KATASTROFIZM - wg Słownika literatury polskiej XX wieku
- pojęcie nie nale\
y w naszej literaturze do jasnych i precyzyjnych
- M. Szpakowska: k. to pogląd głoszący aktualną lub rychłą zagładę wartości uznawanych za
szczególnie cenne. O k. mo\
na mówić tylko w takim przypadku, jeśli zagro\
enie odnosi się o
wartości, które są dla kultury konstytutywnymi
- podział na katastrofizmy totalne i hipotetyczne
- literacki wyraz - zwłaszcza w poezji, w sposób dość nieokreślony, intuicyjny
- niektórzy badacze, np. B. Wojnowska, w poszukiwaniu manifestacji literatury
katastroficznej sięgają do czasów Młodej Polski
- ju\
w XIX wieku romantyczni konserwatyści prorokowali zagładę cywilizacji doszczętnie
znieprawionej racjonalizmem, materializmem, kapitalizmem, stosując przy tym obficie
apokaliptyczną symbolikę
- główni wyraziciele tego zjawiska: poeci kręgu wileńskiego ok. 1930 wkraczający do
literatury (Cz. Miłosz, J. Zagórski, A. Rymkiewicz), poza ich kołem to M. Jastrun i W.
Sebyła, ślady w Krzyku ostatecznym Broniewskiego, tak\
e kształty groteski w poematach
Gałczyńskiego, elementach Balu w operze Tuwima, a przed 1930: S. I. Witkiewicz i niektórzy
prozaicy (np. Bezrobotny Lucyfer Wata)
- Witkiewiczowska katastrofa była czymś więcej ni\
warunkową hipotezą, dokonywała się
faktycznie i definitywnie (był świadkiem rewolucji bolszewickiej), jego k. mo\
na rozumieć
tylko w obrębie jego całościowej i w du\
ej mierze oryginalnej teorii kultury; tylko b. silne
jednostki, najlepiej - potę\
ne indywidualności są w stanie w całej pełni odczuć tajemniczą
grozę istnienia; dla siebie wybierał świadomie rolę odbiorcy wartości przegranych, kultury
schodzącej do grobu
- J. Błoński wyró\
nia w l. 20 i 30 trzy podstawowe style myślenia katastroficznego:
1. kontynuacja XIX-wiecznego konserwatyzmu romantycznego i reprezentowany jest w
Polsce przez samotną postać Zdziechowskiego
2. wywodzi się z naturalistycznych teorii doboru gatunkowego, zachwianego w
społeczeństwach demokratycznych, egalitarnych. Próbą obrony przeciwko tak rozumianemu
zagro\
eniu były np. teorie faszystowskie
3. socjologiczna obserwacja sprzeczności, w jakie wikła się współczesna cywilizacja i
wynikające stąd zagro\
enia, ten typ myślenia reprezentował w Polsce Znaniecki
* Witkiewicz stosował wszystkie 3 typy
* Katastrofizm Witkiewicza wyło\
ony w Nowych formach w malarstwie znajdował swój
wyraz w niemal całej jego twórczości i publicystycznej i artystycznej
- zbli\
oną pod niektórymi względami do Witkiewiczowskiej wizję zawarł w groteskowo-
fantastycznej powieści Wesele hr. Organza (1925) R. Jaworski, jedną z oryginalnych cech
tego katastrofizmu było podkreślenie udziału stworzonej dotąd wielkiej kultury (dzieł sztuki),
a właściwie jej przedmiotowej, muzealnej i handlowej funkcji w dławieniu twórczej
jednostkowej wyobraz
ni
- Witkacy - przekonanie o istnieniu jednolitego planu dziejów, zmierzającego w kierunku
realizacji dobra i sprawiedliwości powszechnej, przejął tak\
e tezę korelatywną głoszącą, \
e o
odbywaniu się tego procesu decyduje zaspokojenie potrzeb materialnych zbiorowego
podmiotu historii w toku pracy produkcyjnej, to, co w nich jest  postępem , oznacza dla
niego  katastrofę
- lata 30te, zwłaszcza druga połowa dekady, przynoszą wzrost nastrojów katastroficznych w
polskiej poezji - Wyka właśnie dla tych zjawisk zarezerwował znaczenie pojęcia
 katastrofizm
- w Drugiej Awangardzie przybiera całkiem inną postać - nie ma tu lub prawie nie ma mowy
o upadku tradycyjnych wartości, na których ufundowany był dotychczasowy porządek, o
1
społeczeństwie masowych i kulturze masowej, o rewolucji, która niesie z sobą nawrót do
barbarzyństwa, tu k. przybiera zazwyczaj postać kosmicznej zagłady; nieokreślony charakter
owych katastroficznych wizji
- gęstnienie nastroju, stopniowe nasycanie ciemnymi barwami, jak gdyby w rytm coraz silniej
odczuwanego zagro\
enia, występuje b. wyraz
nie w poezji M. Jastruna
- problemy pojawiają się gdy mowa o katastrofizmie czy choćby katastroficznych akcentach
w twórczości Gałczyńskiego, Broniewskiego czy Tuwima
- młodzi poeci Drugiej Awangardy swój posępny obraz świata kreowali w świadomej
opozycji do witalizmu skamandrytów i naiwnej wiary w cywilizacyjne dobrodziejstwa
\
ywionej przez poetów Awangardy Krakowskiej. Tłumaczy to między innymi eksponowane
miejsce, jakie w ich obrazie przyszłej zagłady zajmowała wojna
- katastroficzne akcenty pojawiały się często w twórczości Czechowicza, a najbardziej
wyraziście w ostatnim tomie wierszy, w Nucie człowieczej (1939);
Wizja nadchodzącej zagłady zestraja się w tej poezji z tonem lirycznego niepokoju,
symboliczną obecnością śmierci. Arkadia stanowi naturalne przeciwieństwo Apokalipsy,
uwypukla zbli\
ającą się grozę i jest zarazem miejscem ucieczki, azylem;
Podobnie jak u innych poetów Drugiej Awangardy, katastrofa nie kończy dziejowego cyklu,
nie jest rozwiązaniem ostatecznym. Rysuje się poza nią, choć niewyraz
nie, szansa odrodzenia
(taki  katastrofizm ocalający choć to sformułowanie to niemal\
e pleonazm)
- najwyraz
niejsze w ówczesnej poezji wizje katastrofy zrodziły się jednak w odległym od
europejskich centrów Wilnie. Ich autorami byli 3 poeci kręgu (grupy i pisma)  śagary :
J. Zagórski, A. Rymkiewicz i przede wszystkim - Cz. Miłosz.
Ich wizje katastrofy wyrastają z realnych, historycznych faktów:
1. u Zagórskiego - to echa kryzysu ekonomicznego l. 30
2. u Miłosza - pojawiają się obrazu wskazujące na niebezpieczeństwo szowinistycznych,
nacjonalistycznych ruchów
Charakterystycznym rysem katastroficznych wierszy \
agarystów jest b. często obecna,
choćby podskórnie, perspektywa przyszłościowa, przy czym czas przyszły spełnia się ju\

teraz. Poezja u nich staje się heroicznym działaniem.
Magdalena Kilian
2