
od handlu miedzią, mował wywóz soli za gra-
w 1344 roku Kazi- nicę królestwa. Kazimierz
mierz Wielki wyzna- przywiązywał wielką
czył im granicę, do wagę do eksportu soli
której mogli prowa- krakowskiej na Węgry.
dzić interesy. Two- Przede wszystkim cho-
rzyły ją Kraków, dziło mu o napływ
Wiślica, Sando- do królewskiego
mierz oraz Lublin. skarbca węgierskie-
Toruński kupiec go złota. był tylko
naruszajÄ…cy po- jeden problem -
wyższe ograni- Madziarzy mieli
czenia ryzyko- własną sól. Kazi-
Statut Kazimierza Wielkiego dla żup krakowskich z 21 kwietnia 1368 roku regulujący zasady
wydobycia i sprzedaży soli
wał konfiskatę mierz nie dał za
całego towaru. gwarantowało kontrolę nad ewen- wygraną  w 1354 roku uzyskał od
Podobną politykę Kazimierz pro- tualnym wydobyciem. Królowi szcze- Ludwika andegaweńskiego przywilej
wadził na Wschodzie. Rynek ruski gólnie chyba zależało na znalezieniu na eksport soli na Węgry i zatroszczył
był bardzo chłonny, więc interesy złóż złota i srebra  dzięki temu nie się, by trafiała tam sól miałka (zwana
w pasie nadgranicznym kwitły. Król, musiałby go kupować i sprowadzać warzonką). była ona lepsza jako-
dbając o interesy swojego miesz- z zagranicy. Mógłby też bić własną ściowo od soli pochodzącej z Sied-
czaństwa, praktycznie zamknął ten monetę. miogrodu. Nadto przedsiębiorczy
kierunek handlowy dla obcych. Wy- o ile król liberalnie podchodził Kazimierz zastosował bardzo no-
4
jątek zrobił tylko dla kupców z księ- do wydobycia kruszców, o tyle ina- woczesną politykę protekcjonistycz-
P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o
ną, a mianowicie dumping. Sól kra- Żydzi króla (Małopolska). było to dużo, bo
kowską sprzedawano Węgrom Ważną rolę w realizacji królew- w pierwszym wypadku oprocento-
znacznie poniżej kosztów produkcji skich projektów gospodarczych od- wanie wynosiło 108 proc. rocznie!
i transportu, pod jednym wszakże grywali Żydzi. Kazimierz włożył wiele Przywilej generalny Kazimierza Wiel-
warunkiem  zapłata będzie w złotej wysiłku w to, by zwiększyć wpływy kiego był póz
niej potwierdzany przez
monecie. do królewskiego skarbca z tytułu kolejnych polskich władców do
działalność Kazimierza Wielkiego różnego rodzaju podatków, danin, upadku Rzeczypospolitej.
w sferze ekonomicznej i gospodar- opłat i innych świadczeń. uspraw- Szczególnie ważną rolę w zawia-
czej podporządkowana była stwo- nienie ściągalności tych wszystkich dywaniu żupą krakowską odgrywał
zobowiązań wymagało jej zwierzchnik  żupnik krakowski
gROsz KRAKOWsKI zatrudnienia specjalis- mianowany przez króla. do jego
grosze praskie dominowały na polskim rynku tów, którzy byli w stanie obowiązków należało zapewnienie
pieniężnym, dlatego Kazimierz Wielki, realizując zapewnić ich sprawne właściwego funkcjonowania kopalni.
hasło ujednolicenia monety w swoim królestwie, egzekwowanie. a tych Przede wszystkim odpowiadał za
bezpośrednio nawiązał do monet czeskich. król musiał szukać prze- zbyt soli, czyli za wpływy z handlu
W 1367 roku wypuścił grubszą monetę  grosz de wszystkim wśród ży- do królewskiego skarbca. Z punktu
dowskich bankierów widzenia interesów króla i państwa
i kupców. odwdzięczył była to ważna funkcja. Na to odpo-
siÄ™ im przywilejami po- wiedzialne stanowisko monarcha
zwalającymi Żydom na powołał w 1368 roku członka kra-
trudnienie się handlem, kowskiej gminy żydowskiej Lewkę,
lichwą i gwarantującymi syna Jordana, jednocześnie królew-
bezpieczeństwo osobis- skiego wierzyciela.
te oraz poszanowanie
miejsc kultu i cmentarzy. Koniec pewnego projektu
Grosz krakowski Kazimierza Wielkiego. Awers (z prawej):
KAZIMIRVS. PRIMVS DE. GRATIA. REX. POLONIE
Król określił wysokość System gromadzenia środków
(Kazimierz I z bożej łaski król Polski). Rewers (z lewej):
maksymalnego opro- w skarbcu królewskim na potrzeby
GROSSI. CRACOVIENSES (grosze krakowskie)
centowania pożyczek państwa powoli demontowali na-
krakowski o wadze 3,26 g. Kształt pieniądza niezabezpieczonych nie- stępcy Kazimierza  Ludwik ande-
ostatniego Piasta wyraz
nie nawiązywał do cze- ruchomością  od jednej gaweński i pierwsi Jagiellonowie.
skiego wzorca. Na awersie została zachowana grzywny maksymalnie Ich ustępstwa i ograniczenie (wręcz
korona i podwójny otok, a na rewersie piastowski można było tygodnio- likwidacja) kolejnych obciążeń, któ-
orzeł zastąpił lwa. wo naliczyć procent rym podlegał dotychczas stan ry-
Monety krakowskie nie przynosiły monarsze w wysokości 1 gr (Wiel- cerski, były podyktowane głównie
dochodu, jedynie straty. Spowodowane to było kopolska) lub pół grosza względami politycznymi. Ludwik,
koniecznością sprowadzania srebra z zagranicy
lub przebijania groszy praskich. Tak czy
inaczej, król zaniechał nieopłacalnej pro-
dukcji, a będące w obiegu grosze kra-
kowskie zostały z czasem wyłapane
i przebite na bardziej dochodowe
kwartniki.
rzeniu skarbu królewskiego. Stąd
plan przebudowania całości obiegu
pieniężnego i oparcia go na monecie
kruszcowej  srebrnym groszu. Wy-
raz
nie widać, że król konsekwentnie
wspierał osadnictwo na prawie nie-
mieckim oraz rozbudowywał i chronił
handel i górnictwo. Ta polityka przy-
niosła zamierzony efekt  szacuje
się, że pod koniec życia Kazimierza
do skarbca wpływało ok. 85 tys.
Ludwik Węgierski
grzywien, co odpowiadało ówczesnej
wg Jana matejki
5
równowartości tony złota.
Monety Ludwika Węgierskiego
P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o
Przywilej koszycki, wystawiony prze Ludwika Węgierskiego w 1374 roku
Jadwiga i Władysław kom. To kosztowało ich kolejne
Jadwiga Andegaweńska, mal. Marcello Bacciarelli
Jagiełło byli monar- ustępstwa. Symbolem tego kup-
chami z obioru. Stąd czenia może być przywilej koszycki
chęć kupienia wybor- z 1374 roku. Ludwik Węgierski lekką
ców i ich lojalności. ręką obniżył dotychczasowy wymiar
Zarówno andegawen, poradlnego (12 gr za łan) do wy-
jak i Jagiełło musieli miaru wręcz symbolicznego  2 gr.
dodatkowo zapewnić W ten sposób bardzo uszczuplił
tron swoim potom- dochody państwa. Niedługo potem
Władysław Jagiełło
wg Jana Matejki
Grosze Jadwigi (powyżej) oraz kwartniki (tzw. trzeciaki)
6
Władysława Jagiełły (po prawej)
P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o
(w 1381 roku) podobne zwolnienie
MONeTA jAKO z
RódA
O
uzyskało duchowieństwo świeckie.
W NAuCzANIu HIsTORII
Klasztory płaciły nieco więcej, bo
4 gr z łana (wcześniej 24 gr). Prócz
tego powinny dawać stację królowi
PieniÄ…dz jest z
ródłem historycznym, które wiele mówi o stosunkach gos-
lub jego urzędnikom. Z biegiem
podarczych i politycznych. umieszczone na nim symbole świadczą o politycznych
czasu zamieniono ten obowiÄ…zek
dążeniach i ambicjach emitenta. W odróżnieniu od poprzedniego okresu,
na opłatę stacyjną.
kiedy z brakteatów niewiele można było odczytać, teraz wyobrażenia
Pustki w skarbie powodowały, że
i symbole sÄ… wyraz
ne i dokładne. Warto po nie sięgnąć i dokonać ich analizy.
monarcha musiał prosić szlachtę
o nadzwyczajne podatki. Pierwszy
zadania:
z nich uchwalono w 1404 roku
1. opisz sposób przedstawienia monarchy, wymień atrybuty władzy
w zwiÄ…zku z zamierzonym wykupem
umieszczone na dukacie Władysława A
okietka i kwartniku krakowskim
ziemi dobrzyńskiej z rąk krzyżackich.
Kazimierza Wielkiego (str. 2 i 3) i zastanów się nad celowością właśnie
Kolejne nadzwyczajne podatki uchwa-
takiego ukazania władcy.
lano podczas wojny trzynastoletniej.
Z kolei Jagiellonowie na szerokÄ…
2. Wyjaśnij powód umieszczenia wizerunku św. Stanisława na dukacie
skalę prowadzili rozdawnictwo dóbr
królewskich, budując w ten sposób Władysława A
okietka (str. 2).
własne stronnictwo polityczne. Nie-
zwykle kosztowne dla skarbu pań- 3. Na podstawie prezentowanych tekstów wyjaśnij genezę reformy gro-
stwa były wojny. Stąd powszechna
szowej przeprowadzonej w Europie w XIII  XIV stuleciu.
praktyka zastawiania przez króla
dochodów z dóbr królewskich. Za-
4. Przyjrzyj się groszowi praskiemu Wacława II (str. 1) i groszowi kra-
stawiano również dochody z miast.
kowskiemu Kazimierza Wielkiego (str. 3). Wskaż podobieństwa
było to niebezpieczne, bowiem mo-
i powiedz, dlaczego ostatni Piast na polskim tronie produkował
gło doprowadzić do utraty kontroli
pieniÄ…dz Å‚udzÄ…co podobny do monet czeskich.
władcy nad zastawionymi nieru-
chomościami. Zaledwie kilka dekad
5. Wyjaśnij rolę napisów i symboli umieszczonych na kwartnikach ruskich
od śmierci Kazimierza Wielkiego
Kazimierza Wielkiego (str. 3) i Władysława Jagiełły (str. 6).
państwo ponownie znalazło się
w opłakanej sytuacji finansowej.
6. Wskaż różnice w prezentowanych monetach królewskich i pieniądzach
miast Prus Królewskich (str. 7) w XV wieku. Z czego mogły one wynikać?
jagiellonowie bijÄ… monety
Władysław Jagiełło rozpoczął dzia-
Odpowiedzi umieścimy na naszej stronie internetowej
łalność menniczą od bicia denarów,
na których zamiast polskiego orła www.mowiawieki.pl
pojawia się podwójny krzyż Jagiel-
lonów. Emitowano także półgrosze
Siła nabywcza
oraz kwartniki, które liczyły ćwierć zaczęła działalność kolejna mennica.
w okresie groszowym
grosza, nie zaś, jak dotychczas, Niedługo potem szlachta wymusiła
(ceny z okolic Krakowa
ćwierć skojca. Z czasem orzeł po- na władcy przyrzeczenie, że bez
z 1396 roku)
wraca na monety, ale jednocześnie zgody rady nie będzie wydawał za-
następuje ich deprecjacja, co od rządzeń związanych ze sprawami
kozioł wykastrowany  6 gr
razu przełożyło się na cenę grosza. monetarnymi. Jednak król specjalnie
zajÄ…c  2 gr
Zamiast 12 denarów płacono 16, się tym nie przejął i w 1431 roku
kogut młody  1 gr
azczasem 18. Tym samym półgrosz w Krakowie rozpoczął produkcje
korzec cebuli  1 gr
był warty 9 denarów, a mały kwartnik denarów z lichego srebra. Krytykował
korzec grochu  2 ½ gr
3 denary. StÄ…d jego nazwa trzeciak to biskup krakowski Zbigniew oleÅ›-
funt pieprzu  8 gr
bÄ…dz
ternar. nicki, ale po wstÄ…pieniu na tron
funt szafranu  kopa groszy
Praktyka ciągłego pogarszania Władysława Warneńczyka nie miał
funt cynamonu  2 ½ gr
pieniądza wywoływała falę krytyki. nic przeciwko dalszej produkcji nie-
kamień węgorzy  8 gr
Jagiełło musiał przed nią ustąpić pełnowartościowego pieniądza.
2 postawy (72 Å‚okcie) sukna
i w1414 roku zamknÄ…Å‚ dochodowÄ… Rocznie bito ok. 40 mln tych monet,
macheckiego  26 grzywien
dla siebie mennicę krakowską. ale co jak na ówczesne możliwości było
7
szerokich groszy praskich
już dwa lata póz
niej we Wschowie sumÄ… astronomicznÄ….
P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o
Z czasem denarów było na tyle Mennictwo miast pruskich
dużo, że kupcy nie chcieli ich przyj- Sojusznikiem Kazimierza Jagiellończyka w wojnie trzynastoletniej były
mować. Efektem były regulacje usta- silne gospodarczo miasta pruskie. Poniosły one duże koszty wojenne,
nawiające ich przymusowy kurs. Mo- ale za pomoc uzyskały wiele przywilejów, m.in. prawo wybijania własnego
nety miały stanowić równowartość pieniądza. od 1457 roku gdańsk, a póz
niej Elbląg i Toruń, mogły
półgrosza. by nie pogarszać sytuacji, emitować własne monety. Prócz herbu i nazwy miasta umieszczano na
zamknięto mennice. ale wkrótce znów nich herb Prus Królewskich lub znaki heraldyczne Kazimierza Jagiellończyka.
je otwarto - wojna trzynastoletnia Wybite wówczas szelągi były gorsze zarówno od polskich półgroszy, jak
z zakonem krzyżackim finansowana i szelągów krzyżackich. Ich zadaniem, prócz subsydiowania wojny, było
była w części właśnie z uruchomionej zastąpienie monety krzyżackiej.
w 1456 roku mennicy krakowskiej.
Monarcha emitował liche, ale do-
Szelągi miast pruskich (od lewej): Elbląga, Gdańska i Torunia. Na rewersach widoczne są
herby miast
chodowe denary oraz półgrosze ko-
Denary Kazimierza
Jagiellończyka ronne (mniejsze i lżejsze niż monety
Jagiełły). Zwano je piorunkami - od
podskarbiego królewskiego Piotra
z Kurozwęk o przezwisku Piorun.
Kurozwęcki na produkcji menniczej
zbił zresztą wielki majątek, za co
powszechnie był krytykowany, ale
stanowiska nie stracił.
Rafał jaworski
Wojciech Kalwat
fotografie montet oraz zdjęcia na stronie 4
Kazimierz Jagillończyk
pochodzą ze zbiorów Wojciecha Kalwata
wg Jana Matejki
Konkurs dla czytelników
Zapraszamy do udziału w konkursie wiedzy numizmatycznej.
Na dziesięć osób, które udzielą prawidłowych odpowiedzi, czekają nagrody książkowe.
Pytania konkursowe:
Jak nazywano brakteaty Bolesława Krzywoustego z umieszczonym na nich wizerunkiem św. Wojciecha?
W którym roku wyemitowano pierwszy polski pieniądz papierowy?
odpowiedzi (z dopiskiem: konkurs  Polski pieniądz przez wieki nr 3) prosimy nadsyłać do 15 lipca 2010 roku na adres:
Redakcja  Mówią wieki , ul. grzybowska 77, 00-844 Warszawa.
Lista zwycięzców zostanie opublikowana na stronie internetowej www.mowiawieki.pl
P R o J E K T d o f I N a N S o W a N y Z E Ś R o d K ó W N a R o d o W E g o b a N K u P o L S K I E g o
 Polski pieniądz przez wieki jest przygotowywany przez zespół redakcyjny
Magazynu Historycznego  Mówią wieki przy współpracy z Narodowym bankiem Polskim
8