Cywilizacja ziem polskich
1. Przemiany gospodarcze w II RP
Przemiany te były wielotorowe  głównie zrównanie gospodarcze, społeczne i technologiczne ziem
pochodzących z trzech zaborów. Były to różnego typu inwestycje przemysłowe, drogowe czy kolejowe.
Najważniejsze z nich to:
�� wprowadzenie polskiej waluty
29.04.1924r. w wyniku reformy pieniężnej przez ministra finansów Władysława Grabskiego; zastąpił
zdewaluowaną markę polską oraz inne waluty będące jeszcze w obiegu: markę niemiecką, koronę austriacką
oraz rubel carski. Wśród proponowanych nazw nowej waluty II Rzeczypospolitej największą popularnością
cieszyły się  lech ,  pol i  złoty . Ostatecznie wybrano nazwę złoty, która odwoływała się do historycznej
jednostki monetarnej Królestwa Polskiego (kongresowego).
�� budowa polskiego portu w Gdyni
Na podstawie Konwencji Paryskiej podpisanej w listopadzie w 1920 roku polska mogła korzystać z portu z
wolnego miasta Gdańsk nie była to komfortowa sytuacja w razie gdyby wybuchło zagrożenie. Sami
Gdańszczanie byli wrogo nastawieni do Polaków.
10.02.1920r. w Pucku odbyły się uroczyste zaślubiny z morzem, ale w zawierusze wojny z bolszewikami
nie było czasu na zajmowanie się sprawami morskimi.
23.09.1922r. Sejm RP przyjął ustawę w sprawie budowy "portu morskiego przy Gdyni na Pomorzu".
1922r. SS Gdynia, pierwszy pełnomorski statek z Gdynią jako portem macierzystym.
29.04.1923r. poświęcenie molo i otwarcie "tymczasowego portu wojennego i schroniska dla rybaków".
13.08.1923r. do portu zawinął pierwszy oceaniczny statek (francuski SS Kentucky).
1928 początek budowy linii kolejowej z Gdyni na Górny Śląsk.
28.08.1938r. położono stępkę pod SS Olza, pierwszy budowany w Polsce statek pełnomorski.
�� budowa COP
Budowę COP zainicjował wicepremier do spraw ekonomicznych i jednocześnie minister skarbu Eugeniusz
Kwiatkowski, który rozpoczął działalność w trudnym okresie, gdy kryzys dopiero się kończył, wzrastało
bezrobocie w miastach, a na wsiach wciąż panowała bardzo trudna sytuacja. Powoli wzrastała produkcja
przemysłowa, której jednak poziom daleki był od tego sprzed kryzysu, ze względu na niską siłę nabywczą
wsi. Okręg przemysłowy przemysłu ciężkiego budowany w 1936 1939 w południowo-centralnych
dzielnicach Polski. Był jednym z największych przedsięwzięć ekonomicznych II Rzeczypospolitej. Celem
COP-u było zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski, rozbudowa przemysłu ciężkiego i
zbrojeniowego, a także zmniejszenie bezrobocia wywołanego skutkami wielkiego kryzysu. Na rozwój COP-
u przeznaczono w latach 1937 1939 około 60% całości wydatków inwestycyjnych o łącznej wartości 1925
mln zł. COP obejmował swoim zasięgiem obszary województw: południową część kieleckiego, wschodnią
krakowskiego, zachodnią lubelskiego i lwowskiego. Były to w większości nieużytki rolne, nieurodzajne i
przeludnione gospodarstwa karłowate i małorolne niezapewniające utrzymania rolnikom (poza
Lubelszczyzną).
Podzielony był na trzy rejony:
A  surowcowy: kielecki,
B  aprowizacyjny: lubelski,
C  przemysłu przetwórczego: sandomierski.
Poszczególne regiony COP uzupełniały się wzajemnie. Region kielecki, bogaty w kopaliny, miał stanowić
zaplecze surowcowe; region lubelski miał być zapleczem rolniczym, a region sandomierski bazą
energetyczną (ropa naftowa, gaz ziemny, elektrownie wodne). Najważniejsza część położona była w
widłach Wisły i Sanu z centrum w Sandomierzu. Rejon ten położony na granicy Polski A i B utożsamiany
był właściwie z całym okręgiem ze względu na znaczną liczbę zakładów przemysłowych.
W grudniu 1938 wicepremier Kwiatkowski przedstawił kolejny projekt inwestycyjny  perspektywiczny
plan gospodarczy na 15 lat, obejmujący okres 1939-1953. Podzielony on został na pięć etapów:
�� 1939-1942  nacisk na kontynuację rozbudowy sektora zbrojeniowego;
�� 1943-1945  inwestycje w infrastrukturę komunikacyjną, motoryzację i lotnictwo;
�� 1946-1948  modernizacja rolnictwa;
�� 1949-1951  przyspieszenie urbanizacji i uprzemysłowienia;
�� 1952-1953  działania na rzecz ograniczenia podziału kraju na Polskę A i B.
2. Polscy i śląscy nobliści.
Rok Imię i nazwisko Dziedzina Związki z Polską, inne informacje
1903 Maria Skłodowska- fizyka Urodzona w Warszawie, współzałożyła Instytut Radowy w
Curie Warszawie
1905 Henryk literatura Urodzony w Woli Okrzejskiej na Podlasiu, spędził większość
Sienkiewicz życia na ziemiach polskich. Pisał po polsku i za twórczość w
języku polskim otrzymał Nagrodę Nobla.
1911 Maria Skłodowska- chemia zob. wyżej
Curie
1924 Władysław literatura Urodzony w Kobielach Wielkich na terenie dzisiejszego
Reymont województwa łódzkiego, żył i tworzył na terenach polskich.
Za twórczość w języku polskim otrzymał Nagrodę Nobla.
1935 IrŁne Joliot-Curie chemia Córka Marii Skłodowskiej-Curie, mówiła trochę po polsku, ale
całe życie spędziła we Francji i uważała się za Francuzkę.
1977 Andrew Schally medycyna Amerykański endokrynolog urodzony 30 listopada 1926 r.
jako Andrzej Wiktor Schally w polskiej rodzinie w Wilnie.
Syn Kazimierza Schally, generała Wojska Polskiego, szefa
Gabinetu Wojskowego Prezydenta Mościckiego.
Wśród swoich korzeni oprócz Polski, wymieniał też Austro-
Węgry, Francję i Szwecję. W młodości mówił po polsku, ale
póz
niej jak sam twierdził, utracił tę umiejętność (jak również
znajomość wielu innych europejskich języków z dzieciństwa).
1978 Menachem Begin nagroda Urodzony 16.08.1913r. jako Mieczysław Biegun w Brześciu
pokojowa Litewskim na terenie zaboru rosyjskiego, które
po I wojnie światowej znalazły się w granicach II
Rzeczypospolitej. Ukończył prawo na Uniwersytecie
Warszawskim. Był żołnierzem w armii gen. Andersa, którą
opuścił w Palestynie.
1980 Czesław Miłosz literatura Urodzony 30.06.1911r. w Szetejniach na Litwie dorastał w
środowisku polskim. Emigrował do Francji i USA z powodów
politycznych. Nagrodę Nobla otrzymał za poezję, którą tworzył
w języku polskim.
1983 Lech Wałęsa nagroda Urodził się, mieszka i działa w Polsce. W latach 1990 1995
pokojowa był Prezydentem Polski.
1994 Szimon Peres nagroda Polityk izraelski urodzony 2.08.1923r. jako Szymon
pokojowa Perski w Wiszniewie w województwie nowogródzkim,
wówczas w granicach II Rzeczypospolitej (obecnie Białoruś).
Rodzina Peresa wyemigrowała z Polski do Palestyny przed
wojną unikając holocaustu. Nie mówił po polsku.
1995 Józef Rotblat nagroda Brytyjski fizyk i radiobiolog. Urodził się w 1908 r.
pokojowa w Warszawie w rodzinie żydowskiej. W 1932 zdobył
tytuł magistra na Wolnej Wszechnicy Polskiej, a w 1938
obronił doktorat w dziedzinie fizyki na Uniwersytecie
Warszawskim. W 1930 roku poznał Tolę Gryn, z którą wziął
ślub w 1937. W 1939 wyjechał na stypendium do Liverpoolu,
gdzie zastała go wojna, z Polski nie udało się wydostać jego
żonie, która zginęła w Majdanku. Mówił po polsku i podkreślał,
że jest Polakiem z brytyjskim paszportem (od 1946).
1996 Wisława literatura Polska poetka, urodzona w Prowencie koło Kórnika. Żyła i
Szymborska pracowała w Polsce, tworzyła w języku polskim.
Ze Śląska pochodzi 17 osób, które otrzymało nagrodę Nobla (z tego 10 z Wrocławia):
�� pisarze:
Theodor Mommsen (1902, jeden z największych pisarzy historycznych),
Gerhart Hauptmann (1912, dramat naturalistyczny  Tkacze )
�� fizycy:
Phillip Lenard (1905, promieniowanie katodowe),
Otto Stern (1943, moment magnetyczny protonu),
Max Born (1954, interpretację kwadratu funkcji falowej w równaniu Schr�dingera),
Maria Goeppert-Mayer (1963, za odkrycie struktury powłokowej atomów),
Johannes Georg Bednorz (1987, za odkrycie nadprzewodnictwa wysokotemperaturowego w tlenkach
metali),
Hans Georg Dehmelt (1989, za skonstruowanie pułapek jonowych)
�� chemicy:
Eduard Buchner (1907, za odkrycie fermentacji zachodzącej bez udziału sił witalnych),
Fritz Haber (1918, za syntezę amoniaku z azotu i wodoru),
Friedrich Bergius (1931, za wynalezienie i rozwój wysokociśnieniowych technologii chemicznych),
Kurt Alder (1950, za odkrycie i badania nad reakcjami skoordynowanymi z udziałem dienów),
Konrad Bloch (1964, za odkrycie przebiegu syntezy cholesterolu w organizmie ludzkim)
�� lekarze i biochemicy:
Paul Ehrlich (1908, za prace nad immunologią),
Gerhard Domagk (1939, za odkrycie wpływu związków chemicznych na bakterie),
G�nter Blobel (1999, za badania nad mechanizmem i identyfikacją wewnętrznych sygnałów kierujących
transportem i lokalizacją białek w komórkach)
�� ekonomista  Reinhard Selten (1994)
3. Nauka polska w II RP.
Oświata:
�� Po odzyskaniu niepodległości pierwszym zadaniem władz oświatowych stało się ujednolicenie
systemu szkolnego, tj. określenie jego organizacji, zadań, podstaw ideowych i programów.
�� Z inicjatywy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego IV 1919 zwołano
Ogólnopol. Zjazd Nauczycielski, który przeszedł do historii p.n. Sejmu Nauczycielskiego; miał on
wypowiedzieć się w sprawie zasad przyszłego ustroju szkolnego; mimo dużego zróżnicowania
zaprezentowanych koncepcji i stanowisk, ostatecznie zjazd opowiedział się za jednolitą i bezpłatną
szkołą powszechną, wprowadzeniem 7-letniego obowiązku szkolnego, powiązaniem ze sobą
wszystkich szczebli szkolnictwa, co miało otwierać drogę do wykształcenia wyższego bez względu
na pochodzenie, stan majątkowy i typ ukończonej szkoły średniej; wprawdzie uchwały Sejmu nigdy
nie zostały w pełni zrealizowane, ich treść i toczone w toku obrad dyskusje wywarły jednak wpływ
na kształt wielu póz
niejszych inicjatyw oświat., a podjęte problemy niejednokrotnie powracały na
łamy prasy pedagogicznej.
�� 7 II 1919 dekret O obowiązku szkolnym; wprowadzał on obowiązkową 7-letnią szkołę powszechną
dla wszystkich dzieci od 7 do 14 roku życia; szkoła miała być bezpłatna, co nakładało na państwo
obowiązek zapewnienia dostępu do niej wszystkim dzieciom; jednocześnie dekret zakładał, biorąc
pod uwagę rzeczywiste możliwości państwa, stopniową realizację jego postanowień.
Rozwój badań naukowych:
�� Wielu wybitnych Polaków, gdy powstawało państwo, wracali, aby pracować dla jego rozwoju. Do
takich należeli m.in. Maria Skłodowska-Curie, Gabriel Narutowicz, Ignacy Mościcki i wielu innych
wybitnych naukowców.
�� W Odrodzonej Polsce pracami badawczymi zajmowały się wyższe uczelnie, które wspierane były
przez towarzystwa naukowe powstałe wcześniej, takie jak Polska Akademia Umiejętności,
Akademia Nauk Technicznych, Towarzystwo Naukowe we Lwowie i Kasa im. Mianowskiego.
Towarzystwa te wydawały liczne publikacje i prowadziły badania naukowe przeważnie o
charakterze praktycznym. Wspierały je w tym towarzystwa utworzone w okresie międzywojennym,
takie jak: Towarzystwo Polityki Społecznej, Towarzystwo Naukowe KUL, Polskie Towarzystwo
Historyczne.
�� Pracę towarzystw uzupełniały instytuty naukowo-badawcze, np.: Państwowy Instytut Eksportowy,
Państwowy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego, Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen,
Instytut Radiotechniki i Instytut Radowy.
�� Ogromną rolę odegrała też otwarta w 1928 r. Biblioteka Narodowa w Warszawie. W celu
finansowego wsparcia działalności naukowej i artystycznej powołano państwowy Fundusz Kultury
Narodowej. Przyznawał on stypendia wybitnym twórcom, dofinansowywał wydawnictwa naukowe i
prace badawcze. W 1931 r. powstał Komitet Porozumiewawczy towarzystw naukowych dla
stworzenia warunków kontynuacji badań naukowych w warunkach kryzysowych.
Poziom nauki polskiej:
�� Pod patronatem państwa i dzięki aktywności społecznej rozwijały się badania naukowe w różnych
dziedzinach. Dzięki tym badaniom Polska osiągnęła poziom światowy, a wielu polskich uczonych
należało do ścisłej czołówki światowej.
�� Słynna była w świecie polska szkoła matematyczna (Stefan Banach, Wacław Sierpiński, Hugo
Steinhaus, Alfred Tarski, Zygmunt Janiszewski), a na osiągnięciach polskich socjologów wzorowali
się Amerykanie, tworząc u siebie podstawy socjologii. Do wybitnych polskich socjologów należeli:
Stefan Czarnowski, Florian Znaniecki i Ludwik Krzywicki.
�� Podobnie wysoki poziom osiągnięto w dziedzinie filozofii: Roman Ingarden, ks. Konstanty
Michalski, Władysław Tatarkiewicz, Kazimierz Twardowski.
�� Kierowany przez Stefana Pieńkowskiego Zakład Fizyki Doświadczalnej Uniwersytetu
Warszawskiego należał do przodujących ośrodków badań fizycznych w Europie. W dziedzinie fizyki
wyróżniali się Czesław Biało-Brzeski, Wojciech Rubinowicz, Andrzej Sołtan i Mieczysław Wolfke.
Podobną rolę pełnił Zakład Chemii Fizycznej UW, kierowany przez Wojciecha Świętosławskiego.
�� Badaniami w zakresie konstrukcji stalowych wyróżniali się Stefan Bryła z Politechniki Lwowskiej
(pierwszy na świecie most spawany) oraz Czesław Witoszyński i Stefan Zwierzchowski.
�� W naukach ekonomicznych wybitne osiągnięcia mieli: Stanisław Grabski, Adam Krzyżanowski,
Edward Lipiński, Władysław Zawadzki i Edward Taylor.
�� Dużymi osiągnięciami poszczycić się mogła również polska humanistyka. Historycy i archeologowie
podważali nacjonalistyczne teorie niemieckie na temat pochodzenia Słowian (np. Józef Kostrzewski)
i powstania państwa polskiego. W dziedzinie historii czołowe miejsca zajmowali: Wacław Tokarz,
Marian Kukiel, Bronisław Gembarzewski, Szymon Askenazy, Oswald Balcer, Stanisław Kutrzeba,
Józef Feldman, Marceli Handelsman, Kazimierz Tymieniecki i inni.
�� Do wybitnych twórców w zakresie historii kultury należeli: Aleksander Bruckner (odnalazł  Kazania
Świętokrzyskie"), Stanisław Bystroń i Stanisław Estreicher; w historii literatury: Ignacy
Chrzanowski i Juliusz Kleiner. Na szczególną uwagę zasługuje Władysław Konopczyński, inicjator
m.in,  Polskiego Słownika Biograficznego".
�� W dziedzinie prawa znaczny rozgłos uzyskali: Kazimierz W. Kumaniecki, Leon Petraz
ycki,
Władysław L. Jaworski.
4. Architektura na Górnym Śląsku w okresie II RP.
W latach międzywojennych architektura w polskiej części Górnego Śląska rozwijała się głównie w
dualistyczny sposób: nurtem awangardowym (często eksperymentalnym, poszukującym nowych
rozwiązań), odcinającym się od dotychczasowych kanonów estetycznych, technicznych i przestrzennych,
który obejmował skrajną odmianę modernizmu czyli: funkcjonalizm, inaczej zwany stylem
międzynarodowym oraz nurtem zachowawczym opierającym się na tradycyjnym pojmowaniu formy,
funkcji i technologii. W praktyce istniał jeszcze trzeci: nurt pośredni, licznie reprezentowany, łączący nowe
i modne rozwiązania w tradycyjnej jeszcze formie opartej na zasadach przybierania jej w nowy repertuar
modernistycznych środków wyrazu, tzw. kostium modernistyczny. Cezurą czasową był dzień 20 czerwca
1922 roku, kiedy to dokonał się faktyczny podział Górnego Śląska. Stolicą polskiej części w postaci
autonomicznego województwa śląskiego stały się Katowice, które jako jedno z niewielu miast odegrały
pionierską rolę w rozwoju architektury modernistycznej. Powstały tu pierwsze w Polsce przykłady nie tylko
awangardowego budownictwa mieszkaniowego (wieżowce, kolonie urzędnicze), ale przede wszystkim
sakralnego i muzealnego. Szczególnie w latach trzydziestych XX wieku zrealizowano tutaj wiele obiektów o
wysokich walorach formalnoprzestrzennych, dorównujących jedynie warszawskim realizacjom z tego czasu
i nie odbiegających poziomem zastosowanych rozwiązań od panujących ówcześnie tendencji w
architekturze europejskiej. Na terenie Wielkich Katowic i Chorzowa podjęto pionierskie doświadczenia przy
wznoszeniu obiektów mieszkalno-usługowych w formie budynków wysokościowych o szkieletowej
konstrukcji stalowej W Katowicach na tej podstawie powstał szlak moderny, który obejmuje:
�� Dom usługowo-mieszkalny przy ul. Dworcowej 13
�� Dom Oświatowy przy ul. Francuskiej 12
�� Dom mieszkalny przy ul. Wojewódzkiej 23
�� Dom mieszkalny przy ul. Dąbrowskiego 24
�� Gmach Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego przy ul. Jagielońskiej 25
�� Gmach Urzędów Niezespolonych przy Placu Sejmu Śląskiego 1
�� Dom mieszkalny przy ul. Podchorążych 3
�� Willa przy ul. Bratków 4
�� Willa przy ul. Kościuszki 65
�� Willa własna architekta Tadeusza Michejdy przy ul. Poniatowskiego 19
�� Willa przy ul. Kilińskiego 46
�� Dom mieszkalny przy ul.PCK 6
�� Dom mieszkalny przy ul.PCK 10
�� Gmach Urzędu Skarbowego tzw. Drapacz Chmur przy ul. Żwirki i Wigury 15/17
�� Kościół Garnizonowy pw. św. Kazimierza przy ul. Skłodowskiej  Curie 20
�� Bank Gospodarstwa Krajowego przy ul. Mickiewicza 3.
Początkowo poszukiwania tożsamości regionalnej w budownictwie publicznym odbywały się na drodze
zaprzeczania wszystkiemu, co kojarzyło się z formami pruskimi. Widoczna była opozycja wobec neogotyku
marchii brandenburskiej i jednocześnie zachwyt nad estetyką klasycyzmu quasi stanisławowskiego. Jednak
około 1929 r. następuje przełom i gwałtowny zwrot ku awangardowym ideom stylu międzynarodowego,
które całkowicie zdominowały ruch budowlany w autonomicznym województwie śląskim.
5. Malarstwo, film, rzez
ba w okresie II RP
�� Malarstwo
Do najwybitniejszych malarzy należeli mieszkające we Francji Józef Pankiewicz i Tadeusz Makowski, w
kraju Witkacy, Leon Chwistek i Władysław Strzemiński. W okresie międzywojennym (1918-1939), w
wolnej Polsce, malarstwo, uwolnione od tematyki patriotyczno-historycznej, przybierało stopniowo
międzynarodowy charakter. W nawiązaniu do zachodnioeuropejskich kierunków: kubizmu,
abstrakcjonizmu, futuryzmu, ekspresjonizmu, upraszczano formę i stosowano nowoczesną stylizację.
Formiści m.in. Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Tytus Czyżewski, Andrzej i Zbigniew
Pronaszkowie, skupili uwagę na kompozycji obrazu i jego ekspresji. Kapiści (nazwa grupy wywodzi się od
założonego w r. 1923 w Paryżu, przez uczniów Józefa Pankiewicza, m.in. Zygmunta Waliszewskiego,
Józefa Czapskiego, Jana Cybisa Komitetu Paryskiego - KP) akcentowali głównie rolę koloru w obrazie,
dlatego popularnie zwano ich kolorystami. Malarze zrzeszeni w ugrupowaniu  Rzym , m.in. Eugeniusz
Zak, Ludomir Ślendziński, Własław Skoczylas uprawiali malarstwo wybitnie dekoracyjne, sięgając
nierzadko do motywów ludowych, a artyści zdecydowanie awangardowi jak Władysław Strzemiński i
Henryk Stażewski zajmowali się malarstwem abstrakcyjnym.
�� Film
W Polsce w 1921 r. miłośnicy filmu mieli już do dyspozycji co najmniej 400 kin. W Warszawie końca lat
30. przez ponad 60 sal kinowych codziennie przewijało się średnio 32 tys. widzów, którzy ustawiali się w
kolejkach. Znawcy mówią krótko: banalne, ale fascynujące. Ich największą zaletą była gra aktorska takich
gwiazd jak Eugeniusz Bodo, Adolf Dymsza, Jadwiga Smosarska, Aleksander Żabczyński, Hanka
Ordonówna, Mieczysława Ćwiklińska, Michał Znicz. Mimo to polska kinematografia nie zdołała wówczas
stworzyć żadnych arcydzieł, co było związane z silnie patriotycznym charakterem i melodramatyczną fabułą
produkowanych filmów. Wynikało to z przesycenia kultury narodowej dziedzictwem polskiego
romantyzmu. W latach 1919 1922, w związku z konfliktami zbrojnymi Polski, dominowała produkcja
filmów propagandowych. W okresie kina niemego sukcesy komercyjne odnosiły takie nieme produkcje jak
powstały w rocznicę bitwy warszawskiej Cud nad Wisłą (1921) Ryszarda Bolesławskiego, film przygodowy
Mogiła nieznanego żołnierza (1927) Ryszarda Ordyńskiego, oparty na konwencji  żywych obrazów Pan
Tadeusz (1928) tego samego reżysera i nawiązujący do poetyki niemieckiego ekspresjonizmu Mocny
człowiek (1929) Henryka Szaro. Jeden z bardziej spektakularnych polskich filmów batalistycznych 
wykorzystująca zdjęcia lotnicze Gwiaz
dzista eskadra (1929) Leonarda Buczkowskiego o wojnie polsko-
bolszewickiej  uchodzi za zaginiony.
W latach 30. XX wieku rozpoczęła się dominacja nowo wprowadzonego kina dz
więkowego. Pierwszym
polskim filmem dz
więkowym z nagranymi dialogami była Moralność Pani Dulskiej (1930) Bolesława
Newolina (udz
więkowienie na płytach gramofonowych nie zachowało się). Natomiast komedia Każdemu
wolno kochać (1933) Mieczysława Krawicza, Janusza Warneckiego stanowiła już bezpośrednio
udz
więkowiony film. Dominowały również tendencyjne ekranizacje literatury. Spośród ich twórców
najbardziej pod względem artystycznym wyróżniał się Józef Lejtes, autor dzieła historycznego Młody las
(1934), które jako pierwszy film polski otrzymało nagrodę na festiwalu międzynarodowym (w Moskwie).
Oprócz Lejtesa działalność reżyserską podejmowali między innymi Juliusz Gardan (komedia farsowa Czy
Lucyna to dziewczyna?, 1934), Leonard Buczkowski (Wierna rzeka, 1936) oraz Michał Waszyński
(Znachor, 1937). Na schyłek dwudziestolecia międzywojennego przypada także pojawienie się filmu
barwnego. Autorstwo pierwszych filmów polskich zrealizowanych w kolorze  Piękna Księstwa A
owickiego
(1937) i Wesela księżackiego w Złakowie Borowym (1938) przypisuje się inżynierowi Tadeuszowi
Jankowskiemu. Oba filmy oświatowe były wielokrotnie nagradzane, między innymi na festiwalach
filmowych w Paryżu i Budapeszcie.
�� Rzez
ba
Polska rzez
ba dwudziestolecia to przede wszystkim twórczość Edwarda Wittinga, Henryka Kuny, Augusta
Zamoyskiego czy Xawerego Dunikowskiego. Dzieła Wittinga w okresie międzywojennym były utrzymane
w konwencji tak zwanego nowego klasycyzmu, którego twórcy skupiali się wokół grupy  Rytm .
Neoklasycyzm charakteryzował się ewolucyjnym podejściem do tradycji, bazując na niej, zawierał elementy
nowatorskie. Znane dzieła Wittinga pochodzące z tego czasu to: Pomnik Lotnika w Warszawie, Nagrobek
Jana Wojsznar-Opelińskiego na Cmentarzu Powązkowskim, Pomnik Juliusza Słowackiego w Warszawie,
Popiersie Gabriela Narutowicza. W podobnej estetyce tworzył Kuna, komponując swoje rzez
by harmonijnie
i z gładkich powierzchni. Tworzył dzieła monumentalne, np.  Rytm w Parku Skaryszewskiego w
Warszawie. Odmienny kierunek reprezentował August Zamoyski, który współtworzył grupę
Ekspresjonistów Polskich, a następnie Formistów. Z tego okresu pochodzą takie dzieła jak:  Portret Rogera
Raczyńskiego ,  Ich dwoje czy  Portret Antoniego Słonimskiego . Od 1924 roku Zamoyski tworzył
jednak dzieła realistyczne, głównie akty i rzez
by kobiet ( Wenus ,  Wierka ,  Rhea czyli Ziemia ). Rzez
by
formistyczne były również specjalnością Zbigniewa Pronaszki (np.  Portret Tytusa Czyżewskiego).
Międzynarodową sławę zdobyły dzieła krakowskiego artysty Xawerego Dunikowskiego, zwłaszcza cykl
 Głowy wawelskie i Pomnik prezydenta miasta Józefa Dietla. Słynną rzez
biarką wywodzącą się ze szkoły
Dunikowskiego była Maria Jarema (np.  Akt ).
6. Skutki cywilizacyjne powstania warszawskiego.
�� zniszczenie niemal całej Warszawy od momentu wybuchu (1.08.1944r.) do zakończenia
(3.10.1944r.) w 28%, a po zakończeniu powstania zniszczenie reszty miasta przez nazistowskie
szwadrony (27 lipca 1944),
�� wymordowanie młodzieży warszawskiej  pokolenia Kolumbów będących potencjalną bazą
intelektualną,
�� wymordowanie ludności miejskiej, której stan odnowił się dopiero w 1975r.,
�� uniemożliwienie zdobycia całych Niemiec przez Stalina spowodowane nie mieszaniem się w sprawy
powstańcze,
�� póz
niejsze zakończenie wojny,
�� podniesienie morale Polaków,
�� uniknięcie przekształcenia Polski w republikę radziecką,
�� udowodnienie, że Polacy nie byli po stronie Niemiec  wbrew propagandzie ZSRR,
�� nauczka o niepodejmowaniu się powstania zbrojnego w przyszłości, co umożliwiło pokojowe
powstanie narodowe w latach 80 (Solidarność).
7. System partyjny i gospodarka polska w II połowie lat 40.
�� System partyjny
W ramach realizacji postanowień konferencji jałtańskiej w czerwcu 1945 odbyły się w Moskwie rozmowy
co do sposobu wyłonienia rządu Polski uznanego zarówno przez ZSRR, jak i Wielką Brytanię i USA  tzw.
konferencja moskiewska. W rozmowach uczestniczyli przedstawiciele Rządu Tymczasowego oraz
arbitralnie wyznaczeni przez ZSRR i ambasadorów USA i Wielkiej Brytanii w ZSRR działacze polityczni z
kraju i emigracji, w tym Stanisław Mikołajczyk, Stanisław Grabski i Zygmunt Żuławski. Najważniejszymi
uczestnikami spotkania był Bierut, reprezentant KRN, PPR i RTRP oraz z drugiej strony Mikołajczyk lider
PSL. W rezultacie rozmów powołany został Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Premierem TRJN
został Edward Osóbka-Morawski (dotychczasowy premier Rządu Tymczasowego), a wicepremierami
Władysław Gomułka (wicepremier Rządu Tymczasowego i sekretarz generalny PPR) oraz Stanisław
Mikołajczyk (do listopada 1944 premier Rządu RP na uchodz
stwie). Oprócz tego Mikołajczyk miał zostać
ministrem rolnictwa a Gomułka ministrem Ziem Odzyskanych. Trzem stronom rozmów  Rządowi
Tymczasowemu,  Polakom z kraju i  Polakom z emigracji  formalnie zagwarantowano parytet w
składzie rządu, który miał być  i został  uznany przez wszystkie mocarstwa. O ostatecznym kształcie
władzy w Polsce miały rozstrzygnąć wolne wybory w ramach pluralistycznego systemu partyjnego, pod
nadzorem trzech mocarstw  gwarantów porozumienia. Na 24 ministerstwa TRJN siedem trafiło w ręce
PPR, w tym kluczowe Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, pozostałe były obsadzone przez
ugrupowania satelitarne, lub osoby wyznaczone przez PPR i kontrolowane przez PPR na szczeblu
wiceministrów, ministerstwa formalnie w rękach PSL były drugorzędne i faktycznie systematycznie
pozbawiane władzy. Powstały system polityczny w praktyce zapewniał rzeczywistą władzę aparatu Polskiej
Partii Robotniczej (PPR) w państwie wobec zachowania we władzy PPR aparatu przymusu (MBP i wojsko)
i w konsekwencji kontrolowanie władz i instytucji państwa, partii politycznych, organizacji społecznych,
gospodarki, w warunkach ograniczonej suwerenności Polski. Do 1947 PPR umocniła swoją władzę w kraju,
likwidując praktycznie opozycyjne podziemie polityczne i zbrojne oraz wyeliminowała z życia politycznego
jedyną legalną siłę opozycyjną  zalegalizowane w lipcu 1945 roku, zgodnie z porozumieniami jałtańskimi
Polskie Stronnictwo Ludowe pod przywództwem Stanisława Mikołajczyka. Opozycja skupiła się w
mikołajczykowskim PSL[54]. W wyborach 1947 we wspólnej liście wyborczej z PPR i jego satelitami
wzięła też udział Polska Partia Socjalistyczna kierowana przez Osóbkę-Morawskiego, która jednak nie była
samodzielna, w jej kierownictwie bowiem znalazło się wielu działaczy ulegających PPR[55]. Powojenna
PPS (założona w 1944 roku) zasilona była w dużym stopniu byłymi członkami Robotniczej Partii Polskich
Socjalistów oraz działaczami przybyłymi z ZSRR. Mimo spychania PPS na boczny tor i prób uzależnienia
go od stalinowskich władz działaczom partii udało się odrestaurować przedwojenne organizacje społeczne,
takie jak Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego i związki zawodowe[56]. W opozycji do
koncesjonowanego PPS w latach 1946 1947 działała niezależna WRN. Wchodziła ona w skład
opozycyjnego Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski Podziemnej, jednak już w drugiej połowie
lat 40. zmarginalizowana partia zakończyła działalność. Wielu członkom WRN udało się przystąpić do PPS,
działacze ci byli przeciwni porozumieniom z władzami komunistycznymi. Formalne zwycięstwo blokowi
PPR, PPS, SL i SD przyniosły oficjalne (faktycznie sfałszowane) wyniki referendum ludowego (słynne 3 x
TAK) w 1946 roku i wyborów do Sejmu Ustawodawczego  polskiej Konstytuanty w 1947. Wyniki
sfałszowanych wyborów nie zostały bowiem zakwestionowane przez Wielką Brytanię i USA, gwarantów
porozumienia jałtańskiego.
Partie i ich działalność:
- PPS: współtworzyła rząd w latach 1945 1948, a jej przedstawiciele otrzymali wówczas funkcję premiera,
wchodzili także w skład Rady Ministrów i KRN; po 1948 przetrwała niezależna PPS na emigracji,
- PPR: w grudniu 1945 r. odbył się I Zjazd PPR. Ówczesna PPR stanowiła konglomerat złożony z
komunistów i ludzi mniej lub bardziej obcych komunizmowi, zachęcanych hasłami narodowymi lub
społecznymi, programem politycznym lub wizją kariery;
- PZPR: w grudniu 1948 doszło, na tzw. zjez
dzie zjednoczeniowym, do połączenia liczącej już milion osób
PPR ze skupiającą przeszło 500 tysięcy członków PPS w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. Od tego
momentu nowo powstała PZPR sprawowała niepodzielną władzę w Polsce, kontynuując sowietyzację
ustroju, zakończoną utworzeniem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w 1952;
- PSL: centroprawicowa, założona 22.08.1945r., powstała z przemianowania Stronnictwa Ludowego  Roch
 organizacji działającej w podziemiu podczas II wojny światowej; pod koniec 1948 partia liczyła jedynie
około 30 tys. członków i współpracowała z prokomunistycznym Stronnictwem Ludowym, z którym
połączyła się 27 listopada 1949, tworząc nową partię  Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. Ugrupowanie to
stało się satelicką partią PZPR, a jego pierwszym prezesem został Niećko;
- PSL "NW": partia chłopska założona 9.06.1946r. w Warszawie z inspiracji polityków PPR przez grupę
rozłamową polityków PSL, opozycyjną wobec linii Stanisława Mikołajczyka; już jednak w listopadzie 1947
roku partia zjednoczyła się ze Stronnictwem Ludowym (lubelskim);
- SP: Wobec infiltrowania przez agentów UB Zarząd Główny Stronnictwa Pracy 18.07.1946r. postanowił
zawiesić działalność partii, jednak część SP uległa wobec komunistów działała w Polsce do 1950, gdy
niewielka grupa jej członków wraz z prezesem Tadeuszem Michejdą wstąpiła do Stronnictwa
Demokratycznego.
�� Gospodarka
Przyłączenie w 1945 roku ziem zachodnich i północnych do Polski zwiększyło potencjał przemysłowy,
którego wykorzystanie wymagało nie tylko odbudowy, ale i przesiedlenia na te tereny ok. 5 mln ludzi. W
gospodarce wprowadzony został system nakazowo-rozdzielczy, wyeliminowano sektor prywatny (m.in.
poprzez bitwę o handel), podejmowano próby kolektywizacji rolnictwa, forsowano rozbudowę przemysłu
ciężkiego, wielkie nakłady przeznaczano na wojsko oraz przemysł zbrojeniowy. Przynależność Polski do
bloku państw demokracji ludowej zdominowanych przez ZSRR utrwalona została od 1949 r. poprzez
członkostwo w strukturach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). W latach 1944 1945
dokonany został na podstawie dekretu PKWN z 6 września 1944 o przeprowadzeniu reformy rolnej podział
majątków ziemskich powyżej 50 ha. Ziemia została częściowo podzielona między chłopów, częściowo
przejęta przez państwo. Postanowienia dekretu interpretowano rozszerzająco, wysiedlając dotychczasowych
właścicieli z ich domów, pozbawiając dobytku, w tym dóbr kultury. Warstwa ziemiaństwa została w ten
sposób zlikwidowana, a byłym ziemianom zakazano pobytu i zamieszkania w powiecie, gdzie dotychczas
znajdował się ich majątek ziemski. W styczniu 1946 roku dokonano upaństwowienia najważniejszych
elementów gałęzi, największych zakładów, banków, kopalń, przedsiębiorstw ubezpieczeniowych czy
komunikacyjnych. Właściciele zakładów teoretycznie mogli liczyć na odszkodowania, w praktyce jednak
otrzymali je wyłącznie właściciele zagraniczni (obywatele i przedsiębiorstwa z USA, Wielkiej Brytanii,
Francji, Szwecji itd.), na podstawie umów międzypaństwowych. Jednym z problemów polskiej gospodarki
był brak zasobów. Produktem eksportowym stał się węgiel kopalny, który wymieniano na szwedzką rudę
żelaza, bawełnę z ZSRR i inne surowce z krajów europejskich. Na skutek działań wojennych spadła
produkcja, rok po wojnie udało się jednak zwiększyć produkcję węgla. W 1947 roku zapoczątkowano plan
trzyletni, był on opracowany w głównej mierze przez działaczy wywodzących się z przedwojennych
środowisk socjalistycznych, a nie komunistycznych, tym samym przypominał on bardziej plany realizowane
na Zachodzie niż w ZSRR, w przeciwieństwie do póz
niejszego planu sześcioletniego. Plan opracował
Centralny Urząd Planowania pod kierownictwem Czesława Bobrowskiego, a duża część jego pracowników
wywodziła się z PPS i edukowała się w krajach zachodnich.
8. Teatr, rzez
ba, malarstwo, film polski w latach 1945  1989.
�� Teatr
Odrodzenie życia teatralnego następowało nadzwyczaj szybko; już 1944 45 zaczęły działać teatry we
wszystkich większych miastach; 1949 zakończono upaństwawianie polskich scen. Czołowym ośrodkiem
teatralnym tuż po wyzwoleniu była A
ódz
; działał tam Teatr Wojska Polskiego i jego Scena Poetycka,
powstały: Teatr Kameralny, teatr rozrywki Syrena. Odbywały się premiery będące wielkimi osiągnięciami w
dorobku teatralnym pierwszych powojennych lat; należały do nich inscenizacje Schillera, Wiercińskiego,
debiuty reżyserskie Axera i Korzeniewskiego. Licznym środowiskiem artystycznym dysponował Kraków.
W Gdyni powstał 1946 Teatr Wybrzeże (założony przez I. Galla). W Warszawie najwcześniej wznowił
działalność teatr na Pradze; po przejściu gruntownej renowacji ze zniszczeń wojennych zaczął grać 1946
Teatr Polski, dając premierę Lilli Wenedy Słowackiego, w reżyserii Osterwy. Począwszy od sezonu 1947/48
radykalnie zmieniono zasady kształtowania repertuaru teatrów, zwiększając przede wszystkim liczbę sztuk
rosyjskich. Na pierwszej krajowej naradzie dramatopisarzy, artystów i krytyków teatralnych, zwołanej 1949
w Oborach koło Warszawy z inicjatywy Ministerstwa Kultury i Sztuki, zadecydowano o podporządkowaniu
scen polskich zasadom realizmu socjalistycznego. Z repertuaru usuwano dramaty Mickiewicza,
Krasińskiego, Wyspiańskiego, częściowo Słowackiego (1947 zakaz wystawiania Kordiana), nadmiernie
eksponowano sztuki współczesne, zwłaszcza tzw. produkcyjne. Scenografia była z reguły werystyczna
(umieszczano np. na scenie autentyczne narzędzia pracy). Gra aktorska również musiała być realistyczna,
oparta na obowiązującej wersji tzw. systemu Stanisławskiego; aktorom zalecano kontakty z robotnikami i
chłopami, w celu zwiększenia naturalności zachowań artystów na scenie. Propagatorem nowej
rzeczywistości i nowej estetyki obwołał się Teatr Nowy w A
odzi. W 1949 50 upaństwowiono wszystkie
sceny, nadając im strukturę przedsiębiorstw państwowych, pozostających na rozrachunku gospodarczym;
zarządzał nimi odtąd wydzielony departament MKiS, stosując plan finansowy i usługowy oraz zestaw
repertuarowy polecany teatrom; w repertuarze danego teatru należało utrzymać odpowiednie proporcje
procentowe między sztukami rosyjskimi, współczesnymi sztukami polskimi, klasyką polską i obcą
(repertuar z Zachodu miał być zastąpiony przez sztuki rosyjskie i krajów socjalistycznych). Nastąpił kres
modelu teatru, którego preferencje literackie i estetyczne kształtował dyrektor artystyczny. Wybitni
reżyserzy okresu międzywojennego, którzy po wojnie objęli dyrekcje teatrów, byli zwalniani. W 1955
odbyła się pierwsza po wojnie premiera Dziadów w warszawskim Teatrze Polskim, w reżyserii A.
Bardiniego; nastąpiła modernizacja repertuaru współczesnego. W latach 60. Stary Teatr w Krakowie pod
dyrekcją Z. H�bnera stał się zespołem reżyserów, których nowatorskie inscenizacje określiły na długo jego
pozycję w kraju. Również współpracownik warszawskiego Teatru Dramatycznego A. Wajda. Odrębną
pozycję w polskim życiu teatralnym i rozgłos w świecie zyskali: J. Grotowski, założyciel i kierownik
eksperymentalnego Teatru Laboratorium, od 1983 pracujący za granicą; T. Kantor (zm. 1990), twórca teatru
Cricot 2; J. Szajna, założyciel i dyrektor (1971 82) warszawskiego Teatru Studio, twórca spektakli
autorskich, zdominowanych metaforą plastyczną; H. Tomaszewski, twórca Wrocławskiego Teatru
Pantomimy; Stowarzyszenie Teatralne  Gardzienice . Ośrodek Praktyk Teatralnych poprzez działania
teatralne wypracowuje niekonwencjonalne formy artystyczne. Wśród inscenizacji o historycznym znaczeniu
dla powojennego teatru zwracają uwagę prace artystów już nieżyjących: poza Swinarskim, Bardiniego,
Jerzego Kreczmara, L. Zamkow, S. Hebanowskiego, Korzeniewskiego, B. Dąbrowskiego. Na początku lat
80. wielu artystów teatru (głównie członkowie NSZZ  Solidarność ) żywo zareagowało na nowe
uwarunkowania polityczne i społeczne; po wprowadzeniu stanu wojennego na kilka tygodni zamknięto
wszystkie teatry, rozwiązano ZASP, wielu aktorów, zachowując pracę w swych macierzystych teatrach,
podjęło, na znak protestu przeciw oficjalnej polityce, spektakularną akcję bojkotowania występów w
telewizji, radiu i artystycznych imprezach propagandowych; na ich indywidualne i spontaniczne decyzje
władze odpowiedziały restrykcjami (skreślanie nazwisk z publikacji, zwolnienia ze stanowisk dyrektorskich,
np. Holoubka z warszawskiego Teatru Dramatycznego, Brauna z wrocławskiego Teatru Współczesnego).
Publiczność poparła bojkot, nie uczęszczała do niektórych teatrów, jej zdaniem podporządkowanych
władzom; na widowni okazywała oklaskami poparcie lub dezaprobatę postawom aktorów. Tworzące się
ówcześnie Duszpasterstwa Środowisk Twórczych sprawowały mecenat nad rozmaitymi imprezami
artystycznymi (z udziałem artystów popierających bojkot) organizowanymi w kościołach, salach
parafialnych i w Muzeum Archidiecezji Warszawskiej. Ludzie teatru także sami podejmowali inicjatywy
artystyczne, np. działalność (od 1981) Teatru Domowego, którego występy w prywatnych mieszkaniach
oglądała zaprzyjaz
niona z artystami publiczność.
�� Rzez
ba
Zjawiskiem typowym dla PRL była wielka liczba wznoszonych pomników o bardzo różnym wyrazie
stylowym i poziomie artystycznym  od konwencji figuralno-symbolicznej (M. Konieczny) przez
ekspresyjne, aluzyjne formy (G. Zemła) po związane z krajobrazem układy przestrzenne (pomnik ofiar
obozu w Treblince  F. Duszenko, A. Haupt, F. Strynkiewicz, pomnik ofiar obozu w Oświęcimiu  J.
Jarnuszkiewicz, O. Hansen). Twórczość rzez
biarska cechuje zróżnicowanie wynikające z tradycji
warsztatowych (np. rzez
ba w drewnie wychowanków zakopiańskiego Państwowego Liceum Technik
Plastycznych pod dyrekcją A. Kenara), stosowanych materiałów i technik (rzez
ba w metalu  J.
Jarnuszkiewicz, M. Więcek), odrzucenia konwencji technologicznych na rzecz asamblażu przypadkowych
przedmiotów (W. Hasior). Także i w tej dziedzinie obserwuje się zacieranie granic gatunkowych,
charakterystyczne zwłaszcza dla poszukiwań konceptualnych (J. Berdyszak, G. Kowalski), działań
parateatralnych (J. Kalina, J. Bereś), czy instalacji (M. Bałka).
�� Malarstwo
W malarstwie lat bezpośrednio powojennych odtworzenia zniszczonych przez okupację instytucji
artystycznych dokonali głównie artyści związani z nurtem kolorystycznym, którzy zachowali potem długo
dominującą pozycję w szkolnictwie artystycznym; kontynuację tradycji awangardowej, podjętą przez nowe
pokolenie, przerwał forsowany 1949 54 przez państwo program realizmu socjalistycznego, którego pełną
manifestacją były kolejne Ogólnopolskie Wystawy Plastyki. Dla ożywającej wraz z polityczną odwilżą
działalności ugrupowań niezależnych przełomowym wydarzeniem była 1955 wystawa potocznie określana
jako Arsenał. Na przełomie lat 50. i 60. nastąpił powszechny zwrot ku będącemu synonimem
nowoczesności abstrakcjonizmowi, zwłaszcza typu informel (T. Kantor, A. Kobzdej), a także do aluzyjnego
malarstwa bezprzedmiotowego (M. Jarema, J. Lebenstein, J. Tchórzewski) oraz abstrakcji wywodzącej się z
tradycji kolorystycznej (P. Potworowski, T. Dominik). Reakcją na te zjawiska była w połowie lat 60. tzw.
nowa figuracja z tendencją do ekspresyjnej deformacji (grupa Wprost). Zarówno różne odmiany sztuki
abstrakcyjnej, jak i nowej figuracji, okazały wielką żywotność i są kontynuowane do chwili obecnej. Lata
70. przyniosły zacieranie się tradycyjnych podziałów gatunkowych (np. między rzez
bą i malarstwem) i
pojawienie się całkowicie nowych form wypowiedzi artystycznej (happening, environement, performance,
akcje, instalacje, do których póz
niej dołączyły nowe techniki  wideo, komputerowa  i działania
multimedialne). Liberalna polityka kulturalna władz sprzyjała licznym imprezom artystycznym (festiwale,
sympozja, plenery); jednocześnie ożywiła się działalność częściowo niezależnych galerii autorskich,
popierających najczęściej tendencje konceptualistyczne (Galeria Foksal w Warszawie, Akumulatory w
Poznaniu) lub różne formy kontrkultury (Galeria Repassage w Warszawie). Podjęty w latach 80. po
wprowadzeniu stanu wojennego społeczny bojkot oficjalnych instytucji zrodził specyficzne zjawisko
organizowanych pod patronatem Kościoła (działalność kościoła przy ul. Żytniej w Warszawie) wystaw i
wydarzeń artystycznych, czasem o znacznym zasięgu i dużej publiczności, które angażowały większość
wybitnych artystów, o bardzo różnych nieraz orientacjach twórczych. Na tle podlegającej częstym
fluktuacjom, obfitej i bardzo zróżnicowanej działalności artystycznej rysują się indywidualności artystów
konsekwentnie realizujących własną koncepcję twórczości jak: T. Brzozowski, J. Nowosielski, S.
Gierowski, J. Sempoliński; międzynarodową pozycję zdobyli: T. Kantor i jego teatr Cricot 2, konceptualista
R. Opałka, rzez
biarki A. Szapocznikow i M. Abakanowicz.
�� Film
W 1945 na mocy dekretu KRN o nacjonalizacji kinematografii (z 13 XI) wprowadzono państw. monopol
kinematograficzny, głosząc potrzebę filmu społecznie użytecznego, i powołano do życia przedsiębiorstwo
Film Polski. Powstawały filmy dokumentalne i oświatowe. Upaństwowienie kin i produkcji film. służyło
sprawowaniu kontroli ideologicznej nad filmem i wykorzystywaniu go do propagowania nowych zasad
ustrojowych. Treści propagandowe zawierały nawet filmy fabularne uznane za wybitne, m.in. pierwszy na
świecie film o masowym ludobójstwie  Ostatni etap (1948) Jakubowskiej i Ulica Graniczna (1949) Forda
 o tragedii warsz. getta. Popularnością u widzów cieszyły się Zakazane piosenki (1947) i komedia Skarb
(1949) Buczkowskiego. W 1949 Zjazd Filmowy w Wiśle ogłosił zasady realizmu socjalistycznego; wzrosła
rola scenariusza jako podstawy ideologicznego sukcesu filmu, pomnożono też liczbę komisji i instytucji
opiniujących projekty filmów i postulujących przeróbki już gotowych dzieł. Spadła liczba produkowanych
filmów (1950 53 powstało zaledwie 13); podejmowano gł. tematy współcz., ale obrazy ekranowe raziły
schematyzmem, natrętnym dydaktyzmem i ładunkiem treści propagandowo-polit.; czasy wojny jako temat
zniknęły z ekranów na okres ok. 4 lat; walorami artyst. wyróżniały się jedynie: Forda Młodość Chopina
(1952), J. Kawalerowicza Celuloza (1954) wg I. Newerly'ego i A. Wajdy Pokolenie (1955) wg B. Czeszki.
Mimo niskiej produkcji rosła baza techn. kinematografii; prócz Wytwórni Filmów Dokumentalnych w
Warszawie powstały wytwórnie film. w A
odzi i we Wrocławiu; liczba kin w miastach osiągnęła poziom
przedwojenny, pojawiły się ruchome kina na wsi. Przedstawiciele nowego pokolenia filmowców, gł.
absolwenci łódzkiej szkoły filmowej, najpierw w filmach krótkich, a póz
niej fabularnych przeciwstawili się
formułom realizmu socjalistycznego (w ogólnej atmosferze paz
dziernikowego przesilenia polit. 1956). W
filmie dokumentalnym pojawiła się tzw. czarna seria, jej twórcy zerwali z propagandowym optymizmem. W
filmie animowanym nowe przesłanie intelektualne i oryginalne w skali światowej formy wyrazu
zaprezentowali artyści plastycy (m.in. W. Borowczyk, W. Giersz). Nowy nurt w kinie fabularnym
zapoczątkowały 1957 58: Zimowy zmierzch S. Lenartowicza, Pętla W.J. Hasa i Kanał Wajdy  filmy
nacechowane tragizmem, ekspresyjne w sposobie obrazowania. W nurcie toczącej się pokoleniowej,
estetycznej i ideowej polemiki z realizmem socjalistycznym formowała się szkoła polska w filmie; głównym
tematem dla twórców filmowych stały się doświadczenia wojenne; mimo różnic temperamentów twórców i
stylów autorskich nowy film łączył klimat gloryfikacji lub krytyki charakteru narodowego, poczucie
irracjonalności buntu i absurdalności losu ludzkiego w zderzeniu z mechanizmami historii, atmosferę
heroizmu i romantycznego gestu (Wajda), często z domieszką sarkazmu i ironii (A. Munk); gł. dzieła tego
okresu to m.in.: Popiół i diament (1958) oraz Lotna (1959) Wajdy, Eroica (1958) i Zezowate szczęście
(1959) Munka. ; nurt psychologiczny reprezentował Kawalerowicz (Prawdziwy koniec wielkiej wojny 1957,
Pociąg 1959, Matka Joanna od Aniołów 1961); bliskie obserwacjom codzienności wojennej były filmy: K.
Kutza, S. Różewicza i Buczkowskiego, T. Konwickiego i J. Laskowskiego, Cz. Petelskiego, J.
Passendorfera, Lesiewicza; najostrzejszym politycznym rozrachunkiem z czasami stalinowskimi był
Człowiek na torze (1957) Munka. W latach zw. czasami małej stabilizacji (okresem gomułkowskim), temat
wojny pozostał obecny w filmach, a także w podejmujących motyw trudnych wyborów moralnych
dramatach oraz w rekonstruujących autentyczne wydarzenia obrazach filmach Różewicza, a także H. Kluby.
Filmami o oryginalnej poetyce debiutowali R. Polański (Nóż w wodzie 1961), J. Skolimowski (Rysopis
1964), K. Zanussi (Struktura kryształu 1969). Formalno-treściowe poszukiwania Kutza zostały uwieńczone
filmem Sól ziemi czarnej (1970), inspirowanym śląską kulturą plebejską. Formą samoobrony kina przed
inwazją telewizji były widowiskowe adaptacje film. dzieł lit.  o głębszych ambicjach artystycznych;
rozwinął się film obyczajowy, nawiązujący do europejskiej nowej fali oraz utrzymany w tonie realizmu
poetyckiego, a także moralitetu lub tzw. małego realizmu. Film dokumentalny odnosił w tym czasie liczne
sukcesy w kraju i za granicą, porównywane z sukcesami szkoły polskiej; od 1961 w Krakowie odbywał się
Festiwal Polskich Filmów Dokumentalnych, Oświatowych i Animowanych, który w latach 80. uzyskał
status międzynarodowego. Powstawało coraz więcej filmów we współprodukcji z telewizją oraz filmów
telewizyjnych; rozwijał się film animowany, rozwijała się produkcja seriali dziecięcych dla telewizji.
Ekranową popularność zdobywali aktorzy (B. Tyszkiewicz, P. Raksa, E. Czyżewska, B. Brylska oraz T.
Fijewski, W. Gołas, A. A
apicki, Z. Maklakiewicz, S. Mikulski, J. Nowicki, D. Olbrychski, B. Pawlik, J.
Zelnik). W latach 70. kino polskie starało się odzwierciedlać niepokoje, nadzieje i stan świadomości
społeczeństwa oraz władzy; w filmie dokumentalnym doszło do głosu pokolenie twórców dostrzegających
brak perspektyw życiowych, groteskowość losu Polaka żyjącego w pozornym dostatku gierkowskiej
dekady; do najciekawszych należą m.in. filmy: Piwowskiego, K. Gradowskiego, Królikiewicza, K.
Kieślowskiego, T. Zygadły. Pokolenie dokumentalistów narzuciło ton polskiemu kinu fabularnemu w
następnych latach; dawni mistrzowie realizowali głównie uniwersalne w wymowie dzieła wzorowane na
literaturze, młodzi zaś twórcy reprezentowali nurt bliższy życiu, polemiczny wobec zastanej rzeczywistości;
powstała cała seria półgodzinnych filmów telewizyjnych, obnażających oblicze polskiego stalinizmu i
przeważnie wówczas nie emitowanych (m.in. Rekord świata i Wahadełko 1981 F. Bajona); nurt ten zyskał
miano kina moralnego niepokoju (termin Kijowskiego), drugiej po szkole polskiej wyrazistej formacji
pokoleniowo-artystycznej w filmie polskim, nagradzanej często na międzynarodowych festiwalach; cechami
wspólnymi dzieł tej formacji były m.in.: niezgoda na rzeczywistość degradującą człowieka,
ubezwłasnowalniającą go, ukazywanie dewiacji systemu politycznego, skutki propagandowej indoktrynacji.
Wajda, który wokół swego Zespołu  X zgromadził wielu debiutantów, po znakomitych adaptacjach
filmowych dzieł literackich (Wesela 1973 wg S. Wyspiańskiego, Ziemi obiecanej 1975 wg W. Reymonta)
zrealizował serię filmów politycznych, atakujących system: Człowiek z marmuru (1977), Bez znieczulenia
(1978 wg scenariusza Holland), Człowiek z żelaza (1981); większość filmów Zanussiego (m.in. Iluminacja
1973, Barwy ochronne 1977, Spirala 1978, Kontrakt 1980) oraz Żebrowskiego (m.in. Ocalenie 1972, Szpital
Przemienienia 1978) podejmowała ogólnoludzką problematykę moralną w kontekście współczesnej
rzeczywistości politycznej kraju; także filmy historyczne (m.in. Gorączka Holland i W biały dzień
Żebrowskiego  oba 1981) w oczywisty sposób odzwierciedlały nastroje dojrzewającej konfrontacji
opozycji demokr. z komunist. władzą. Pojawiło się nowe pokolenie aktorów (m.in. J. Stuhr, K. Janda, E.
Dałkowska, J. Radziwiłowicz, K. Kolberger, M. Kondrat), dokumentalistów, m.in. Z. Rybczyński (Nowa
książka 1975, Tango 1980, nagrodzony Oscarem 1983), A. Chodakowski, S. Zajączkowski, T. Pałka; w
filmie animowanym międzynarodowy rozgłos zyskali m.in. R. Antoniszczak, A. Czeczot, R. Czekała, J.
Kucia, A. Warchoł. W latach 80. powstał Komitet Kinematografii, nasiliły się tendencje decentralizacyjne
związane z ideą samofinansowania produkcji i dystrybucji; ratując frekwencję w kinach dystrybutorzy
masowo sprowadzali atrakcyjne filmy zagraniczne; repertuar polski znalazł się w sytuacji istnienia silnej
konkurencji; po 13 XII 1981 zaczęła rozwijać się produkcja niezależna, początkowo nielegalna (firma
Video-Gdańsk, filmy P. Bikonta i J. Drążewskiego), część młodych twórców pozostała za granicą (m.in.
Holland, R. Bugajski, Kijowski, Marczewski, P. Andrejew); cenzura na całe lata odkładała na półki
najciekawsze kontynuacje kina moralnego niepokoju (m.in. J. Zaorskiego Matkę Królów 1982, wyświetlany
1987, Kieślowskiego Przypadek 1981, wyświetlany 1987, J. Domaradzkiego Wielki bieg 1981, wyświetlany
1987, R. Bugajskiego Przesłuchanie 1981, wyświetlany 1989); na ekranach pojawiła się pol. produkcja
rozrywkowa jako konkurencja dla repertuaru zagranicznych (m.in. Vabank I 1982 i Vabank II 1985 J.
Machulskiego, Znachor 1982 Hoffmana, Wielki Szu 1983 Chęcińskiego, Lata dwudzieste... lata trzydzieste
1984 J. Rzeszewskiego, C.K. dezerterzy 1986 J. Majewskiego); silnie eksponowano wątki erotyczne (m.in.
Seksmisja Machulskiego, Thais R. Bera, Widziadło M. Nowickiego); pojawiły się godne uwagi debiuty,
m.in. B. Sass (Debiutantka 1982, Krzyk 1983), W. Dzikiego (Kartka z podróży 1984), W. Saniewskiego
(Nadzór 1985), W. Krzystka (W zawieszeniu 1987), M. Koterskiego (Dom wariatów 1985 i Życie
wewnętrzne 1987) oraz ostre w wymowie kolejne filmy R. Piwowarskiego (m.in. Kochankowie mojej
mamy 1986); futurystyczną serię kontynuował P. Szulkin (Ga ga, chwała bohaterom 1986), a A. Barański
zdobył najwyższe nagrody w Gdańsku za filmy Niech cię odleci mara (1983) i Kobieta z prowincji (1985);
generalny odwrót od doraz
nej tematyki rozrachunkowo-polit. uwidocznił Kieślowski w zrealizowanym dla
telewizji cyklu wg Dekalogu (m.in. Krótki film o miłości i Krótki film o zabijaniu 1987)  zyskał on
międzynarodowe uznanie i liczne nagrody.
9. Skutki sierpnia 1980 roku.
- porozumienia z korzystnymi postulatami,
- powstanie pierwszych związków zawodowych,
- NSZZ "Solidarność" została zarejestrowana (czyli legalna),
- przemiany systemowe,
- korzystne ustawy i zmiany w rządzie
- upadek PRL,
- wpływ na efekt domina w demoludach (konsekwencje pieriestrojki),
- kartki na mięso,
- zniesienie cen komercyjnych (rynkowych),
- wypłata za strajki jak za czas pracy,
- większa destabilizacja gospodarki.
10. Skutki okrągłego stołu.
W zawartym porozumieniu przyjęto ewolucyjny tryb zmian ustroju politycznego i systemu gospodarczego
Polski oraz podstawowe zasady i warunki realizacji nowych rozwiązań: pluralizm polityczny i związkowy,
wolność słowa, demokratyczny sposób wyłaniania władz państwowych, niezawisłość sądów i
nieusuwalność sędziów, silny samorząd terytorialny i pracowniczy, trójpodział władz, likwidacja
nomenklatury, równość wszystkich form własności i rozwój wolnego rynku, walka z inflacją, zachowanie
polityki pełnego zatrudnienia i ochrona społeczeństwa przed skutkami kryzysu gospodarczego (indeksacja
płac i waloryzacja rent i emerytur); ustalono: powołanie nowych organów władz państwowych (senat,
prezydent), przeprowadzenie częściowo wolnych wyborów parlamentarnych i legalizacji NSZZ
 Solidarność . Po wygraniu wyborów parlamentarnych (4 VI) przez Komitet Obywatelski przy
przewodniczącym NSZZ  Solidarność i utworzeniu koalicji z ZSL i SD dotychczasowa opozycja w
pokojowy sposób przejęła władzę państwową (rząd premiera T. Mazowieckiego).