Pytania na egzamin poprawkowy z przyrody. Są to pytania na które uczeń musi udzielić zadowalających odpowiedzi, bo tego
wymaga minimum programowe, by mógł uzyskać ocenę pozytywną. Nie będzie innych pytań. Będą dokładnie takie same. Jeśli w
pytaniu jest wymagane poparcie przykładami, przykłady mo\
na podawać inne ni\
tu podane.
.
Materiał sprawdzianu FIZYKA 1
1.Podaj minimum jeden Przykład podstawowy:
przykład zjawiska fizycznego Fale elektromagnetyczne. Ich istnienie przewidział Maxwell, a doświadczalnie potwierdził Hertz.
wpierw przewidzianego, a Maxwell zebrał wszystkie prawa elektryczności i magnetyzmu. Kiedy zaczął je ze sobą
dopiero póz
niej odkrytego. kombinować, podstawił jedne wzory do drugich, uzyskał równanie, które wyglądało jak równanie
opisujÄ…ce fale w mechanice.
To, co dokładnie odkrył Hertz, to były fale radiowe.
Inne przykłady:
Mo\
liwość okrą\
ania Ziemi przez sztuczne satelity przewidział Newton (przypomnij sobie działo
Newtona na wysokiej górze). Doświadczalne potwierdzenie nastąpiło niemal 300 lat póz
niej wraz
z wystrzeleniem radzieckiego Sputnika1.
Zdjęcie: Replika Sputnika 1 z jego czterema antenami radiowymi. Sputnik oznacza po rosyjsku
towarzysza podró\
y, bo podró\
to put . Rosyjskie słowo  sputnik tłumaczymy w odniesieniu do
kosmosu jako  satelita .
Falową naturę elektronów, czyli to, \
e elektrony zachowują się jak fale, przewidział de Broglie
(czyt. de broj). Dyfrakcję i interferencję elektronów potwierdzili doświadczalnie Davisson i
Germer (czyt. dewison i d\
ermer).
Uwagi na marginesie:
Zupełnie nowe zjawiska są przewidywane przez fizyków teoretyków. Drogą indukcji (od
szczegółu do ogółu) tworzą teorie tłumaczące naturę. Z teorii wynikają następnie wnioski co do
istnienia dotąd nie obserwowanych zjawisk. Ten drugi proces (od ogółu do szczegółu) zwiemy
dedukcją. Teorie są z początku tylko hipotezami (przypuszczeniami). Następnie wykonuje się
doświadczenia (tzw. krzy\
owe), sprawdzające czy efekty przewidziane przez hipotezę występują.
Jeśli nie występują, hipoteza jest odrzucana. Jeśli występują, hipoteza staje się mniej lub bardziej
potwierdzonÄ… teoriÄ….
2. Podaj przykład obserwacji i W obserwacjach nie ingerujemy wcale w przebieg zjawiska. Odpowiadają na pytanie: Co
doświadczenia fizycznego. dokładnie się dzieje?
Czym ró\
niÄ… siÄ™ te dwa
pojęcia? Miały znaczny udział w początkowym okresie rozwoju fizyki. Arystoteles wyciągał z nich jednak
błędne wnioski. Dopiero Galileusz pchnął fizykę na właściwe tory, a początkiem jego odkryć była
obserwacja wahadła w katedrze w Pizie. Coraz dokładniejsze prowadzone przez setki lat
obserwacje zjawisk pozaziemskich pozwoliły Newtonowi sformułować prawo grawitacji. Dziś
wciÄ…\
obserwacje astronomiczne dają okazję nie tylko poznania budowy wszechświata, co mo\
na
by włączyć do geografii, ale te\
ustalenia podstawowych praw natury, co jest domenÄ… fizyki.
Kosmos sam stwarza miejsca, gdzie panują warunki ekstremalne, nie do powtórzenia w \
adnym
laboratorium na Ziemi.
Do najsłynniejszych obserwacji nale\
y przeprowadzona przez Galileusza w katedrze. Ptak
poruszył lampę podwieszoną na bardzo długim sznurze w katedrze w Pizie, mieście, gdzie uczony
urodził się i mieszkał. Majestatyczny, niezwykle powolny ruch lampy sprawił, \
e Galileusz
zechciał zmierzyć jak długo trwa wahnięcie. Nakręcane zegary wtedy umieszczano wtedy na
wie\
ach niektórych budynków, ale zegarki nie były w u\
yciu, Galileusz wykorzystał więc
uderzenia własnego serca jako przyrząd pomiarowy. W trakcie obserwacji odkrył, \
e choć zakres
wahań się zmniejszał, ka\
de trwało tyle samo czasu  i te początkowe, du\
e, i te końcowe, małe.
Był tym bardzo zdziwiony. Niezale\
ność okresu drgań od amplitudy zwiemy dziś
 izochronizmem drgań wahadła. (Od słowa chronos=czas pochodzą te\
słowa  chronologia ,
 synchronizacja  kronika ,  chroniczny . Chronos był w Grecji bogiem czasu.) Ściśle biorąc ta
własność obowiązuje przy niewielkich wychyleniach  kilkunastostopniowych, a takie
obserwował Galileusz w kościele.
Katedra w Pizie. Lampa, którą obserwował uczony.
Kolejne obserwacje Galileusza:
Gdy tylko usłyszał o istnieniu lunet, postanowił przyjrzeć się obiektom na niebie. Zobaczył plamy
na Słońcu, kratery na Księ\
ycu, ksiÄ™\
yce obiegające Jowisza tak jak planety winny obiegać
Słońce zgodnie z teorią Kopernika. Równie\
fazy Wenus pokazywały, \
e krÄ…\
y ona wokół Słońca,
a nie po spiralce wokół Ziemi.
Przed Galileuszem nie było pewności czy planety i gwiazdy świecą światłem własnym czy
odbitym światłem Słońca tak jak Księ\
yc. Galileusz odkrył, \
e Wenus jest kulą, która sama z
siebie nie świeci, oświetloną w sposób wykazujący niezbicie, \
e lata po orbicie kołowej o środku
w Słońcu.
Luneta wykonana przez Galileusza. Obiektyw wyjęty z lunety.
Doświadczenie odpowiada na pytanie: Co się stanie jeśli?
Stwarzamy warunki do zajścia czegoś, co normalnie nie ma szans na zaistnienie.
Obserwacja lampy spowodowała, \
e Galileusz zaczął przeprowadzać doświadczenia z
wahadłem. Przyczepiał ró\
ne ciÄ™\
ary i zauwa\
ył, \
e nie tylko wychylenie, ale nawet zaczepiony
ciÄ™\
ar nie ma wpływu na okres drgań (wa\
na była tylko długość wahadła). Poniewa\
ruch
wahadła jest poniekąd spadaniem, spadaniem na uwięzi, postawił sobie pytanie czy wszystkie
ciała spadające, nawet spadające swobodnie, bez względu na masę spadają tak samo, o ile
oczywiście powietrze ich zbytnio nie zatrzymuje.
Doprowadziło go to do przemyślenia twierdzenia Arystotelesa o szybszym spadku ciał cię\
szych.
Znalazł w tym twierdzeniu logiczną sprzeczność. Jeśli mianowicie do cię\
kiego ciała dokleimy
drugie l\
ejsze, to to drugie powinno opóz
niać ruch pierwszego. Tymczasem razem stanowią ciało
ciÄ™\
sze od pierwszego, więc powinny spadać szybciej. Z twierdzenia Arystotelesa wynikają zatem
dwa zupełnie ró\
ne rezultaty. Do sprzeczności nie prowadzi zaś przyjęcie, \
e wszystkie ciała
spadają tak samo. Rozumowania w stylu Galileusza, w których wyobra\
a siÄ™ jakÄ…Å› sytuacjÄ™, a
następnie wyciąga przenikliwe wnioski, zwiemy dziś doświadczeniami myślowymi. W takich
celował Einstein.
Teraz Galileusz musiał wykonać doświadczenie potwierdzające lub obalające jego przypuszczenie
czyli hipotezę. Wykorzystał dzwonnicę katedry.
Ponad 400 lat temu (około roku 1590) puścił z jej szczytu kule armatnią i muszkietową. Widzowie
nie zauwa\
yli \
adnej ró\
nicy w spadaniu. Nikt nie miał szansy zobaczyć czegoś podobnego w
codziennym \
yciu. Zdarzenie nie miałoby nigdy miejsca, gdyby nie pomysł i wykonanie
Galileusza. Dlatego było to doświadczenie, nie obserwacja.
Było to jednocześnie doświadczenie krzy\
owe, a więc zaplanowane w celu udowodnienia lub
obalenia teorii.
W słynnym ledwie 100 letnim (1909 r.) doświadczeniu, za pomocą którego Rutherford wykrył
jądro atomowe, uczony bombardował folię ze złota cząstkami alfa. y
ródło cząstek umieścił przed
cieniutką folią. Taki układ się w przyrodzie nie zdarza. Gdyby gdzieś spotkał taki układ, a
następnie badał za pomocą aparatury, co się w nim dzieje, byłaby to tylko obserwacja.
Zjawisko mo\
e być znane, ale nie do końca. Jeśli wpływamy na jego przebieg modyfikując jakiś
czynnik i pytając się: Co się stanie jeśli? - to ju\
na pewno mamy doświadczenie. Rutherford
wypełnił tak\
e ten warunek. Stosował ró\
ne z
ródła cząstek alfa. Jedne wysyłały cząstki o
większej prędkości, inne o mniejszej. I co wtedy się działo? Cząstki o bardzo du\
ej prędkości
mogły dolecieć do jądra na tyle blisko, \
e wchodziły w obszar oddziaływania sił jądrowych i
odbijały się w wyraz
nie inny sposób ni\
przy odepchnięciu siłami elektrycznymi. To pozwoliło
wyznaczyć rozmiary jądra.
3. Jak nale\
y prawidłowo Obserwacje w obecnych czasach w dziedzinie fizyki dotyczą praktycznie tylko astronomii. Nale\
y
prowadzić i dokumentować zadbać o bezpieczeństwo, odpowiednie warunki, sprzęt i wiedzieć, co nale\
y zanotować. Oto
obserwacje? Omów w oparciu o przykłady.
przykłady.
Bezpieczeństwo:
Na Słońce, nawet podczas jego zaćmienia wolno patrzyć przez lornetkę czy lunetę tylko, gdy
mamy dobrze zamocowane na niej wystarczająco ciemne szkło, najlepiej kilka o ró\
nej
przepuszczalności, tak by móc dobrać właściwe. Takie rozwiązanie jest stosowane w lunetach
sekstantów. Brak daleko idącej ostro\
ności mo\
e skończyć się uszkodzeniem oczu.
Warunki:
Chcąc obserwować gwiazdozbiory nale\
y wyjść na dwór około godziny 1 lub 2 w nocy, kiedy jest
najciemniej, jak najdalej od świateł i odczekać 15 minut nim oczy się przyzwyczają do ciemności.
I oczywiście posiadać mapę nieba i słabe z
ródło światła, by ją oświetlić, albo wcześniej ją dobrze
przestudiować. Pomocne mo\
e te\
być wcześniejsze zapoznanie się ze spodziewanym widokiem
nieba za pomocÄ… darmowego programu komputerowego  Stellarium .
Astronomowie dbają o zapewnienie odpowiednich warunków. Najwa\
niejsze teleskopy
umieszczają na bardzo wysokich górach, bo tam rzadsza atmosfera lepiej przepuszcza światło i
mniejsze są jej drgania. Większość chmur znajduje się poni\
ej.
Zdjęcie: Polski teleskop w Chile.
Miłośnicy astronomii, gdy ma nastąpić wa\
ne dla nich zjawisko, a zapowiada siÄ™ licha pogoda,
śledzą zachmurzenie na aktualnych zdjęciach satelitarnych i jadą samochodami nawet kilkaset km
do miejsca, gdzie pogoda jest dobra.
Właściwe posługiwanie się przyrządami.
W obserwacjach przypadkowych często nie mamy przyrządów. Jeśli jednak wiemy, \
e dane
zjawisko zajdzie, a więc w obserwacjach zaplanowanych, wskazane jest zapewnienie jak
najlepszej aparatury, prawidłowe jej zestawienie i posługiwanie się.
Przykłady:
Do obserwacji zjawisk na niebie dobrze jest wykorzystać lornetkę, lunetę czy teleskop czy aparat,
najlepiej z teleobiektywem.
Ktokolwiek obserwował gwiazdy czy Księ\
yc przez lornetkę trzymaną w ręku wie, \
e obraz cały
czas drga. Dlatego ją o coś opieramy. Najlepiej zamocować ją na statywie.
Ale i to mo\
e nie wystarczać. Kiedy chcemy fotografować Księ\
yc, planety itp. czy nakręcać film
z jakiegoś zjawiska np. przylotu roju meteorów, co jest najlepszą metodą dokumentacji, bardzo
przeszkadza fakt, \
e ciała niebieskie cały czas uciekają z pola widzenia na skutek wirowego
ruchu Ziemi. W tym przypadku idealne jest posiadanie aparatury z mechanizmem zegarowym,
która automatycznie podą\
a za gwiazdami.
Profesjonalne teleskopy, a tak\
e wysokiej klasy amatorskie taki mechanizm posiadajÄ….
Dokumentacja:
Jeśli jest to obserwacja przypadkowa, nale\
y jak najszybciej zanotować wszystko, co
zapamiętaliśmy. Odwlekanie kilkudniowe, nawet kilkugodzinne, spowoduje, \
e istotne szczegóły
mogą ulecieć.
Dokumentacja powinna być pełna - zawierać wszystkie istotne dane. W tym celu trzeba wcześniej
wiedzieć jakie są wa\
ne i je zebrać podczas obserwacji. Jeśli u\
ywamy przyrządów, nale\
y podać
ich nazwy i parametry.
Przykłady:
Przy przypadkowej obserwacji meteoru lub bolidu trzeba pamiętać, \
e jeśli ma ona mieć
jakąkolwiek wartość naukową, nale\
y zanotować: kierunek lotu, dokładną godzinę i miejscowość,
z której dokonaliśmy obserwacji. Aby dobrze określić kierunek najlepiej oczywiście znać
gwiazdozbiory. Miejscowość jest wa\
na, bo z innej ten sam meteor był widoczny na tle innych
gwiazdozbiorów. Jeśli ktoś nie zna gwiazdozbiorów, albo jest dzień i gwiazd nie widać, wa\
ne
jest zapamiętanie dokładnie miejsca, gdzie staliśmy oraz trasy meteoru nad obiektami ziemskimi,
czyli gdzie się pojawił i nad czym się rozpadł lub znikł. Istnieją zrzeszenia obserwatorów
meteorów, którzy koordynują swe prace. A
ącząc dane uzyskane od kilku osób mo\
na wyznaczyć
trasę lotu meteoru w przestrzeni, a potem szukać jego resztek na Ziemi.
Jeśli wykonaliśmy zdjęcia, nale\
y podać rodzaj aparatu, którym zrobiliśmy zdjęcie. Jeśli
u\
ywaliśmy przyrządów pomiarowych, nale\
y podać ich dokładność.
4. Jak nale\
y prawidłowo Pierwsze trzy zasady są podobne jak przy obserwacjach. Nale\
y zadbać o:
prowadzić i dokumentować
doświadczenia? Omów w
" bezpieczeństwo
oparciu o przykłady.
" sprzyjajÄ…ce warunki
" jak najlepsze przyrządy i do tego prawidłowo ich u\
ywać
Bezpieczeństwo:
Gdy Galileusz spuszczał kule z wie\
y ludzie musieli stać w odpowiedniej odległości, a on sam
uwa\
ał by nie spaść.
SprzyjajÄ…ce warunki:
Doświadczenia z optyki nale\
y zazwyczaj robić przy odpowiednim zaciemnieniu.
Jak najlepsze i prawidłowo u\
ywane przyrzÄ…dy.
Przykład ze szkolnej pracowni odnośnie prawidłowego u\
ywania:
W przypadku wykorzystania urządzeń elektrycznych na prąd stały nale\
y sprawdzić, czy zaciski
są połączone według reguły  + do +, - do   (plus do plusa, minus do minusa). Błędne
podłączenie zacisków mo\
e spowodować przepalenie przyrządów.
Zdjęcie: Prawidłowo przygotowany układ do mierzenia natę\
enia prądu płynącego przez \
arówkę.
Zacisk + amperomierza jest od strony zacisku + zasilacza, a zacisk amperomierza  od strony
zacisku - zasilacza.
Niewłaściwe lub niedokładne zestawienie mo\
e być przyczyną nieszczęść, nieoczekiwanych
efektów, a nawet psikusów. Nie omija to wytrawnych naukowców, nawet całych zespołów.
Tak się stało w roku 2011. W CERN pod Genewą w Szwajcarii produkowano impulsy neutrin 
czÄ…stek powstajÄ…cych standardowo w rozpadach beta. Neutrino znaczy tyci-neutron, bo czÄ…stka ta
podobnie jak neutron nie ma ładunku elektrycznego, a masa jej jest tak mała, \
e dotÄ…d
niezmierzona. W CERN neutrina uzyskiwano przy bombardowaniu płytki z węgla
superszybkimi protonami. Wyprodukowane tak neutrina dolatywały bez przeszkód do
laboratorium we Włoszech, pokonując ponad 700 km warstwę ziemi i skał, co jest rzeczą dla nich
normalną. Tym razem jednak wydawały się szybsze ni\
światło w pró\
ni. PrzyczynÄ… sensacji
ogłoszonej przez wszystkie media było luz
ne zamocowanie światłowodu łączącego odbiornik
GPS z komputerem.
Na skutek kulistości Ziemi neutrina leciały do laboratorium Gran Sasso na głębokości nawet 11
km.
Przykład z pracowni szkolnej.
PrzyrzÄ…d pomiarowy nale\
y wyregulować tak, by przy braku bodz
ca wskazówka pokazywała
zero.
Zdjęcie: y
le wyregulowany woltomierz i dobrze wyregulowany amperomierz. Aby ustawić
wskazówkę woltomierza na zero nale\
y pokręcić śrubokrętem śrubkę zaznaczoną tu czerwoną
strzałką.
Zdjęcie: Ten sam siłomierz w pozycji pionowej i poziomej. Jest wyregulowany do pomiarów w
pionie, ale nie w poziomie. Pod wpływem własnego cię\
aru w pozycji pionowej sprÄ™\
yna jest
nieco wydłu\
ona i prawidłowo pokazuje zero przy braku obcią\
enia. W poziomej automatycznie
się skróciła i siłomierz nie pokazuje ju\
zera. Na odpowiednie do danego u\
ycia zamocowanie
sprÄ™\
yny pozwala śrubka zaznaczona czerwoną strzałką.
Na wskazówkę przyrządu zawsze patrzymy na wprost, a nie pod kątem, przez co unikniemy tzw.
błędu paralaksy.
Zdjęcie: Spojrzenie na amperomierz z prawej i z lewej strony. W obu przypadkach przy patrzeniu
na wprost amperomierz pokazuje zero, jednak przy patrzeniu z boku inne wyniki.
W przypadku doświadczeń dochodzą jeszcze trzy zasady:
" starannego zaplanowania
" zmieniania tylko jednego parametru
" powtarzania pomiarów i doświadczeń
Staranne zaplanowanie.
Doświadczenie musi być przemyślane, tak by sprawdzało to co faktycznie chcemy sprawdzić.
Trzeba zastanowić się co mo\
e mieć niepo\
ądany wpływ na przebieg.
Jeden parametr
Podczas obserwacji nie mamy mo\
liwości wpływania na przebieg wydarzeń. W doświadczeniu
mamy. Wybieramy wtedy jeden parametr (czynnik, który zmieniamy) i sprawdzamy jak jego
zmiany wpływają na rezultaty. Oczywiście mo\
emy następnie badać zale\
ność od innego
parametru, ale w danej chwili zawsze prowadzimy badanie dla jednego parametru.
Powtarzanie pomiarów i doświadczeń
Obserwacje bywajÄ… zazwyczaj jednorazowe i nie dajÄ… czasu na wielokrotne pomiary. Co innego w
przypadku doświadczeń. Przy pomiarach bezpośrednich (np. linijką długości, termometrem
temperatury, stoperem czasu) nale\
y zawsze podać jaka była dokładność przyrządu. Pomiar z
reguły powtarzamy kilka razy, bo na niedokładność przyrządu mo\
e się nało\
yć nasza
niedokładność (np. inaczej przyło\
ymy linijkÄ™).
Nie tylko pojedyncze pomiary, ale i całe doświadczenie powinno być powtórzone kilka razy.
Pozwoli to określić na ile dokładne są nasze wyniki, albo czy zjawisko ma charakter
przypadkowy. Przykład: Tarcie kół o asfalt w ró\
nych miejscach mo\
e być ró\
ne. Pojedynczy
pomiar siły tarcia mógłby prowadzić do zupełnie błędnych wniosków.
Zasady dokumentacji
Podajemy na czym polegało doświadczenie, jakich przyrządów u\
yliśmy, jak były dokładne, jak
zestawione (np. rysujemy schemat połączeń). Zamieszczamy wszystkie wyniki. Obliczamy
wartości średnie i szacujemy błędy.
5. Zaplanuj i wykonaj Na egzaminie wystarczy opisać jakie przyrządy u\
yjemy, jaką procedurę i jakich wyników nale\
y
doświadczenie wykazujące się spodziewać.
słuszność prawa Archimedesa.
Trzeba znać treść prawa. Prawo Archimedesa mówi, \
e siła wyporu jest równa cię\
arowi wypartej
przez ciało cieczy.
Wniosek z tego prawa jest taki, \
e gdy zanurzamy powoli ciało, coraz łatwiej nam je trzymać, bo
woda coraz bardziej pomaga. W pewnym momencie wytwarza siłę równą cię\
arowi ciała i ciało
zaczyna pływać. Ale czy ciało wypiera wtedy tyle wody ile samo wa\
y? Jeśli prawo Archimedesa
jest prawdziwe, tak powinno być i to właśnie sprawdzimy.
Mo\
na wymyślić zupełnie inne doświadczenie, by sprawdzić słuszność prawa Archimedesa. To
jest tylko przykład.
Zaplanujemy zatem doświadczenie do wykonania z u\
yciem obiektów, który ka\
dy mo\
e mieć w
domu.
Potrzebne obiekty: jabłko, waga kuchenna i miarka. Jeśli są za du\
e odstępy na miarce warto
zagęścić mazakiem punkty pomiarowe.
Na powy\
szym zdjęciu kreski miarki były co 100 cm3. Dałem co 10 cm3.
Procedura:
" WÅ‚Ä…czamy wagÄ™ i wa\
ymy jabłko.
" Odczytujemy ile wody mamy w miarce.
" Powoli wkładamy jabłko do miarki. Czujemy, \
e coraz bardziej wydaje siÄ™ l\
ejsze.
Wreszcie woda całkowicie podtrzymuje jabłko. A więc w tym momencie siłą wyporu
zrównuje się z cię\
arem jabłka.
" Sprawdzamy ile wody podniosło się do góry.
" Oceniamy czy wyniki potwierdzają prawo. Jeśli prawo Archimedesa jest prawdziwe
wyparta woda musi mieć cię\
ar jabłka.
Przykładowa analiza: W naszym przypadku poziom podniósł się z 350 cm3 do ok. 480 cm3, czyli
o 130 cm3. Ka\
dy 1 cm3 wody to 1 gram, a więc cię\
ar wypartej wody wyniósł 130 gram,
praktycznie tyle co jabłka. W granicach dokładności przyrządów prawo się potwierdziło.
Da chętnych obejrzenia doświadczenia film do ściągnięcia Archimedesa prawo.flv (10 MB).
Zgodnie z prawem Archimedesa powinno tyle wyprzeć wody ile wa\
yło.
6. Jakie są podobieństwa i Wszystkie one słu\
Ä… do szybkiego przekazywania informacji na du\
e odległości. Wszystkie
ró\
nice w przekazywaniu opierają się o zjawiska elektromagnetyczne, jednak nieco inne. Wykorzystują przepływ prądu,
informacji za pomocą telegrafu, wytwarzanie przezeń pola magnetycznego lub fale elektromagnetyczne takie jak światło i fale
telefonu i radia. radiowe. We wszystkich przekazywana informacja porusza się z prędkością światła, jednak proces
wysyłania i odbioru mo\
e być mniej lub bardziej czasochłonny, wymagający znajomości kodu lub
nie.
Telegraf miał kilka postaci: optyczny, elektryczny, bezprzewodowy. Cechował się koniecznością
u\
ywania kodu.
Optyczny skonstruowany przez Kolda Szape i u\
ywany w czasach napoleońskich składał się z
zespołu stacji przekaz
nikowych, na których znajdowały się ramiona pokazujące pojedyncze litery.
Elektryczny wykorzystywał przepływ prądu przez drut i jego oddziaływanie magnetyczne. W
pierwszych typach było kilka drutów. Płynący przez nie prąd oddziaływał na igły magnetyczne.
Nale\
ało obserwować ich ustawienia. Dopiero telegraf Morsa okazał się na tyle prosty, \
e znalazł
powszechne zastosowanie. Miał tylko jeden przewód (obwód zamykało uziemienie), zapisywał
litery w postaci kropek i kresek na przesuwającej się taśmie, przez co wiadomość zostawała
uwieczniona. Gdy płynął prąd, pisak był dociskany do taśmy papierowej przez elektromagnes.
Telegraf bezprzewodowy (inaczej radiotelegraf), wynaleziony przez Marconiego i Popowa, to
początkowa postać radia, które nie było jeszcze w stanie przekazywać mowy, a jedynie
przerywany dz
więk o jednej wysokości. Wykorzystywał fale radiowe.
Telefon to urządzenie, które pozwala przekazywać dz
więki mowy i dowolne inne dz
więki za
pomocą drutu lub światłowodu łączącego rozmówców obywające się bez kodowania, przez co
bardzo wygodne. Wynalazcą był Graham Bell. Telefon w wersji Bella wykorzystywał zjawisko
indukcji elektromagnetycznej. Drgająca membrana mikrofonu poruszała malutką zwojnicę
znajdujÄ…cÄ… siÄ™ w pobli\
u magnesu. To wytwarzało w zwojniczce prąd, który płynął do podobnej
zwojnicy przymocowanej do membrany słuchawki i równie\
znajdujÄ…cej siÄ™ w pobli\
u magnesu.
Prąd magnesował zwojnicę przez co przybli\
ała się lub oddalała od magnesu wprawiając w ruch
membranę słuchawki.
Radiotelefon to urzÄ…dzenie przekazujÄ…ce w obie strony \
ywą mowę na zasadzie wysyłania i
odbioru fal radiowych. Rozmawiający nie mogli być w zbyt du\
ej od siebie odległości, bo moc
urządzeń była mała. Jego następcą są telefony komórkowe, których moc jest jeszcze mniejsza,
ale sieć naziemnych stacji przekaz
nikowych pozwala rozmawiać na dowolne odległości, z
wykorzystaniem satelitów nawet przez oceany.
7. Porównaj właściwości Świeca i \
arówka świecą pod wpływem temperatury. Jest promieniowaniem termicznym. Ich
światła świecy, \
arówki i lasera promieniowanie ma widmo ciÄ…gÅ‚e. Powierzchnia SÅ‚oÅ„ca o temperaturze ok. 6000 °C wysyÅ‚a
fotony wszystkich kolorów tęczy w podobnej ilości, natomiast świecy, której temperatura jest
względnie niska, trudno jest wysłać fotony niebieskie i fioletowe, bo są one bardziej energetyczne
od czerwonych czy \
ółtych. Stąd jej światło jest \
ółtawe. Å›arówka jako gorÄ™tsza (2700 °C)
wysyła więcej niebieskich i fioletowych ni\
świeca przez co światło \
arówki bardziej przypomina
słoneczne.
Laser wysyła światło tylko jednego koloru czyli monochromatyczne, więc jego widmo jest
liniowe (tylko jedna linia). Wszystkie fotony sÄ… ze sobÄ…  zgrane jakby zespojone  wszystkie
drgają identycznie, w tym samym miejscu mają górki, a w innym doliny. Mówimy, \
e światło
lasera jest spójne. Powoduje to, \
e ma du\
ą siłę. Ponadto światło to jest spolaryzowane, a więc
kierunek drgań wszystkich fotonów jest ten sam.
Materiał sprawdzianu FIZYKA 2
1. Co to są ciekłe kryształy, jak Są to ciecze zło\
one z podłu\
nych cząsteczek. Cząsteczki te jak ołówki w piórniku samoczynnie
reagują na pole elektryczne i układają się w jednym kierunku. Kierunek mo\
emy zmieniać za pomocą pola elektrycznego, w
gdzie to znalazło zastosowanie. cząsteczkach następuje bowiem wtedy rozsuniecie się ładunków, co ustawia je od plusa do
minusa.
Rys. Cząsteczki uporządkowane za pomocą naładowanych znajdujących się po bokach płytek.
Znalazły zastosowanie w ró\
nego typu wyświetlaczach ciekłokrystalicznych czyli LCD (Liquid
Crystal Display). Wyświetlacze ciekłokrystaliczne wykorzystują światło spolaryzowane. Te w
komputerach wymagają podświetlenia od spodu. Tym z kalkulatorów wystarcza światło
zewnętrzne. Za układem szybek znajduje się lusterko, odbijające światło. To czy odbije czy nie
zale\
y od ustawienia cząsteczek ciekłego kryształu na danym polu. Pola te bywają widoczne przy
patrzeniu pod pewnym kÄ…tem.
Rys. Droga światła, gdy pole jest jasne.
Rys. Droga światła, gdy jest wyświetlana cyfra jako ciemne pola na jasnym tle.
2. Jakie okresowe zjawiska są Doba jest to czas pomiędzy dwoma górowaniami Słońca. To powtarzające się zjawisko wynika z
podstawÄ… kalendarza? ruchu obrotowego Ziemi.
Rok astronomiczny jest czasem, po którym Ziemia wraca w to samo miejsce na orbicie. Trwa
około 365 i trochę mniej ni\
ź dnia. Znaczy to, \
e nie mo\
e zawsze zaczynać się i kończyć o
północy. Dlatego dla wygody ludzi rok kalendarzowy mo\
e mieć ró\
ną ilość dni - normalnie
365, a co czwarty 366. O taki wzór jest oparty kalendarz juliański. Kalendarz juliański dodaje
jednak za du\
o przestępnych lat, przez co się póz
ni w stosunku do astronomicznego. Cztery obiegi
wokół Słońca zajmują Ziemi trochę mniej ni\
3x365+ 366 dni. Kalendarz gregoriański to
poprawia ustanawiajÄ…c, \
e pełne setki są przestępne tylko wtedy gdy są wielokrotnością 400.
3. Jakie okresowe zjawiska Choć sekundę określono pierwotnie jako dobę podzieloną przez 24x3600, jednak okazało się, \
e
słu\
ą do pomiaru czasu? długość doby waha się zale\
nie od pory roku i systematycznie się wydłu\
a. Dlatego w chwili
obecnej sekundę stanowi czas ściśle ustalonej ilości drgań atomów cezu w zegarze atomowym.
Do pomiaru czasu wykorzystuje się zjawiska okresowe takie jak wahanie wahadła, drgania
sprÄ™\
yny w nakręconym zegarku, drgania kryształu kwarcu w elektronicznych zegarkach
kwarcowych. Zegary cezowe sÄ… dziÅ› wzorcem czasu. MylÄ… siÄ™ o 1 sekundÄ™ na 1 mld lat, czyli
gdyby istniały od początku świata pomyliłyby się o około 14 sekund. Jeszcze dokładniejsze są
zegary pulsarowe. Sygnały gwiazd neutronowych zwanych pulsarami są wysyłane tak regularnie,
\
e pozwalają mierzyć czas 100 razy dokładniej.
4. Dlaczego lód jest l\
ejszy od
.Bo jest w nim między atomami więcej przestrzeni ni\
w wodzie.
wody?
Widać, \
e ta sama ilość cząsteczek w wodzie zajmuje mniej miejsca ni\
w lodzie.
5. Dlaczego woda jest Bo w wy\
szych temperaturach zwiększone drgania powodują rozpychanie się cząsteczek, a w
najgęstsza przy 4 stopniach mniejszych cząsteczki próbują krótkotrwale łączyć się w struktury podobne do tych w lodzie.
Celsjusza?
6. Dlaczego gram wody jest Bo w gramie wody jest du\
o więcej cząsteczek ni\
w gramie oleju lub alkoholu. CzÄ…steczki wody
trudniej ogrzać ni\
oleju czy sÄ… l\
ejsze, ale przy ogrzaniu o 1 stopień ka\
da pobiera tyle samo ciepła co cząsteczka alkoholu
alkoholu? Jaka jest rola czy oleju. Dzięki temu oraz dostępności i niepalności woda jest doskonałym środkiem
gaśniczym. Dodatkowo ma niezbyt wysoką temperaturę wrzenia. Nim wywrze pobiera ciepło z
otoczenia uniemo\
liwiając palenie się. Podobnie w garnku. Póki składniki pływają w wodzie,
potrawa siÄ™ nie przypali.
Materiał sprawdzianu CHEMIA
1. Podaj przykład obserwacji i W obserwacji nie ingerujemy wcale w przebieg zjawiska. Tak np. odkryto powstawanie mydła.
doświadczenia chemicznego. Kto i kiedy dokonał tej obserwacji, nie wiadomo. Tłuszcz kapiący z ró\
na w popiół mógł po
Czym ró\
nią się te dwa deszczu tworzyć pianę. Ktoś musiał zaobserwować skąd ta piana się bierze. Obserwacja
pojęcia? odpowiada na pytanie: Co dokładnie się dzieje?
Doświadczenie odpowiada zaś na pytanie: Co się stanie jeśli coś zrobimy?
Pierwsze udokumentowane wzmianki o mydle znaleziono na sumeryjskich glinianych tabliczkach
(ok.2500 p.n.e, a więc prawie sprzed 5 tys lat). Opisują one sposób wytwarzania mydła przez
gotowanie tłuszczu kóz i przesączu otrzymywanego z popiołu drzew. Ktoś musiał wpaść na ten
pomysł, a sprawdzenie jakie będą skutki było doświadczeniem.
Obserwacja stała się początkiem odkrycia wcześniej nieznanej substancji chemicznej o
wyjątkowych właściwościach. Chodzi o penicylinę. Jest to przykład z pogranicza chemii i
biologii, a więc z biochemii.
Zdjęcie: Fleming ogląda tzw. szalkę Petriego z wymazem bakterii.
W 1928 roku, Aleksander Fleming zostawił szkiełko laboratoryjne z wymazem gronkowców w
swoim laboratorium i pojechał na dwutygodniowe wakacje. Kiedy wrócił zobaczył, \
e próbka
została zainfekowana pleśnią, która sprawiła, \
e bakterie przestały się rozmna\
ać.
Zdjęcie: Gronkowce (zabarwione metodą Grama). Powodują cię\
kie zaka\
enia.
Zjawisko mo\
e być znane, ale nie do końca. Jeśli wpływamy na przebieg pytając się: Co się
stanie jeśli? - to te\
mamy doświadczenie. Z pewnością wytwórcy mydła musieli celowo
zmieniać proporcje, by dopracować się jak najlepszego produktu. To były doświadczenia.
2. Jak nale\
y prawidłowo Tak jak w przypadku obserwacji z fizyki nale\
y zadbać o:
prowadzić i dokumentować
" bezpieczeństwo
obserwacje? Omów w oparciu o
" sprzyjajÄ…ce warunki
przykłady.
" jak najlepsze przyrządy i do tego prawidłowo ich u\
ywać
Jeśli przez przypadek zauwa\
ymy coś ciekawego, na przykład powstanie nowej substancji, nie
nale\
y jej smakować, dotykać itp. Tak\
e wydzielające się podczas reakcji gazy mogą być trujące.
Je\
eli zjawisko siÄ™ powtarza nale\
y zadbać o sprzyjające warunki obserwacji, np. oświetlenie.
W celu ustalenia jakie substancje reagowały i co powstało nale\
y maksymalnie wykorzystać
dostępne przyrządy.
Dokumentowanie:
Dokumentowanie ma na celu umo\
liwienie dalszych badań. Dlatego nale\
y zapisać wszystko, co
udało się zaobserwować i ustalić. Wykonać zdjęcia. Zachować próbki do ewentualnych dalszych
badań. Jeśli sami nie potrafimy zgłębić zjawiska, nale\
y dokumentację upowszechnić.
Aleksander Fleming nie potrafił zbadać, co za substancja zastopowała mno\
enie się gronkowców.
Nie udało mu się jej wyizolować, a tym bardziej wypróbować na ile nadaje się do celów leczenia.
Wykazał się jednak zrozumieniem, \
e obserwacja mo\
e być wa\
na. Zachował i hodował grzyba.
Ustalił, \
e pleśnią był jeden z gatunków pędzlaka (po łacinie penicillum) - dokładnie penicillum
notate.
Zdjęcia: Pędzlak na pomarańczy.
Opisał wszystko w czasopiśmie naukowym i ciągle starał się zainteresować innych naukowców
dysponujących odpowiednią aparaturą. Obserwacja stała się początkiem wielu doświadczeń, które
sam przeprowadził. Odkrył uodparnianie się bakterii, gdy dawka była za mała.
Ostatecznie znalez
li się ludzie którzy podchwycili ideę Fleminga. Zdołali opracować
przemysłowy sposób hodowli pleśni i uzyskiwania z niej penicyliny. Od 1940 roku alianci mogli
leczyć swych rannych \
ołnierzy w zupełnie nowy sposób - antybiotykiem, przez co ci szybko
wracali na front. W ostatnim roku wojny działo się to na olbrzymią skalę. Niemcy takiej
cudownej substancji nie posiadali. Za wkład w wynalezienie nowego sposobu leczenia, który
dodatkowo pomógł wygrać wojnę, Fleming i dwu innych badaczy otrzymało Nagrodę Nobla z
medycyny.
Ludwik Pasteur powiedział:  na polu obserwacji, los sprzyja tylko umysłom, które są na to
przygotowane czyli potrzebny jest otwarty i gotowy umysł, aby zrozumieć wagę
nieprzewidzianych sytuacji i wykorzystywać je w konstruktywny sposób.
3. Jak nale\
y prawidłowo W doświadczeniach chemicznych obowiązują te same zasady co w obserwacjach czyli dbałość o:
prowadzić i dokumentować
" bezpieczeństwo (porządek, chroniący przed przypadkowym rozbiciem czy wywróceniem
doświadczenia? Omów w
pojemników, ubranie ochronne  okulary bądz
przez
roczysta maska na twarz, fartuch,
oparciu o przykłady.
rękawice, w przypadku ulatniających się toksycznych gazów przeprowadzanie reakcji
pod wyciągiem, postępowanie według zasad, np. tej:  Pamiętaj chemiku młody, wlewaj
zawsze kwas do wody , zaznajomienie siÄ™ z informacjami w literaturze lub Internecie na
temat przebiegu reakcji tak by uniknąć niebezpiecznych niespodzianek.)
" sprzyjające warunki (porządek, oświetlenie)
" jak najlepsze przyrządy i prawidłowe ich u\
ywanie
Staranne zaplanowanie.
Doświadczenie musi być przemyślane, tak by sprawdzało to co faktycznie chcemy sprawdzić.
Trzeba zastanowić się co mo\
e mieć niepo\
ądany wpływ na przebieg.
Jeden parametr
Podczas obserwacji nie mamy mo\
liwości wpływania na przebieg wydarzeń. W doświadczeniu
mamy. Wybieramy wtedy jeden parametr (czynnik, który zmieniamy) i sprawdzamy jak jego
zmiany wpływają na rezultaty. Oczywiście mo\
emy następnie badać zale\
ność od innego
parametru, ale w danej chwili zawsze prowadzimy badanie dla jednego parametru.
Powtarzanie pomiarów i doświadczeń
W prawdziwych badawczych doświadczeniach z chemii jest to bardzo wa\
na zasada. Chodzi o
uzyskanie dokładnych i pewnych wyników. Natomiast w warunkach szkolnych doświadczenia
mają zazwyczaj na celu tylko zapoznanie uczniów z reakcjami chemicznymi, dlatego reguła ta
jest rzadko stosowana.
Zasady dokumentacji
Podajemy na czym polegało doświadczenie, jakich odczynników, w jakiej ilości u\
yliśmy, jaki
sprzęt został wykorzystany. Zamieszczamy wszystkie wyniki.
4. Zaplanuj i wykonaj Tu podajÄ™ jeden sposoby. Mo\
na zaplanować inny.
doświadczenie, w którym
dysponujÄ…c wodÄ… wapiennÄ… Potrzebne obiekty:
masz szansę uzyskać węglan
wapnia. Za pomocÄ… reakcji Woda wapienna, naczynie, rurka.
chemicznych uzasadnij
dlaczego to będzie ta (Wodę wapienną czyli wodny roztwór wodorotlenku wapnia łatwo zrobić z wapna palonego,
substancja. które mo\
na kupić w sklepach budowlanych. Wapno u\
ywane do wapnowania gleb nie nadaje
siÄ™, bo jest wapnem tylko z nazwy. Nale\
y do wapna palonego dodać wodę, wymieszać. Woda
wapienna zbierze się na wierzchu po opadnięciu substancji stałych na dno)
Przebieg doświadczenia:
Dmuchamy przez rurkę do wody wapiennej. Woda zupełnie mętnieje po minucie dmuchania.
Przerywamy dmuchanie. Po jakimś kwadransie sprawdzamy, czy na dnie osiadł proszek. Jeśli tak
i jeśli jest biały, to mo\
emy przypuszczać, ze to węglan wapnia.
Uzasadnienie, \
e tą substancja jest najprawdopodobniej węglan wapnia:
Skała wapienna czyli wapień to węglan wapnia CaCO3. Wapno palone to nic innego jak ta skała,
z której pod wpływem wysokiej temperatury uciekł dwutlenek węgla zostawiając tlenek wapnia
zgodnie z równaniem:
CaCO3 CaO + CO2 Ä™!
Gdy na wapno palone zadziałamy wodą, powstaje wodorotlenek wapnia., który jest słabo
rozpuszczalny w wodzie. Tylko niewielka część pozostaje w wodzie dając wodę wapienną.
Reszta opada na dno.
CaO + H2O Ca(OH)2
W powietrzu wydychanym jest tylko trochę dwutlenku węgla. Oprócz azotu jest te\
nadal sporo
tlenu, ale on tu nie reaguje. Reakcja zachodzi według równania, które koniecznie trzeba znać:
Ca(OH)2 + CO2 CaCO3 + H2O
Węglan wapnia jest nierozpuszczalny w wodzie, dlatego tworzy wapień i dlatego kury robią z
niego skorupki jaj. Jeśli uzyskaliśmy węglan, wapnia to powinien on opaść na dno i być biały.
Na zdjęciu początek i koniec dmuchania.
Mo\
na ściągnąć film do obejrzenia oddech.lfv (4,26 MB).
5. W jaki sposób fizyka pomaga Oto trzy najwa\
niejsze dary fizyki dla chemii.
wyjaśniać procesy chemiczne?
Wyjaśnienie budowy atomu. W roku 1911 Niels Bohr wymyślił model atomu posiadającego
jeden elektron czyli model atomu wodoru. Ten model skutecznie wyjaśniał podstawowy problem
- dlaczego wodór świeci tylko niektórymi kolorami czyli wysyła widmo liniowe. Model Bohra
stał się podstawą opracowania modelu powłokowego, a ten skutecznie wyjaśnił na czym polegają
wiÄ…zania chemiczne. PolegajÄ… na po\
yczaniu elektronów będących najbardziej na zewnątrz.
Spektroskopia - bardzo czuła metoda identyfikacji pierwiastków wchodzących w skład jakiejś
substancji. Czuła, tzn. pozwalająca wykryć ilości bardzo trudne do stwierdzenia innymi
metodami. W wysokiej temperaturze cząsteczki substancji rozpadają się na poszczególne atomy.
Wtedy ka\
dy świeci wysyłając widmo liniowe, które jest łatwe do rozpoznania. Przypomina to
rozpoznawanie człowieka po jego liniach papilarnych. Za pomocą spektroskopii odkryto nieznany
wcześniej na Ziemi hel.
Dyfrakcja promieni Rentgena. Metoda pozwalająca doświadczalnie ustalić jak w danej
cząsteczce są uło\
one atomy, a przez to podać prawdziwe wzory strukturalne. Warunkiem jest
uzyskanie kryształu danej substancji. Kryształ prześwietla się promieniami Rentgena. Promienie
ulegają dyfrakcji i interferencji tak jak światło, które przechodzi przez siatkę dyfrakcyjną.
Kryształ jest strukturą o wiele bardziej skomplikowaną ni\
siatka dyfrakcyjna, dlatego na ekranie
(kliszy fotograficznej) powstaje nie szereg linii, a układ plamek, w oparciu o który komputer
wylicza poło\
enie atomów w krysztale i cząsteczkach go stanowiących.
Porównanie dyfrakcji światła na siatce dyfrakcyjnej i promieni Rentgena na krysztale soli.
6. Przedstaw historię odkrycia Jest zilustrowana w prezentacji o mydle, ale przypominam tu ją. Z przesączu z popiołu drzewnego
potasu u\
ywanego do produkcji mydła uzyskiwano po odparowaniu pota\
. DziÅ› wiemy, \
e główny
składnik pota\
u to węglan potasu K2 CO3. Następnie uzyskiwano pota\
\
rÄ…cy, dziÅ› znany jako
zasada potasowa KOH. Aby to uczynić pota\
rozpuszczano wodzie wapiennej czyli wodzie
zawierającej Ca(OH)2. Wapń wypierał potas z pota\
u tworząc węglan wapnia, czyli podstawowy
składnik wapieni, skorupek jaj, kredy, jak wiadomo nie rozpuszczalny się w wodzie. Węglan
wapnia zatem opadał na dno. Roztwór odparowywano i tak powstawał  pota\
\
rÄ…cy .
Gdy nauczono się wytwarzać prąd stały za pomocą ogniw galwanicznych, zaczęto
eksperymentować z przepływem prądu przez ciecze. Anglik Humprey Davy (czyt. hamprey deivi)
wpadł na pomysł stopienia pota\
u \
rącego w wysokiej temperaturze i przepuszczenia przezeń
prądu. Na katodzie uzyskał metal, który nazwał potasem. W podobny sposób odkrył jeszcze pięć
następnych metali  sód, magnez, wapń, stront i bar.
Uzyskiwanie pota\
u \
rÄ…cego:
Ca(OH)2 + K2CO3 CaCO3 “!+ 2 KOH
Elektroliza pota\
u \
rÄ…cego:
Katoda: K+ + e- K
Anoda: 2 OH- - 2e- H2O + ½ O2
7. Jakich substancji u\
ywano i (podręcznik str. 78)
u\
ywa siÄ™ do uzyskiwania y
ródła światła świecące pod wpływem wysokiej temperatury
światła?
" A
uczywo: celuloza zawarta w drewnie
" Świeca: łój zwierzęcy, wosk, parafina
" Lampa naftowa: nafta
" Oświetlenie gazowe miast: gaz świetny - mieszanina głównie wodoru i tlenku węgla CO,
wycofany z u\
ycia, bo łatwo było się zatruć
" włókna \
arówek: wolfram
" włókna lamp halogenowych: wolfram (lampa halogenowa to \
arówka o wy\
szej
temperaturze włókna, a więc o świetle bli\
szym słonecznego. Wy\
sza temperatura jest
mo\
liwa dzięki dodaniu halogenu czyli fluorowca np. jodu do wnętrza bańki, co
zapobiega szybkiemu odparowywaniu i przepalaniu się włókna)
Lampy wyładowcze, w których świeci gaz pod wpływem płynącego przezeń prądu:
" neony (w reklamach) i neonówki (małe lampeczki np. w próbnikach napięcia): gazy
szlachetne , np. neon
" lampy sodowe: sód (po odparowaniu następującym podczas zapłonu lampy)
" świetlówki: rtęć (po odparowaniu następującym podczas zapłonu lampy) i luminofor
(zamienia promieniowanie ultrafioletowe rtęci na światło widzialne)
Lampy diodowe:
" Diody LED: półprzewodniki będących związkami galu. Aby dawały światło białe, diody
muszą być pokryte luminoforem czyli substancją świecącą pod wpływem padającego
nań promieniowania.
" Diody OLED (Organic Light Emiting Diode): organiczne polimery, czyli związki węgla
o długich łańcuchach zło\
onych z powtarzających się segmentów czyli monomerów
8. Co to jest nanotechnologia? Nanotechnologia to wytwarzanie obiektów małych lub du\
ych o detalach mniejszych od długości
Jakie znaczenie mają w niej fali światła, a więc niewidocznych przez mikroskopy optyczne. Na przykład pojedyncza warstwa
polimery przewodzące? grafenu ma grubość mniejszą od 1 nanometra. Potrafimy wytwarzać metalowe druciki o
grubości nanometrów. Układy elektroniczne drukowane na procesorach są równie\

niedostrzegalne przez zwykły mikroskop.
Polimery przewodzące są wykorzystywane w mikroczujnikach prądu, napięcia, temperatury,
substancji chemicznych itp. ZnajdujÄ… zastosowanie jako mikroz
ródła światła. Metodami
nanotechnologii tworzy się z nich cienkie i elastyczne wyświetlacze o doskonałej rozdzielczości
obrazu, u\
ywane np. w telefonach.
9. W jaki sposób Przed korozją metali:
zabezpieczamy siÄ™ przed
" elektrolityczne pokrywanie metalami odpornymi na korozjÄ™ np. niklowanie,
korozjÄ… metali, psuciem siÄ™
chromowanie
\
ywności i starzeniem skóry.
" pokrywanie farbÄ…, emaliami
" pokrywanie warstwÄ… plastiku,
" pokrywanie olejem, smarami
" pasywacja czyli pokrywanie warstwą tlenku, która odcina kontakt metalu z powietrzem
Przed psuciem siÄ™ \
ywności:
" niska temperatura
" dodawanie konserwantów i antyoksydantów
Przed starzeniem skóry:
" unikanie oparzeń słonecznych przez umiarkowane wystawianie się na słońce
" stosowanie kremów przeciwsłonecznych
" stosowanie kremów nawil\
ajÄ…cych
10. Co to są wiązania To mocne przyciąganie się między dodatnimi atomami wodoru w jednej cząsteczce wody a
wodorowe? ujemnym atomem tlenu w innej.
11. Co to jest napięcie To zjawisko zachowywania się powierzchni wody jak powierzchni baloniku. Cząsteczki wody
powierzchniowe? mocno trzymają się siebie dzięki wiązaniom wodorowym i nie pozwalają wtargnąć do środka
cząstkom, które nie są naładowane elektrycznie. Jeśli cząsteczki jakiegoś materiału nie mają
naładowanych końców woda ich nie zwil\
a, np. materiału na parasole, nóg nartnika.
Materiał ze sprawdzianu BIOLOGIA
Podaj przykład obserwacji i W obserwacji nie ingerujemy wcale w przebieg zjawiska. Tak np. Robert Hook (czyt. huk) za
doświadczenia biologicznego. pomocą mikroskopu powiększającego 30 razy odkrył istnienie komórek, Leeuvenhoek (czyt.
Czym ró\
nią się te dwa levenhuk) za pomocą mikroskopu powiększającego 300 razy dostrzegł bakterie (w płytce
pojęcia? nazębnej). Obserwacja w biologii odpowiada na pytania: Co dokładnie się dzieje? lub Jak coś
jest zbudowane?
Doświadczenie odpowiada zaś na pytanie: Co się stanie, jeśli coś zrobimy?
Za pomocą doświadczenia Dymitr Iwanowski w 1892 roku wykazał, \
e istnieje zaraz
liwy czynnik
mniejszy ni\
bakteria, który powoduje chorobę tytoniu. Sprawdził co się stanie, jeśli przepuści
sok z zara\
onych liści przez filtr ceramiczny. Wiedziano, \
e przez mikropory w niepokrytej
glazurÄ… porcelanie \
adna bakteria się nie prześlizgnie. Tymczasem to coś, co zaraz nazwano
wirusem (z łac. trucizną), przechodziło i miało mo\
liwość zara\
ania kolejnych roślin.
Jak nale\
y prawidłowo Tak jak w przypadku obserwacji z fizyki i chemii nale\
y zadbać o:
prowadzić i dokumentować
" bezpieczeństwo
obserwacje? Omów w oparciu o
" sprzyjajÄ…ce warunki
przykłady.
" jak najlepsze przyrządy i do tego prawidłowo ich u\
ywać
Bezpieczeństwo
Obserwacje zachowań dzikich zwierząt muszą być prowadzone tak, by nie zostaliśmy
zaatakowani.
SprzyjajÄ…ce warunki
Nie prowadzi się obserwacji rekinów podczas sztormu.
Jak najlepsze przyrządy i ich prawidłowe u\
ywanie
Przy obserwacji pantofelków niezbędny jest mikroskop. Aby pantofelka dobrze było widać trzeba
go prawidłowo oświetlić, dobrać właściwe powiększenie itp.
Dokumentacja
Opisujemy wszystkie przypuszczalnie mogące mieć znaczenie okoliczności, przy obserwacjach
zwierzÄ…t datÄ™, miejsce. O ile mo\
liwe dołączmy zdjęcia lub film. Jeśli obserwacja dokonana była
przez mikroskop podajemy powiększenie.
Jeśli mamy mo\
liwość dokonania pomiaru np. rozmiaru, cię\
aru itp. korzystamy z niej i
zapisujemy wyniki.
Jak nale\
y prawidłowo W doświadczeniach z biologii obowiązują te same zasady co w obserwacjach czyli dbałość o:
prowadzić i dokumentować
" bezpieczeństwo
biologiczne doświadczenia?
" sprzyjające warunki (porządek, oświetlenie)
Omów w oparciu o przykłady.
" jak najlepsze przyrządy i prawidłowe ich u\
ywanie
DochodzÄ… te\
nowe:
Staranne zaplanowanie.
Doświadczenie musi być przemyślane, tak by sprawdzało to co faktycznie chcemy sprawdzić.
Trzeba zastanowić się co mo\
e mieć niepo\
ądany wpływ na przebieg i to wyeliminować.
Jeden parametr
Podczas obserwacji nie mamy mo\
liwości wpływania na przebieg wydarzeń. W doświadczeniu
mamy. Wybieramy wtedy jeden parametr (czynnik, który zmieniamy) i sprawdzamy jak jego
zmiany wpływają na rezultaty. Oczywiście mo\
emy następnie badać zale\
ność od innego
parametru, ale w danej chwili zawsze prowadzimy badanie dla jednego parametru.
Próba kontrolna
W biologii w wielu przypadkach wa\
ne jest pozostawienie próby kontrolnej. Są to organizmy nie
poddane czynnikowi, który zmieniamy. Dzięki temu mo\
na ocenić na ile wynik jest rezultatem
doświadczenia, a na ile czynników zewnętrznych, których nie kontrolowaliśmy.
Na przykład przy testowaniu leków część osób dostaje tzw. placebo. Stanowią one grupę
kontrolnÄ….
Powtarzanie pomiarów i doświadczeń
W prawdziwych badawczych doświadczeniach jest to bardzo wa\
na zasada. Chodzi o uzyskanie
dokładnych i pewnych wyników. Natomiast w warunkach szkolnych doświadczenia mają
zazwyczaj na celu tylko zapoznanie uczniów ze zjawiskami, które zostały ju\
przez innych dobrze
zbadane, dlatego reguła ta jest rzadko stosowana.
Zasady dokumentacji
Podajemy na czym polegało doświadczenie, jaki sprzęt został wykorzystany. Zamieszczamy
wszystkie wyniki.
Zaplanuj i wykonaj Na egzaminie wystarczy takie doświadczenie opisać, podając czego potrzeba, jakiej procedury
doświadczenie, w którym u\
yjesz i jakich spodziewasz się efektów, jeśli zjawisko zajdzie,
mo\
na wykazać zachodzenie
zjawiska osmozy. Przykład:
Potrzebne obiekty:
Sól, cukier, woda, ogórek, naczynia
Przebieg:
Do jednego naczynia wlewamy czystą wodę, do drugiego mocno słoną do trzeciego dobrze
posłodzoną. Do ka\
dego wkrajamy kilka jednakowo cienkich plasterków ogórka. Po kilkunastu
godzinach sprawdzamy jędrność plasterków.
Czego siÄ™ spodziewamy.
Osmoza to wyrównywanie stę\
eń po obu stronach błony półprzepuszczalnej. Przez błony
komórkowe cząsteczek ogórka najlepiej przenika woda. Dlatego woda z plasterków stara się
rozcieńczyć roztwór soli czy cukru na zewnątrz i opuszcza plasterki, przez co więdną. Natomiast
składniki zawarte wewnątrz komórek ogórka nie mogą go opuścić. Dlatego w naczyniu z samą
wodą, woda będzie przenikać do wnętrza i ujędrniać pasterki.
Mo\
na ściągnąć i obejrzeć film z doświadczenia ogórek.flv 7,42 MB.
W jaki sposób fizyka i chemia Fizyka dostarcza coraz lepsze mikroskopy optyczne i elektronowe. Kamery i aparaty cyfrowe są
pomagają wyjaśniać zjawiska budowane przez in\
ynierów w oparciu o zjawiska poznane przez fizykę.
biologiczne?
Podstawowym zadaniem współczesnej biologii jest zrozumienie działania komórki. Nie da się
tego zrobić bez poznania białek komórkowych. Aby poznać budowę cząsteczek białka, które są
zło\
one z tysięcy atomów, uzyskuje się zrobione z nich kryształy, a następnie bada za pomocą
dyfrakcji promieni Rentgena (patrz informacja w części o chemii).
Metody fizyczne pozwalają poznać ewolucję ziemskiego \
ycia. Przede wszystkim dzięki nim
określono ile czasu trwała. Za pomocą badania ilości promieniotwórczych izotopów określa się
wiek skamienielin i skał w których tkwią.
Skamieniałości prześwietla się promieniami Rentgena i uzyskuje obrazy detali ukrytych wewnątrz
bez potrzeby rozłupywania obiektu, i to detali tak małych jakie daje się dostrzec mikroskopem
optycznym. Te promienie Rentgena uzyskuje siÄ™ nie w lampach rentgenowskich takich jak
stosowane w szpitalach, a w urządzeniach stworzonych przez współczesną fizykę 
synchrotronach, podobnych do kolistego tunelu w CERN. Do uzyskania trójwymiarowych
obrazów wprzęga się komputery stosowane w tomografii. Jest to tzw. mikrotomografia
synchrotronowa.
W roku 2012 za pomocÄ… tej metody stwierdzono, \
e zęby dunkleosteusa - ryby pancernej
rządzącej w morzach dewonu, wcale nie były płytami kostnymi (jak wcią\
podaje Wikipedia), a
zbudowane były tak jak nasze. To pierwsze znane zęby.
Ryby pancerne wymarły z końcem dewonu, ale w jakiś sposób zęby stały się wynalazkiem
u\
ywanym do dziÅ›.
Szczegóły wewnętrznej budowy ryby pancernej ujawnione dzięki mikrotomografii
synchrotronowej.
Chemia pomogła zrozumieć czym są ró\
ne produkowane przez organizmy względnie proste
substancje, takie jak tlen, dwutlenek węgla, alkohol, tłuszcze, białka, cukry. Pozwala przewidzieć
zachowanie ró\
nych grup funkcyjnych w białkach, określać zachodzenie reakcji zale\
nie od pH
itp., wytwarzać syntetyczne substancje zastępujące lub blokujące działanie naturalnych w celu
badania procesów wewnątrzkomórkowych.
Dlaczego teoria ewolucji jest Teoria ewolucji ma wielkie znaczenie w biologii poniewa\
za pomocą praw dostępnych do
centralną teorią biologii? sprawdzenia doświadczalnego ma aspirację wyjaśnić pochodzenie \
ycia i ró\
norodność
gatunków.
To, \
e ma aspiracjÄ™ nie oznacza jednak, \
e wyjaśnia. Istnieje cały szereg zagadek, wobec których
staje bezradna. Pierwszy takim problemem jest budowa i funkcjonowanie pierwszej komórki.
Robiono doświadczenia usuwając z najprostszych bakterii ró\
ne części DNA. Okazało się, \
e aby
komórka \
yła, potrzeba bardzo wielu współdziałających układów, \
e najprostsza komórka
musiała mieć takie zazębianie się ró\
nych w niej procesów, taką zło\
oność, \
e nie ma szans by
powstała w gotowej formie. Skąd się jednak wzięły części składowe i procesy, z których miałaby
się zło\
yć pierwsza komórka i jak się stało, \
e się do siebie dopasowały? Przecie\
jeśli ktoś zrobi
kierownicę, silnik i karoserię, to poło\
enie ich w jednym miejscu nie da samochodu, który
pojedzie. Trzeba mieć nie tylko pomysł jak je połączyć i co mają robić. Muszą te\
do siebie
pasować. Nikt w takim razie nie jest w stanie wyobrazić jak wyglądała pierwsza komórka.
Inna zagadka to skąd się wzięła wić bakteryjna. Ma ona silniczek ją napędzający. śadna z części
wici nie wydaje się z osobna do czegokolwiek potrzebna bakteriom. Musiała zatem powstać od
razu w gotowej formie wraz z silniczkiem. Ale tworzenie wici i silniczka jest tak skomplikowane,
\
e nie ma szans, by to się stało przez przypadek.
Nic dziwnego, \
e istnieje poglÄ…d opozycyjny do teorii ewolucji - kreacjonizm, utrzymujÄ…cy, \
e
\
ycie nie mo\
e samo powstać z materii nieo\
ywionej, \
e potrzebna do tego była interwencja
istoty nadprzyrodzonej.
Tradycyjny kreacjonizm twierdzi, \
e świat istot \
ywych został stworzony przez Boga w
jednorazowym akcie i od tamtej pory część gatunków zginęła, np. na skutek ogólnoświatowego
potopu, a część zmieniła się najwy\
ej nieznacznie. Nowoczesny kreacjonizm to zaÅ› tzw.  teoria
inteligentnego projektu akceptujÄ…ca w du\
ym stopniu ewolucję, ale zakładająca, \
e
przynajmniej w pewnych jej momentach niezbędne było wsparcie istoty czuwającej nad
Wszechświatem, bo same prawa przyrody, choć zaplanowane przez Superintelekt nie
wystarczyłyby do tego, by \
ycie i do tego \
ycie w formie, jaką obserwujemy, powstało.
Kreacjonizm zatem mówi, \
e pewnych rzeczy nie da się wyjaśnić, bo wykraczają poza prawa
przyrody.
Teoria ewolucji nie przeczy istnieniu Boga jako autora praw rządzących światem, stara się jednak
świat objaśnić w oparciu o nie, a nie o cudowne zdarzenia. Dlatego jest atrakcyjniejsza dla
naukowców. Dlatego te\
stanowi teoriÄ™ centralnÄ… biologii.
Jakie są zało\
enia teorii Teoria ewolucji nie twierdzi, \
e motorem ewolucji jest walka o byt, czyli rywalizacja, w której
ewolucji? Czy faktycznie mówi słabsi zostają wyeliminowani. Twierdzi, \
e motorem sÄ… przypadkowe zmiany w kodzie
ona, \
e motorem ewolucji jest genetycznym, przez co w ramach ka\
dego gatunku istnieje pewne zró\
nicowanie oraz zmienność
walka o byt, polegająca na środowiska.
eliminacji osobników słabszych
lub gorzej dopasowanych do Jest prawdÄ… , \
e osobniki danego gatunku mające cechy lepiej dostosowane do środowiska mają
środowiska? większą szansę przetrwania i przekazują swój materiał genetyczny potomstwu. Ta prawda zakłada
jednak i\
środowisko zmienia się wystarczająco powoli i wywiera ciągłą presję na gatunek.
Tak było z przodkami ludzi i szympansów. Powstanie systemu Wielkich Rowów Afrykańskich
pociągnęło za sobą zmiany klimatyczne na kontynencie. Przez to populacja naszych pra-pra-
przodków rozpadła się na dwie części. Jedna została na zachodzie w obfitujących w owoce
d\
unglach i przekształciła się niewiele  w szympanse, druga zmuszona dostosować się do
trudnych warunków na coraz suchszych sawannach, zaczęła chodzić po ziemi, wykazywać więcej
sprytu, by nie dać się zjeść, wobec braku owoców zdobywać pokarm przez polowanie. Powolna
zmiana środowiska, połączona z ostrą selekcją naturalną (zjadanie mniej zaradnych przez
drapie\
niki), spowodowała powstanie na sawannach istot z rodzaju homo sapiens.
Nie zawsze jednak jest tak, \
e  słabsi przegrywają. Bywa, \
e  słabszych nie ma, a ewolucja
postępuje. W związku z drobnymi ró\
nicami w budowie jednym osobnikom łatwiej zdobywać
jedno po\
ywienie, innym drugie. Powoli gatunek dzieli siÄ™ na gustujÄ…cych w jednym i
gustujÄ…cych w drugim po\
ywieniu. W ten sposób z kilku osobników jednego gatunku, które
trafiły na Galapagos powstały odrębne gatunki - słynne  zięby Darwina , które są do siebie
bardzo podobne, ale nie krzy\
ujÄ… siÄ™ i ka\
dy specjalizuje siÄ™ w innym pokarmie. (W
rzeczywistości nie są to zięby, a ptaki blisko spokrewnione z trznadlami.)
Bywa, \
e środowisko eliminuje osobniki zbyt odbiegające od pierwowzoru czyli przeszkadza w
ewolucji. Dzieje siÄ™ tak, gdy rodzaj zagro\
eń i dostępnego po\
ywienia siÄ™ nie zmienia. Tym siÄ™
tłumaczy istnienie  \
ywych skamieniałości , które nawet genetycznie mogą być bardzo podobne
do swych przodków. Takimi \
ywymi skamieniałościami są ryby trzonopłetwe latimerie oraz
bliscy krewni trylobitów skrzypłocze. Wiele owadów znajdowanych w bursztynach sprzed
milionów lat nie wykazuje \
adnej ró\
nicy w stosunku od obecnych. SÄ… to wciÄ…\
te same gatunki.
Bywa i to całkiem często, \
e słabsi ostatecznie są górą. Głównie chodzi tu o całe gatunki, choć
czasem się sprawdza i w ramach jednego. Na skutek nagłej zimy wywołanej upadkiem meteorytu
Czikszalub wyginęły dinozaury. Były doskonale dopasowane do środowiska. Osiągały potę\
ne
rozmiary, co było efektem wyścigu zbrojeń między dinozaurami roślino\
ernymi i drapie\
nymi.
Jednak spowodowany katastrofÄ… brak po\
ywienia wykończył najpierw du\
e gady roślino\
erne,
potem mięso\
erne zarówno w morzach jak i na lądzie. To nie lepsze dostosowanie do środowiska,
a właśnie małość i ukrywanie się po norach pełnych zapasów, pozwoliły ssakom przetrwać trudny
czas. Potem ssaki mogły się specjalizować w zdobywaniu ró\
nych rodzajów pokarmu,
zdominować lądy i zasiedlić morza.
Walka o byt w sensie toczenia walki o pokarm w ramach jednego gatunku lub pomiędzy ró\
nymi
gatunkami nie jest powszechnym zjawiskiem, bo nikt nie chce ginąć w walce. Zwierzęta raczej
wolą schodzić sobie z drogi. Walki prowadzą przede wszystkim drapie\
niki i zwierzęta
terytorialne, które by prze\
yć potrzebują odpowiednio du\
ej przestrzeni.
Walki o samice. Z reguły wygrywają je osobniki silniejsze. Ale to, \
e młody i silny pokonuje
słabszego starego, nie oznacza, \
e ten młody ma lepsze geny. Zwycięstwo zapewnia mu młodość.
Nawet walki między osobnikami tego samego wieku nie koniecznie wyłaniają osobniki najlepiej
dostosowane do środowiska. To, \
e ktoÅ› siÄ™ dobrze bije nie oznacza, \
e będzie dobrym ojcem.
Jeśli się tylko dobrze bije, jego potomstwo będzie miało mniejsze szanse na prze\
ycie. Jego geny
zostanÄ… wyeliminowane, ale nie na skutek walki o byt.
Walka o byt jest zatem elementem ewolucji, ale nie jej motorem.
Spotykane często hasło  dobór naturalny jest określeniem wszystkiego, co wpływa na prze\
ycie
organizmów, a więc nie wyjaśnia nic.
Omów odkrycie antybiotyków Antybiotyki są substancjami chemicznymi występującymi w biologii. Opis odkrycia znajduje się
w części poświęconej chemii.
Jaka cząsteczka pełni rolę Przenośnikiem energii jest ATP  adenozynotrójfosforan.
przenośnika energii w
komórkach? Przedstaw jej
budowÄ™ (schematycznie) i
wyjaśnij na czym polega
przekazywanie przez niÄ…
energii.
Schematyczna budowa ATP. ATP składa się z adeniny, rybozy i trzech reszt kwasu fosforowego,
które odpychają się. Odpychanie jest niwelowane przez dodatni jon magnezu, który jednak nie
jest częścią ATP (tu widać po co człowiekowi magnez). Gdy magnez zostanie przez enzymy
przesunięty w sąsiednie miejsce ostatnia reszta wyskakuje z du\
ą prędkością, co pozwala jej
inicjować ró\
ne reakcje chemiczne. Reakcje chemiczne polegają na łączeniu się atomów.
Niektóre reakcje zachodzą spontanicznie. Zazwyczaj jednak atomy jak klocki lego wymagają
wciśnięcia jednego w drugi, by zaczęły się trzymać. Zderzenie z odpowiednią siłą mo\
e zapewnić
odpowiednio wysoka temperatura, albo ATP. Komórki wolą stosować ten drugi sposób, bo jest w
pełni kontrolowany przez enzymy.
Model czÄ…steczki ATP. Pokazane trzy fazy uwalniania energii czyli powstawania ADP z ATP.
Omów przebieg fotosyntezy i 6CO2 + 6H2O = C6H12O6 + 6O2
jej znaczenie w przyrodzie. W Jasna  kosztem energii świetlnej rozkładane są cząsteczki wody. Cząsteczki ADP są
szczególności: przekształcane w ATP.
napisz reakcję fotosyntezy Ciemna  pobierany CO2, budowana z niego glukoza przez dołączenie do dwutlenku węgla
nazwij dwie fazy fotosyntezy atomów wodoru pochodzących z wody. Podczas tego procesu ATP traci energię wracając do
wyjaśnij co w ka\
dej następuje
postaci ADP.
Fotosynteza usunęła z atmosfery ziemskiej olbrzymie ilości dwutlenku węgla, przez co
zapobiegła zmienieniu się Ziemi w planetę przegrzaną tak jak Wenus, w zamian dała łatwo
dostępny i chętnie biorący udział w reakcjach tlen, co pchnęło ewolucję na nowe tory.
Fotosynteza to proces, który sprawia, \
e energia słoneczna staje się mo\
liwa do wykorzystania w
świecie o\
ywionym. Głównym celem roślin nie jest produkcja tlenu, a węglowodanów, białek,
tłuszczów itp. Materiały wytworzone przez rośliny są następnie przekształcane przez zwierzęta.
Czym sÄ… biopolimery, polimery Biopolimery to tworzone przez organizmy \
ywe cząsteczki chemiczne będące długimi
syntetyczne, syntetyczne łańcuchami mniejszych składników, monomerów. Przykładem są celuloza, skrobia, białka.
polimery biodegradowalne?
Polimery syntetyczne są dziełem człowieka i nie występują naturalnie w przyrodzie. Przykłady to
bakelit, polietylen, Problem z nimi jest zazwyczaj taki, \
e po wykorzystaniu zaśmiecają lądy i
morza. Bywają zjedzone przez zwierzęta i powodują ich śmierć lub choroby. Dodatkowo ulegając
degradacji pod wpływem czynników środowiska np. wody, światła, temperatury mogą wydzielać
toksyczne substancje.
Syntetyczne polimery biodegradowalne są wytworzone przez człowieka, ale dają się rozło\
yć
przez bakterie. Są produkowane z cukru, otrębów, opadłych liści. Tych ostatnich robi się np.
jednorazowe naczynia kuchenne.
Co to są mikromacierze? Mikromacierze to płytki, które pozwalają odkryć, które fragmenty DNA wykorzystuje komórka.
Wyjaśnij zasadę ich działania i
powiedz do czego siÄ™ przydajÄ…. Ka\
da komórka w organizmie ma swoje zadania, aby je wypełniać produkuje potrzebne do tego
białka. W komórce zmienionej nowotworowo część produkowanych białek jest inna ni\
w
zdrowej. Jak się dowiedzieć jakie?
Rozdzielenie białek jest prawdopodobnie trudne, ale wymyślono inny sposób. Otó\
, białka są
wytwarzane dzięki informacji pobranej z DNA. Te informację przenoszą cząsteczki mRNA.
Nauczono się je izolować.
Dzięki wyizolowanym mRNA odtwarza się fragmenty DNA, z których one niosły informację.
Przeciwnie ni\
w jądrze komórkowym, te odtworzone fragmenty DNA są zaopatrzone we
fluoryzujÄ…ce czÄ…steczki.
Na mikromacierzy znajdują się zaś tysiące pól, z których ka\
de ma na sobie fragmenty nici
komplementarnej do tej, z której mRNA niosło informację. Ta komplementarna nić tworzyła w
jądrze wraz z właściwą nicią podwójną spiralę DNA, ale jej rola polegała na zabezpieczaniu tej
właściwej.
Człowiek wytwarza około 20 000 białek. Na mikromacierzy nie ma a\
tylu miejsc, choć byłoby
idealne móc rozpoznać wszystkie białka. Na dzień dzisiejszy nie jest to konieczne, bo i tak nie
znamy funkcji ź z nich.
Kiedy na macierz wylejemy wodÄ™ z fragmentami DNA odtworzonymi na podstawie mRNA, te od
zdrowych komórek fluoryzujące na jeden kolor, a te od chorej fluoryzujące na inny kolor,
fragmenty DNA przyczepiają się do fragmentów komplementarnej nici DNA umieszczonych na
polach.
Po naświetleniu ultrafioletem widać, gdzie przyczepiły się DNA ze zdrowej komórki, a gdzie z
chorej. Na podstawie tego mo\
na dobrze określić na czym polega złe funkcjonowanie komórki i
zdecydować o formie leczenia.
Rozpoznawać tak mo\
na rodzaj nowotworu lub wirusa, który się wkradł do komórki i zmienił
jej działanie.
Metoda ta pozwala te\
badać jak podanie leku modyfikuje działanie komórki.
Szczegółowy opis metody:
Procedura jest oddzielnie wykonywana dla zdrowych i chorych komórek. Dopiero w ostatnim
etapie materiał z nich uzyskany zostaje wymieszany.
Pierwszy etap: Za pomocą wirowania oddziela się z cytoplazmy komórek krótkie łańcuchy RNA
od du\
ych takich jak białka i DNA.
Drugi etap: Przepuszczenie roztworu zawierajÄ…cego ju\
tylko cząsteczki RNA między kulkami
pokrytymi cząsteczkami zbudowanymi z samych nukleotydów tyminowych tzw. poli-T.
Poniewa\
cząsteczki mRNA mają zawsze jedną końcówkę zrobioną z wielu nukleotydów
adeninowych tzw. końcówkę poli-A, przyklejają się do poli-T na kulkach.
Trzeci etap: Spłukanie mRNA z kulek z pomocą płynu, który sprawia, \
e siÄ™ oddzielajÄ….
Czwarty etap: Do roztworu zawierajÄ…cego mRNA dodaje siÄ™ czÄ…steczki poli-T (tym razem
swobodnie pływające), enzymy odwrotne transkryptazy i nukleotydy zaopatrzone we fluoryzujacą
część, przy czym materiał ze zdrowych komórek otrzymuje nukleotydy fluoryzujące na jeden
kolor, a z chorych na inny.
CzÄ…steczki poli-T wiÄ…\
ą się z końcami poli-A cząsteczek mRNA. Wtedy do akcji wkraczają
enzymy przyłączające do poli-T komplementarne do mRNA łańcuchy, będące fragmentami DNA,
z których cząsteczki mRNA niosły informację.
Piaty etap: Usunięcie czasteczek mRNA.
Szósty etap: Odtworzone w oparciu o mRNA fragmenty DNA, znajdujące się w roztworze, są
wylewane na mikromacierz i przyczepiajÄ… siÄ™ do wyeksponowanych na jej powierzchni
fragmentów komplementarnej nici DNA.
Siódmy etap: Oświetlenie mikromacierzy promieniowaniem UV. Odtworzone fragmenty DNA
świecą pokazując, gdzie się przyczepiły.
By lepiej to zrozumieć radzę przypomnieć prezentację.
Jaki hormon i gdzie Jest to melatonina produkowana przez szyszynkę znajdującą się w mózgu. Jest wysyłana pod
wytwarzany reguluje dobową wpływem ciemności. Wywołuje ona sen, który jest czasem regeneracji organizmu. Przy braku snu
aktywność człowieka? Opisz organizm się szybciej zu\
ywa, starzeje. Oczy stajÄ… siÄ™ podkrÄ…\
one, a cera wiotczeje. Występują
rolę tego hormonu. trudności w koncentracji myśli. Podczas snu organizm naprawia uszkodzenia, usuwa zmutowane
komórki. Dlatego melatonina ma działanie przeciwrakowe.
Pora przyjmowania leków jest często istotna. Na przykład przyjmowanie leków zmniejszających
produkcję złego cholesterolu przez wątrobę powinno się odbywać wieczorem, bo wątroba
produkuje cholesterol zwłaszcza w nocy. Przyjmowanie rano sprawia, \
e do wieczora stÄ™\
enie
leku wyraz
nie spadnie i efekt będzie du\
o słabszy.
Opisz jak organizm kobiety Hormony są cząsteczkami chemicznymi, które uwalnia do krwi gruczoł dokrewny, by zmieniać
steruje cyklem tryb pracy wybranych narządów ciała.
miesiączkowym?. Podwzgórze wysyła gonadoliberynę w postaci impulsów o małej częstotliwości. Przysadka
reaguje na to wysyłaniem hormonu FSH (folliculus stymulujący hormon  gdzie folliculus to
łacińska nazwa pęcherzyka)
Gdy jeden z pęcherzyków w jajniku dojrzeje wysyła mocny impuls estrogenów  kobiecych
hormonów płciowych, które są te\
, ale w du\
o mniejszej ilości tak\
e w organizmach mÄ™\
czyzn.
To oznacza, \
e pęcherzyk jest gotowy do uwolnienia komórki jajowej.
Podwzgórze szybkimi impulsami gonadotropiny zleca wtedy przysadce wysłanie hormonu LH
powodującego uwolnienie komórki jajowej i powstanie ciałka \
ółtego (L to pierwsza litera
łacińskiego słowa  luteum oznaczającego \
ółtko)
Ciałko \
ółte wysyła hormon progesteron, hormon cią\
owy. Pozwala on na zagnie\
d\
enie siÄ™
zarodka w błonie śluzowej macicy i utrzymanie cią\
y. Objawem ubocznym jego działania jest
nieznacznie podniesienie temperatury ciała w drugiej fazie cyklu.
Jeśli zarodek się zagniez
dzi, błona go otaczająca, tzw. kosmówka, wysyła hormon (gonadotropinę
kosmówkową  tej nazwy znać nie trzeba), który podtrzymuje istnienie ciałka \
ółtego. Jeśli się
nie zagniez
dzi ciałko \
ółte zanika i błona śluzowa macicy ulega rozpadowi.
By lepiej to zrozumieć radzę przypomnieć prezentację.
Co to jest hibernacja i Hibernacja to spowolnienie metabolizmu organizmu pozwalające przetrwać okres niskich
estywacja? Podaj przykłady. temperatur, sen zimowy. Zapadają w niego \
aby, wiele owadów, niedz
wiedzie, wiewiórki,
nietoperze,
Estywacja to spowolnienie metabolizmu pozwalające przetrwać okres suszy i gorąca. W sen letni
zapadają ryby dwudyszne, słodkowodne ślimaki i pijawki.
Skąd rośliny wiedzą kiedy mają Są rośliny, które kwitną, gdy temperatura i nawodnienie pozwolą im rozwinąć się na tyle by
kwitnąć a kiedy zrzucać liście? osiągnęły stan gotowości do kwitnienia. Takie są ogórki i pomidory.
Jednak część roślin, zwłaszcza rośliny wieloletnie takie jak drzewa, są cały czas wystarczająco
silne, by kwitnąć i owocować. Kwitną na wiosnę, gdy dzień stanie się odpowiednio długi. Nie
mierzą jednak długości dnia, a długość nocy. W liściach mają substancję zwaną fitochromem,
która pod wpływem światła zmienia swą postać. Towarzyszy temu zmiana koloru substancji z
zielonej na turkusową (zielono-niebieską). W ciemności cząsteczki fitochromu stopniowo
wracają do pierwotnej zielonej postaci. Jeśli wiosną po nocy stę\
enie cząsteczek naświetlonych
pozostaje wciÄ…\
wysokie, bo noc była wystarczająco krótka, uruchamia to kwitnienie. Natomiast
jesienią, gdy noce stają się długie, rano formy naświetlonej jest ju\
niewiele. To znak, \
e nale\
y
wycofywać chlorofil z liści. Liście \
ółkną i opadają.
Są jednak rośliny z okolic międzyzwrotnikowych, np. kukurydza, które kwitną dopiero latem,
czyli gdy noce się wydłu\
ają. Kukurydza pochodzi z Meksyku, gdzie słońca jest a\
za du\
o. Jest
pora sucha i deszczowa, stąd roślina ta woli odwlec swe główne czynności \
yciowe do tej drugiej.
Podobnie zachowuje się tytoń i ry\
.
Temperatury i opady w stolicy Meksyku.
Podaj przykład hydrofitu, moczarka kanadyjska, grzybień biały
higrofitu, kaczeńce, niezapominajki, paprocie
mezofitu, drzewa liściaste, rośliny łąkowe
kserofitu. kaktusy
Na czym polega włoskowatość i Na wędrówce wody w górę bardzo cienkich rurek. Dzięki temu nasiąka gleba, a woda z korzeni
do czego przydaje się roślinom? przez cieniutkie naczynia dociera do liści drzew.
Na czym polegają dostosowania W wodzie proste zwierzęta jak gąbki i parzydełkowce nie potrzebują układu oddechowego, bo
zwierzÄ…t do \
ycia w środowisku mają du\
ą powierzchnię w stosunku do masy swego ciała. Oddychają na drodze dyfuzji tlenu
słonowodnym, słodkowodnym i przez błony komórkowe. Większe zwierzęta stosują skrzela.
lądowym? Na lądzie przez wilgotną skórę oddychają d\
d\
ownice, a krew rozprowadza tlen do wszystkich
komórek. Przez wilgotną skórę oddychają płazy, choć mają te\
niezbyt efektywne płuca. Owady
oddychają przez przetchlinki. Większość zwierząt posiada płuca.
Du\
y problem stanowi tak zwana osmoregulacja. Osmoza to przenikanie wody przez błonę
półprzepuszczalną (np. komórkową) dą\
ące do wyrównania stę\
eń substancji po obu stronach.
Część organizmów morskich pozwala osmozie wyrównać stę\
enia po obu stronach. Ryby
morskie wydalają mało moczu i jest on zagęszczony, natomiast słodkowodne, wydalają du\
o
rozcieńczonego moczu, bowiem morskie starają się zatrzymać jak najwięcej wody uciekającej z
nich przez skórę i skrzela, a słodkowodne starają się pozbyć jak najwięcej wody wnikającej do
nich przez skrzela i skórę.
Zwierzęta lądowe pobierają wodę z po\
ywieniem.
Zwierzęta lądowe muszą albo być małe, albo dla udz
wignięcia większej masy posiadać szkielet
wewnętrzny lub zewnętrzny.
Materiał sprawdzianu GEOGRAFIA
1.Podaj przykład obserwacji i W obserwacji nie ingerujemy wcale w przebieg zjawiska. Na przykład staro\
ytni Grecy
doświadczenia w geografii. obserwowali wyłanianie się skalistej wyspy zza horyzontu, gdy płynęli do niej (Rys.1).
Czym ró\
niÄ… siÄ™ te dwa
pojęcia?
Rys 1.
Zaobserwowali podczas zaćmień Księ\
yca, \
e cień Ziemi na Księ\
ycu jest kolisty. (Rys.2).
Rys 2.
Zaobserwowali, \
e wraz z przemieszczaniem się na południe lub północ zmienia się ilość
mo\
liwych do zobaczenia gwiazdozbiorów. (Rys. 3)
Rys 3. Poniewa\
Ziemia się obraca, całe niebo wydaje się obracać wokół Ziemi raz na dobę. Obserwator na równiku mo\
e
wtedy dostrzec praktycznie wszystkie gwiazdozbiory, zaś na biegunie północnym tylko ich połowę.
Te trzy obserwacje pozwoliły im dojść do wniosku, \
e Ziemia jest kulą, a pierwszeństwo
przypisuje siÄ™ Pitagorasowi.
Przykłady obserwacji mieszczących się w geografii to obserwacje temperatur, opadów itp.
połączone z pomiarami. Obserwacje odpowiadają na pytanie: Co dokładnie się dzieje?
Doświadczenie odpowiada zaś na pytanie: Co się stanie jeśli coś zrobimy?
Trudno w geografii o doświadczenia. Z pewnością takim była wyprawa Kolumba, który
postanowił sprawdzić czy zdoła dotrzeć do Indii płynąc na zachód. Nie dopłynął, ale odkrył
Amerykę. Podobna była wyprawa Magellana. Miała odpowiedzieć na pytanie czy płynąc cały
czas na zachód jest mo\
liwe wrócić w to samo miejsce czyli raz na zawsze wykazać kulistość
Ziemi.
Oczywiście cel naukowy wyprawy Magellana był drugoplanowy. Głównym jawiło się zyskanie
dla Hiszpanii wyłączności na handel z ludami produkującymi przyprawy. Magellan, Portugalczyk
w słu\
bie Hiszpanii, chcąc zmusić jednego z kacyków do dostarczenia mu towarów wdał się w
bitwę, w której zginął wraz z częścią swych towarzyszy.
Innym słynnym doświadczeniem było sprawdzenie, \
e część wód Dunaju uchodzi do Morza
Północnego.
Rys. W okolicy swych z
ródeł Dunaj (czerwona linia) płynie przez wapienne góry, w które wsiąka
część jego wód, tak \
e w suche lata na pewnym odcinku jego koryto mo\
e stać się puste.
Niedaleko przepływa Ren (niebieska linia). Poniewa\
brak wody w Dunaju był bardzo dotkliwy
dla tamtejszego przemysłu, starano się ustalić dokąd woda wędruje. Do Dunaju wpuszczono
substancję fluoryzującą, której obecność stwierdzono następnie w z
ródle, które daje początek
rzece wpadającej do Jeziora Bodeńskiego (fioletowy owal) przez które przepływa Ren.
2. Jak nale\
y prawidłowo Tak jak w przypadku obserwacji z fizyki, chemii i biologii nale\
y zadbać o:
prowadzić i dokumentować
" bezpieczeństwo
obserwacje w geografii? Omów
" sprzyjajÄ…ce warunki
w oparciu o przykłady
" jak najlepszy sprzęt przyrządy i go prawidłowo u\
ywać
Bezpieczeństwo.
Jeszcze niedawno osobiste obserwacje miały du\
e znaczenie w geografii. Podejmowano
ryzykowne wyprawy. Nawet w erze satelitów takie obserwacje bywają niezbędne do ustalenia
faktów o Ziemi. Na przykład w roku 1996 Polak Jacek Pałkiewicz na czele międzynarodowej
wyprawy odkrył z
ródła Amazonki. Wyprawa w takie rejony wymaga zabezpieczenia się przed
chorobami, zwierzętami, a tak\
e tubylcami.
Eksploracja jaskiń bywa równie niebezpieczna. Wystarczy, \
e na powierzchni spadnie ulewa, a
korytarze mo\
e wypełnić woda. Tu szczególną rolę odgrywa zapewnienie łączności z ekipą na
wierzchu. W jaskini mo\
na spaść, utknąć w wąskim przejściu a nawet być ugryzionym przez
jakieÅ› zwierzÄ™.
SprzyjajÄ…ce warunki.
Podczas wypraw du\
e znaczenie ma pora roku tak by się wstrzelić we właściwą pogodę. Podczas
pory deszczowej poruszanie siÄ™ w krajach tropikalnych jest bardzo utrudnione. Z kolei wyprawy
na Antarktydę zawsze planuje się na krótkie lato, by było cieplej.
Sprzęt.
Podczas wypraw wypróbowany sprzęt jest niezmiernie wa\
ny. Norweg Roald Amundsen do
zdobycia bieguna południowego wykorzystał w 1912 r. wiedzę i doświadczenie, których nabrał
przebywając wśród Eskimosów. Dlatego wyruszył na psich zaprzęgach. Zaś jego rywal Anglik
Robert Scott jak przystało na reprezentanta Imperium Brytyjskiego wybrał się z całą potęgą
ówczesnej techniki - saniami motorowymi, których silniki zaraz zamarzły. Potem od zimna
popadały mu kuce. W efekcie musiał iść pieszo. W drodze powrotnej cała wyprawa wymarzła.
Dokumentacja.
W przypadku wypraw jest to prowadzenie dziennika. Mimo, \
e wyprawa Magellana trwała
prawie trzy lata, cały czas skrupulatnie prowadzono dziennik pokładowy. Dzięki temu podró\
nicy
odkryli, \
e stracili jeden dzień, tzn. według ich rachunków była środa, a w rzeczywistości był
czwartek. Ten motyw wykorzystał póz
niej Juliusz Verne w powieści  W 80 dni dookoła świata .
Puścił tylko podró\
nika w przeciwnym kierunku, dzięki czemu ów zyskał jeden dzień.
W obecnych czasach wa\
ną część dokumentacji podró\
niczych stanowią zdjęcia i filmy.
Jako \
e geografia zajmuje się opisem powierzchni Ziemi i warunków panujących w ró\
nych
miejscach, w pewnym stopniu wchodzi na pole etnografii, biologii, geologii, meteorologii itp. W
ka\
dym przypadku wa\
na jest systematyczność i dokładność.
3. Jak nale\
y prawidłowo Poniewa\
geografia jest nauką przede wszystkim obserwacyjną, a doświadczenia są w niej rzeczą
prowadzić i dokumentować niezwykle rzadką, nie będzie takiego pytania.
doświadczenia w geografii?
Omów w oparciu o przykłady
4. Opisz rozwój Wszechświata. Edwin Hubble odkrył, \
e niektóre widoczne przez teleskop mgławice (np. wielka mgławica w
Wyjaśnij pojęcia: Wielki Andromedzie) to galaktyki podobne do naszej. Zauwa\
ył ponadto, \
e światło odległych galaktyk
Wybuch, Inflacja jest przesunięte ku czerwieni tym bardziej im są one od nas dalej. Światło wodoru docierające od
Kosmologiczna, nich ma mniejsze częstotliwości ni\
światło wysyłane przez wodór na Ziemi. Wydawało się, \
e
promieniowanie reliktowe, odpowiada za to tzw. efekt Dopplera  zjawisko polegajÄ…ce na tym, \
e gdy z
ródło fal się oddala
gwiazdy pierwszego pokolenia, (np. z
ródło dz
więku), do obserwatora dociera fala o mniejszej częstotliwości (np. ni\
szy dz
więk).
drugiego pokolenia. Skoro galaktyki się od siebie oddalają, to kiedyś musiały być blisko siebie, cała materia
Wszechświata musiała być skupiona w niewielkiej objętości. Moment, gdy materia zaczęła się
oddalać nazwano Wielkim Wybuchem.
Określenie Wielki Wybuch jest mylące, bo galaktyki w istocie stoją w miejscu. Rozszerza się za
to przestrzeń między nimi. Poczerwienienie światła galaktyk wynika stąd, \
e lecÄ…ce przez
kosmiczne pustki fotony rozciągają się wraz z przestrzenią, przez co maleje ich częstotliwość.
Wielki wybuch nastąpił 13,7 mld lat temu. Przez ułamek sekundy po nim przestrzeń rozszerzała
się z prędkością wiele razy większą od prędkości światła. Tę krótką chwilę zwiemy Inflacją
Kosmologiczną (inflacja to inaczej nadymanie) Fotony ulegały rozciąganiu, a więc ich energia
spadała. Przez to spadała temperatura Wszechświata. Pozwoliło to wpierw kwarkom połączyć się
w protony i neutrony, a następnie gdy temperatura spadła do około 3000 K elektrony zaczęły
przyłączać się do protonów przez co powstały atomy wodoru, trochę helu i litu. Ale spadając na
orbitę w atomie elektron wysyła światło. Wysyłane wtedy masowo fotony wypełniły
Wszechświat. Część z nich dotarła dawno na Ziemię. Te, które właśnie dolatują, leciały przez 13,
7 mld lat i rozciągnęły się ju\
1000 krotnie, co znaczy \
e wygląda jakby były wysyłane przez
materiÄ™ nie o temperaturze 3000 K a 3 K. Jest to tak zwane promieniowanie reliktowe  relikt
zamierzchłej przeszłości, pamiątka z czasu powstawania atomów. Jest te\
zwane
promieniowaniem tła, bo dolatuje do nas ze wszystkich kierunków. Tło na którym widzimy
gwiazdy i galaktyki nie jest zupełnie czarne.
Po ułamku sekundy Inflacja Kosmologiczna się skończyła. Mogły się tworzyć pierwsze gwiazdy.
W niecały miliard lat po Wielkim Wybuchu istniały ju\
galaktyki, o czym świadczą najdalsze
obserwowane obiekty  kwazary, czyli jądra tych galaktyk rozbłyskujące na skutek pochłaniania
gwiazd przez czarne dziury w ich centrum. DziÅ› po\
eranie gwiazd przez centralne czarne dziury
jest du\
o słabsze, choć zachodzi i w naszej Galaktyce.
Pierwsze gwiazdy składały się niemal z samego wodoru. Te większe zdą\
yły ju\
go wypalić i
zmienić w inne pierwiastki, takie jak tlen, z których najcię\
sze jest \
elazo. Jeszcze ciÄ™\
sze
pierwiastki (np. uran) powstawały podczas gwałtownej śmierci tych gwiazd, czyli podczas
wybuchów supernowych.
Nasze Słońce nale\
y do drugiego pokolenia. Istnieje ju\
4,5 mld lat i około 5 mld minie nim
zgaśnie wcześniej rozdąwszy się do czerwonego olbrzyma. Nie wybuchnie jako supernowa, bo
jest za małe, tylko jego zewnętrzne warstwy się rozpłyną. Częściowo powstało z materii ju\

przepalonej we wnętrzu pierwszego pokolenia gwiazd, bo zawiera wiele innych pierwiastków
oprócz wodoru i helu.
Planety mogły powstawać dopiero wokół gwiazd drugiego pokolenia. Wcześniej nie było
pierwiastków mogących utworzyć ciało stałe, nie było te\
wody, skoro nie było tlenu.
Oddalanie się galaktyk trwa nadal. Co ciekawe przez kilka pierwszych miliardów lat po Inflacji
Kosmologicznej i gwałtownym jej wyhamowaniu wcią\
nieznacznie zwalniało, a obecnie
nieznacznie przyspiesza.
Model ułatwiający zrozumienie koncepcji rozszerzającego się Wszechświata. Odległości między
bliskimi galaktykami nie zmieniajÄ… siÄ™, nie rozszerza siÄ™ te\
Układ Słoneczny. Rozszerzanie
następuje na wielkich pustkowiach między gromadami galaktyk.
5. Na czym polega system GPS to Globalny Pozycjonowania System. Polega na tym, \
e w ka\
dej chwili do odbiornika,
GPS? Co spełnia w nim rolę który ma u\
ytkownik, docierają sygnały z kilku satelitów systemu, minimum z czterech spośród
nadajnika, a co odbiornika? około 30. Procesor odbiornika odczytuje z sygnału dokładnie kiedy i z jakiego poło\
enia nad
Jakie są zastosowania? Ziemią sygnał był wysłany. Odbiornik ma wbudowany precyzyjny zegar. Z czasu między
wysłaniem a odbiorem sygnału oblicza jak daleko znajdował się satelita. Połączenie tych
informacji od kilku satelitów wystarcza na pomiar poło\
enia z dokładnością do kilku milimetrów.
Taką dokładność mają tylko odbiorniki wojsk USA i instytucji, które otrzymały specjalne
pozwolenie. Zwykłe odbiorniki nie potrafią dokładnie odczytywać sygnału, bo jest zaburzany
specjalnym szumem. Ich dokładność jest najwy\
ej kilkumetrowa.
Na ilustracji do niebieskiego punktu w jednej chwili docierają sygnały z ośmiu satelitów.
Zastosowania:
Do celów wojskowych, aby \
ołnierz wiedział, gdzie dokładnie jest, do sterowania rakietami itp.
Do celów cywilnych, głównie określania własnego poło\
enia, np. podczas jazdy samochodem
Do pomiarów geodezyjnych. Do śledzenia tras wędrówek zwierząt  przymocowuje się
zwierzęciu odbiornik, który zapisuje poło\
enie zwierzęcia, po kilku miesiącach odbiornik jest
zdejmowany, a informacja odczytywana.
6. Przedstaw historiÄ™ PrzypomnÄ™, \
e chodzi o kwadrant, kwadrant wstecznego patrzenia, oktant i sekstant. Szczegóły
wynajdywania coraz lepszych na prezentacji.
przyrządów nawigacyjnych.
7. Co to jest energetyka Choć wiele typów elektrowni wykorzystuje energię pochodzącą ze światła słonecznego 
słoneczna? Jakie są wiatrowe, wodne, na węgiel, gaz, ale jest to energia zamieniona ju\
w inny rodzaj energii 
perspektywy jej rozwoju? energiÄ™ wiatru, energiÄ™ ruchu wody, energiÄ™ chemicznÄ… paliw kopalnych. Przez energetykÄ™
słoneczną rozumiemy stosowanie urządzeń, do których trafia bezpośrednio światło słoneczne,
zamieniających energię światła na energię prądu lub ciepło.
Są dwa typy takich urządzeń stosowanych w gospodarstwach domowych oraz du\
ych
elektrowniach  oparte o półprzewodnikowe ogniwa słoneczne oraz o oparte o nagrzewanie
wody. Ich wadÄ… jest to, \
e nie dostarczajÄ… energii w nocy i gdy jest zachmurzenie. Elektrownie
słoneczne potrzebują du\
o miejsca, którego w Europie brak. Są za to budowane na terenach
pustyń w USA. Unia Europejska planuje budowę takich elektrowni na Saharze i przesyłanie prądu
do Europy, ale sÄ… niewielkie szanse na realizacjÄ™. Jak dotÄ…d energia elektryczna z elektrowni
opartych o ogniwa słoneczne jest dro\
sza ni\
z innych. Natomiast elektrownie oparte o skupianie
światła na zbiornikach z wodą na pomocą luster stanowią zagro\
enie dla ptaków, które biorą je za
jeziora i giną spalone światłem. Tanie i praktycznie pozbawione wad są za to kolektory słoneczne
umieszczane na dachach, ścianach budynków i podwórkach. Są to powierzchnie pokryte czarnymi
pochłaniającymi światło rurkami z wodą lub glikolem. Wodę trzeba spuścić przed zima, by
zamarzając nie rozsadziła rurek. Przy dobrej pogodzie nagrzewają wodę do temperatur bliskich
wrzenia. Mo\
e być wykorzystana w pralkach, zmywarkach, do kąpieli, do ogrzewania
pomieszczeń itp.
Zdjęcie. Kolektor własnej roboty. Pomalowane na czarno miedziane rurki na czarnej,
absorbującej światło powierzchni przykryte z wierzchu szybą. Ciecz w rurkach porusza się
samoczynnie (pod wpływem ogrzania) w obiegu zamkniętym. Przepływając przez rurki w
baniaku z zimną wodą znajdującym się wewnątrz domu ogrzewa ją i uzdatnia w ten sposób do
wykorzystania.
8. Opisz następstwo pór roku w Klimaty równikowy  brak pór roku, pada przez cały rok zwłaszcza koło południa.
ró\
nych strefach Klimat podrównikowy  pora sucha i deszczowa, im bli\
ej ku zwrotnikom, tym dłu\
sza jest pora
klimatycznych. sucha
Klimat zwrotnikowy monsunowy  lato ciepłe bardzo wilgotne, zima chłodniejsza, sucha
Klimat umiarkowany  4 pory roku, w umiarkowanym przejściowym takim jak w Polsce - 6 pór:
przedwiośnie, wiosna, lato, jesień, przedzimie, zima
Klimat okołobiegunowy  długa zima, krótkie chłodne lato