�żBEATA
PAWLIKOWSKA
Blondynka na Zanzibarze
NATIONAL GEOGRAPHIC
POLSKA


Wąż z Zanzibaru
Przy wejściu do sklepu tłoczyły się maski z wyłupiastymi oczami, prężyły hebanowe lwy i żyrafy. Poczułam jak po plecach pod koszulą spływa mi strumyk potu. Było gorąco. Czterdzieści stopni w cieniu. Nawet drewniana zebra na wystawie zdawała się dyszeć z upału. Wyciągnęłam głowę, żeby jej się lepiej przyjrzeć. Naprawdę wydawała się poruszać. Paski na jej drewnianej skórze tańczyły w rytm promyków światła. A może to cień stojących za nią ram do obrazów? Dziwne... Przysunęłam się jeszcze bliżej i nagle zamarłam. Spomiędzy obrazów wypełzł wąż. Ogromny, czujny, napięty. Gruby jak męskie ramię, jasnobrązowy, z wielkimi ślepiami.
Wszyscy zaczęli uciekać. Ja też, ale im szybciej biegłam, tym mocniej czułam, że prawie mnie dotyka rozwidlonym, głodnym językiem.
- On ciebie wybrał! - usłyszałam nagle głos. - Nie uciekaj! Zatrzymaj się! Pozwól mu podejść!
Posłusznie stanęłam. Wąż natychmiast wślizgnął się na moje stopy, a potem zaczął się okręcać i wspinać po moim ciele coraz wyżej i wyżej. Czułam na szyi dotyk jego miękkiej, gładkiej skóry. Przesuwała się po moim ramieniu, sięgała policzka. Próbowałam się od niego uwolnić, ale nie byłam w stanie zdjąć z siebie potężnych, pulsujących mięśniami splotów.
- Nie musisz z nim walczyć! - odezwał się znów ktoś. �" Poddaj mu się, wtedy odzyskasz spokój!
Głowa węża znalazła się właśnie na wysokości mojej twarzy. Spojrzałam mu prosto w żółte ślepia. I wtedy się obudziłam.
Noc była ciepła i pełna śpiewających cykad. W oddali szumiał ocean, uderzając od niechcenia falami o brzeg, tak jakby prowadził perkusyjną próbę orkiestry rozpisanej na wodę i piasek. Zamknęłam znów w oczy i zapadłam w sen.
Zanzibar to niewielka wyspa na Oceanie Indyjskim, kilkadziesiąt kilometrów od wybrzeży wschodniej Afryki. W przeszłości życie toczyło się tam spokojnie. Najpierw przybyli ludzie z plemion Bantu, potem Arabowie z Jemenu. Uprawiali ziemię, zbierali owoce i nie mieli potrzeby organizowania się w jednolite państwo. Dlatego gdy z Europy przybyli Portugalczycy, szybko przejęli władzę na wyspie i ogłosili się jej królami.
Pewnego dnia do portu przybyły śmigłe arabskie łodzie o trójkątnych żaglach. Były to czasy, kiedy podróżowano wyłącznie tak, jak chciała natura. Żeglarze wyruszali na ocean, z trwogą wpatrując się w horyzont, a monsunowy wiatr pchał ich w tylko sobie znanym kierunku. Tak właśnie na wyspie pojawili się poddani sułtana Omanu.
Nie była to wyspa ogromnie ważna czy bogata, miała jednak jedną bardzo poważną zaletę. Posiadała fajny port, w którym można było się schronić i urządzić w nim bazę do wypadów na stały ląd.
Arabowie szybko więc wypędzili Portugalczyków i zajęli się niezwykłe dochodowym handlem egzotycznymi przyprawami, kością słoniową i niewolnikami.
Gdziekolwiek to było możliwe, zakładano plantacje goździków, cynamonu, wanilii, pieprzu i gałki muszkatołowej. Duża część wyspy jest jednak nieurodzajna, bo cienka warstwa gleby leży na skamieniałej rafie koralowej. Świat jeszcze nie znał plastiku, w ogromnej cenie były więc słoniowe ciosy, z których robiono klawisze do fortepianów, kule bilardowe i wiele innych pożytecznych i pięknych przedmiotów.
Trzecią zaś gałęzią przemysłu byli niewolnicy. Zanzibar stał się największym portem przeładunkowym we wschodniej Afryce. Słynny podróżnik i eksplorator David Livingstone był świadkiem wywożenia niewolników z Afryki i z przerażeniem relacjonował, że do miejsca przeznaczenia żywa dociera jedynie jedna piąta każdego transportu. Niewolników chwytano podstępem. Najczęściej biały handlarz docierał do wrogiej wioski i obiecywał nagrodę w zamian za jeńców. Bywało też tak, że wodzowie najbiedniejszych osad osobiście sprzedawali część swoich obywateli, których i tak nie można było wyżywić.
Niewolników związanych długim sznurem prowadzono ku wybrzeżu. Chorych zostawiano po drodze na łaskę dzikich zwierząt. Za brak posłuszeństwa karano śmiercią.
Potem ładowano ich na otwarte łodzie, gdzie przez wiele dni na zmianę paliło ich gorące, tropikalne słońce, albo siekł lodowaty deszcz. Tubylcy z głębi lądu, nienawykli do kołysania lodzi na falach, cierpieli na morską chorobę. Nie mieli prawie nic do picia ani jedzenia i był to celowy zabieg handlarzy niewolników, którzy liczyli na to, że wyczerpanie fizyczne skutecznie zniechęci kogokolwiek do próby spisku czy buntu. Jeśli po dopłynięciu do celu ktoś był zbyt słaby, żeby wyjść z łodzi o własnych siłach, zostawiano go na pokładzie, żeby tam umarł, bo zabranie go na ląd oznaczałoby konieczność zapłacenia cła.
Przy dobrym wietrze łodzie nie zatrzymywały się na Zanzibarze, tylko płynęły dalej, aż do stolicy Omanu na Półwyspie Arabskim, gdzie za każdego niewolnika można było dostać sumę pięciokrotnie wyższą. O ile oczywiście przeżył, bo podróż trwała ponad miesiąc.
Władcą Zanzibaru był wtedy omański sułtan Said ibn-Sultan. Od dawna miał słabość do tej tropikalnej wyspy. Był zachwycony, kiedy po raz pierwszy na nią przybył. Podczas drugiej podróży wpadł na pomysł, który udało mu się zrealizować kilka lat później. W 1840 roku Said ibn-Sultan przeniósł stolicę swojego
państwa z Maskatu na Zanzibar, i czym prędzej osobiście przeprowadził się na ulubioną wyspę.
I wcale mu się nie dziwię. Z samolotu wygląda jak nieregularnego kształtu szmaragd rzucony w błękitną toń oceanu. Miałam ochotę chwycić go w dłoń, schować do kieszeni i zawsze nosić przy sobie.
Następnego dnia zamilkłam z zachwytu, kiedy wjechaliśmy w Drogę Wielu Drzew Mango, czyli Bungi Mwembe Mingi. Codziennie wcześnie rano miejscowe dzieci biegną pod mangowce, żeby pozbierać owoce, które spadły z nich nocą. Sprzedają je potem za grosze, ale dla niektórych rodzin w trudnych czasach jest to jedyne źródło dochodu. Zgodnie z zanzibarskim prawem, jeśli mango samo spadnie z drzewa, należy do znalazcy.
Ogromne mangowce o wąskich, błyszczących, ciemnozielonych liściach rosną ciasno po obu stronach drogi przez kilka kilometrów. To tam właśnie pewnego poranka zobaczyłam wielkiego płowego lwa, który krył się za jednym z pni. Przetarłam oczy, przykleiłam nos do szyby samochodu. Lew? Na Zanzibarze? Kiedyś
żył tu kuzyn afrykańskiego lamparta, który w epoce lodowcowej zabłąkał się na skraj lądu, a kiedy ziemia odłamała się i utworzyła wyspę, został odcięty od lamparciej rodziny i wyewoluował w nowy podgatunek zwany lampartem zanzibarskim. Ludzie mówią, że lamparty na wyspie nie były zwykłymi zwierzętami. Podobno znajdowały się na służbie miejscowych czarownic i na ich zlecenie pożerały ludzi. Nie ma oficjalnych danych dotyczących tego, jak dzisiaj wygląda świat czarnej magii na Zanzibarze, wiadomo jednak, że wszystkie lamparty na wyspie zostały zabite.
Czy mogłabym jednak pomylić lamparta z lwem? Ależ skąd. Lampart ma przecież wyraźne ciemne cętki, podczas gdy lew ma skórę jednolicie płową. I rzeczywiście oczy mnie nie zawiodły. Ogromne zwierzę kryjące się za mangowym drzewem nie posiadało cętek. Miało gładką jasnobrązową skórę, ciężki łeb i niemrawą minę. I było krową.
W Kamiennym Mieście jest gorąco. Zar leje się z nieba i odbija od murów. Nie pomaga nawet ciepły, słony wiatr wiejący od oceanu, bo kiedy człowiek wejdzie w labirynt ciasnych zaułków, ciemnych podwórek i niebotycznych ścian kamiennych domów, traci poczucie rzeczywistości.
Gdyby jednak przenieść się w czasie o sto pięćdziesiąt lat i zobaczyć jak powstawało, zdumienie byłoby jeszcze większe.
Najważniejszym elementem każdego zanzibarskiego domu były drzwi. Nie tylko dlatego, że można było przez nie wejść do środka. Drzwi były symbolem bogactwa i pomyślności, wizytówką ich właściciela. Dlatego najbardziej zamożni Arabowie najpierw zamawiali i stawiali drzwi, a potem dopiero dookoła nich budowali swój dom.
Na niektórych, zgodnie z modą przywiezioną z Indii, nabijano potężne metalowe kolce. W ojczyźnie maharadżów było to jedyne w pełni skuteczne zabezpieczenie przed włamaniem, ponieważ sprytni złodzieje nie męczyli się z robieniem podkopów czy używaniem łomu. Wystarczyło wsiąść na wytresowanego słonia, który ciężarem swojego ciała był w stanie staranować każdą przeszkodę, łącznie z największą bramą prowadzącą do pałacu.
Jednego jednak słoń nie lubił - kiedy w skórę wbijały mu się żelazne kolce. Dlatego dostępu do najbogatszych domów broniły drzwi wyposażone w kilka rzędów groźnie sterczących, błyszczących w słońcu bolców. Początkowo rzeczywiście była to zapora nie do pokonania. Podczas podróży po południowych Indiach usłyszałam jednak o pewnej wojnie prowadzonej w pobliżu Adżanty, gdzie nieprzyjacielskie wojska otrzymały rozkaz zdobycia fortu. Brama oczywiście była najeżona mosiężnymi
Sii. Żaden słoń nie dałbyjej rady, bo instynktownie cofał się czując ból i uciekał �óaniącymi kolcami. Żołnierze wpadli na szatański pomysł. Przed bramą po-wielbłąda. Podprowadzili bliżej słonia, a potem wbili mu w zad wielką igłę,
odcinając jednocześnie możliwość odwrotu. Słoń przerażony bólem popędził więc przed siebie, taranując wielbłąda, który został rzucony na drzwi, nabijając się na sterczące z nich kolce. Ciało wielbłąda stało się miękką poduszką dla słonia, który siłą rozpędu zmiażdżył bramę i tym samym otworzył drogę do wnętrza fortu.
Drzwi nabijane potężnymi kolcami stały się więc symbolem bogactwa, ponieważ przekazywały prosty komunikat: �śPosiadam w domu tyle bogactwa, że na pewno ktoś będzie chciał mi je ukraść. Dlatego muszę mieć takie pancerne drzwi”.
Dlatego więc - mimo że na Zanzibarze słonie nie mieszkały i nie zmieściłyby się nawet w wielu krętych uliczkach Kamiennego Miasta - w XIX wieku zapanowała moda na drzwi z kolcami. Do dzisiaj wiele z nich dzielnie strzeże bezpieczeństwa swoich właścicieli.
Następnym ówczesnym cudem świata był pałac świeżo zbudowany dla nowego sułtana. Został nim Barghash ibn-Said, jeden z trzydzieściorga sześciorga dzieci pierwszego sułtana, czyli Said ibn-Sultana, o którym pisałam wcześniej. Barghash zaraz po wstąpieniu na tron Zanzibaru zrobił dwie rzeczy, które wydawały mu się najważniejsze: najpierw wtrącił młodszego brata do więzienia, gdzie w wilgotnym lochu spędził trzy lata zakuty w kajdany z łańcuchami, a potem polecił zbudować nowy okazały pałac. Miał stanąć w pobliżu oceanu, tak żeby w pałacowych komnatach czuło się orzeźwiający, słony wiatr.
Oba rozkazy niezwłocznie wykonano. Brat gnił w więzieniu, a pałac stał się najbardziej okazałym budynkiem na wyspie. Miał kilka pięter wysokości, wiele komnat, balkonów i kolumn, został też wyposażony w absolutnie nowatorskie i zdumiewające wynalazki, takie jak elektryczność oraz najprawdziwsza winda. Dlatego mieszkańcy Zanzibaru natychmiast nazwali ten pałac Beit El Ajaib, czyli Domem Cudów, i tak się nazywa do dziś.
Nieopodal, przy ulicy Kenyatta, stoi dom, gdzie na świat przyszedł pewien cudowny chłopiec, któremu nadano imię Farrokh Bulsara. Był 5 września 1946 roku. Dziewięć lat później Farrokh został wysłany do ojczyzny rodziców, czyli do Indii, gdzie w pobliżu Bombaju rozpoczął naukę w szkole z internatem. Tam założył swój pierwszy zespół muzyczny o dość wiele mówiącej nazwie The Hectics. I prawdopodobnie właśnie wtedy Farrokh zaczął się przedstawiać jako Freddie. Kiedy miał siedemnaście lat, wraz z całą rodziną przeprowadził się do Anglii. Reszta - jak mawiają mieszkańcy tego kraju - jest już historią. Freddie skończył politechnikę, ale nie widział siebie w roli inżyniera. Sprzedawał używane ubrania na targu w Kensington i zakładał kolejne kapele, wymyślając im coraz to bardziej osobliwe nazwy. Najpierw był zespół Ibex, czyli Koziorożec alpejski, potem Wrak
CMcrft. 5th September 1946
Sbied: 24th November 1991 LONDON
{S^mddóe (Ż^/^rcf/y,
The flamboyant lead singer of rock group Oueen was born Farok Bulsara on September 5. 1946 in Stone Town. Zanzibar. His father. Borni, worked as a dvil servant for the British Govemment in the House of Wonders and his mothor. Jeri. as a cashier at Zanzibar's High court. His Zoroastrian Parsee parents had emigrated trom Indian to Zanzibar, but were originally of Perslan descmt At the age of nine Freddie was sent to St Peter s boarding school just outside Bombay. in India. His headmaster at the English school Is said to have noticed the youngster's talent for musie, and arranged for hlm to take piano lessons. Freddie excelled both academically and musicalły. and during his time at St Peter s, formed his first band. called The Hectics. In 1964. the Bulsara family fled political unrest in Zanzibar, settling in Middtesex. England. Freddie studied graphics at Ealing College, where he formed close friendships with three of his fellow students. w ho later become members of the band. Queen. The rock group had numerous hits from the I970's through the 19S0 s such as ’We are the Champions'. and Another One Bites the Dust’. Freddie worked with other well known artists including David Bowie in 'Under Pressure'. and shared the stage with many others during the Live Aid concert in 1985.
Fieddie Mci córy died of AIDS 3t the age of 45 in London, on Notrmbci 24. 1994.
statku \Wreckage), aż wreszcie Morze kwaśnego mleka (Sour milk sea). Koledzy muzycy nie oponowali.
Następny zespół nazywał się Smile, czyli Uśmiech, ale Freddie uparł się, żeby jego nazwę zmienić na coś absolutnie spektakularnego. Cóż może się kojarzyć bardziej okazale niż słowo Queen - czyli Królowa?
Wtedy też do imienia Freddie dodał wymyślone nazwisko Mercury. I tak już zostało.
Po raz pierwszy przyleciałam na Zanzibar samolotem z Mombasy. Tego samego dnia po południu przeszłam obok Domu Cudów, kierując się w stronę tajemniczej bramy. Wydawała się tak samo pełna magii, jak drzwi stojące na granicy między rzeczywistością a światem snu.
Po raz drugi przypłynęłam na Zanzibar statkiem z Dar es-Salaam. Już w porcie natychmiast dostrzegłam znajomą bramę i ruszyłam w jej kierunku.
Tablica pamiątkowa na domu przy ulicy Kenyatta, gdzie 5 września na świat przyszedł chłopiec, któremu nadano imię Farrokh Bulsara, znany potniej jako Freddy Mercury, wokalista zespołu Queen.
Teraz byłam na Zanzibarze trzeci raz. Przyleciałam spod Kilimandżaro. O świcie dotarłam na puste nabrzeże, minęłam po lewej stronie Dom Cudów i znów
zanurzyłam się w chłodny cień bramy, oddzielającej szeroką ulicę zalaną słońcem od wąskich zaułków miasta przeszłości.
Uliczek nie projektował żaden architekt. Powstały przypadkiem, przy okazji rozdzielania od siebie murów ciasno stłoczonych domów. Dlatego biegną czasem ukosem, gwałtownie zakręcają, zwężają się albo kończą na ścianie. Są nieprzewidywalne i nigdy nie wiadomo dokąd cię doprowadzą. Lubię się zgubić w tym labiryncie, wędrując bez pośpiechu, odnajdując znajome murki, gdzie w wąskim pasku słońca przeciskającego się między murami leży rudy kot. Naprzeciwko dziewczyna w czarnej muzułmańskiej burce gra w bao z koleżanką.
Bao to jedna z najstarszych gier planszowych świata. Na pewno grali w ńią starożytni Egipcjanie, bo znaleziono kamienne plansze do bao w Luksorze, Tebach i w Memfis. Specjalnie zaprojektowana plansza zresztą nie jest konieczna - i dlatego pewnie gra stała się niezwykle popularna najpierw w całej Afryce, a potem także poza nią. Najważniejszy jest czas, który można grze poświęcić, bo rekwizyty do rozgrywki same się znajdą. Wystarczy zrobić cztery rzędy dołków w piasku i znaleźć 48 muszli, ziaren fasoli albo kamyków.
Bao to jedna z najstarszych gier planszowych świata. Grali w nią już starożytni Egipcjanie. Gra polega na tym, żeby zgodnie z zasadami przesypywać kamyki do kolejnych dołków, tak aby ostatecznie uzbierać ich najwięcej albo uniemożliwić przeciwnikowi zrobienie następnego ruchu.
Na początku do prawie wszystkich dołków wsypuje się po dwa kamyki. Gra polega na tym, żeby zgodnie z zasadami przesypywać kamyki do kolejnych dołków, tak aby ostatecznie uzbierać ich najwięcej albo uniemożliwić przeciwnikowi zrobienie następnego ruchu. Każda rozgrywka jest niezwykle wciągająca, a im lepiej się ją zna, tym większe budzi emocje.
Muzułmanka w czarnej burce nie zwracała uwagi na to, co dzieje się dookoła. To zupełnie typowe dla gracza w bao. Była tak pochłonięta kamykami trzymanymi w garści, że nawet kiedy podeszłam z aparatem do jej zasłoniętej twarzy, nie oderwała oczu od planszy. Dopiero wtedy uświadomiłam sobie z zaskoczeniem, że ubrana na czarno muzułmanka siedzi nad planszą w kształcie chrześcijańskiej ryby, a jej młodsza koleżanka ma na sobie różowe hinduskie sari. Islam, chrześcijaństwo i hinduizm zjednoczone nad jedną drewnianą planszą z dołkami.
Bao na Zanzibarze to także dzieła sztuki, pięknie rzeźbione w hebanowe słonie i baobaby, składane i zamykane jak pudełko, żeby zawsze i wszędzie można było mieć je ze sobą. Wtedy wystarczy w wolnej chwili usiąść na murku, wsypać kamyki do dołków w hebanowej planszy i grać.
Zatrzymałam się przy wózku sprzedawcy plastrów świeżego ananasa. Wydawał się tak samo dziwnie nierealny jak sułtan w Domu Cudowi I na przekór wszystkim rozsądnym radom o unikaniu surowych owoców i ulicznych budek z przekąskami, zjadłam dwa pyszne kawałki słodkiego ananasa. Egzotyczne owoce dojrzałe w tropikalnym słońcu i pełne aromatycznego soku to jedna z największych przyjemności podróżowania. Nigdy ich sobie nie odmawiam.
Za następnym zakrętem tubylec w poplamionej koszuli i białej muzułmańskiej czapce na głowie sprzedawał pieczone kawałki manioku z rusztu, pakując je w kartki wyrwane z używanego zeszytu. Jak pysznie smakowały w gorący zanzi-barski dzień!...
Wtopiłam się w Kamienne Miasto jak jaszczurka, która przystaje w bezpiecznej szczelinie między murami przeszłości i przyszłości, wystawiając plecy do ciepłych promieni słońca. Nie myślałam o niczym, zapomniałam o reszcie świata. Szłam przed siebie, fotografowałam, patrzyłam, chłonęłam zapach cienia i dźwięk muzyki.
Nagle stanęłam.
Na murku leżały fragmenty rzeźb. Niedokończone szkatuły i skrzynki, chuda zebra bez pasków, zakurzone maski. To miejsce wydało mi się znajome. Zanim zdążyłam sobie uświadomić z czym mi się kojarzy, na ulicę wyszedł rzeźbiarz. Widać było, że właśnie wstał od pracy. Na rękach i ubraniu miał drewniane wiórki, a na twarzy wyraz skupienia.
Spojrzeliśmy sobie w oczy i znów odniosłam dziwne wrażenie, że gdzieś go już wcześniej spotkałam.
�" To jeszcze niegotowe �" odezwał się, wskazując na fragmenty rzeźb.
Pokiwałam głową, usiłując sobie przypomnieć skąd go znam.
- Ale jeśli chcesz coś kupić, to zapraszam tutaj - przesunął się kilka kroków do następnych drzwi, za którymi tłoczyły się kufry i skrzynie, dziesiątki ram do obrazów i drewniane zwierzęta. Natychmiast dostrzegłam czarną błyszczącą ramę z hebanu.
Heban to dziwne drzewo. Na zewnątrz jasnobrązowe, dopiero dwa centymetry pod wierzchnią warstwą ukrywa się czarny, twardy, ciężki rdzeń, który po wydobyciu na światło dzienne, oczyszczeniu i wypolerowaniu zaczyna błyszczeć jak klejnot.
- Ebony - potwierdził rzeźbiarz. - Heban.
Wzięłam ramę do rąk. Była ciężka, rzeźbiona w baobaby, słonie i nosorożce. Przepiękna.
�" Tak bardzo mi się podoba, że muszę ją mieć - powiedziałam bez namysłu.
Codziennie około siódmej wieczorem w parku Forodhani Gardens nad oceanem rozpoczyna się nocny targ, na którym można zjeść świeżo upieczone ryby, ośmiornice, kraby, krewetki i inne owoce morza.
I prawie od razu uzmysłowiłam sobie, że przecież jestem w Tanzanii, gdzie niczego nie kupuje się po pierwszej cenie, bo ogólnie przyjętym zwyczajem dla obu stron jest to, że cenę ustala się na drodze długich negocjacji^
- Naturalnie po stargowaniu ceny - dodałam więc jak najszybciej.
- Nie u mnie - odrzekł równie szybko rzeźbiarz. - U mnie nie ma targowania. Taniej i tak nie kupisz. A jeśli znajdziesz gdzieś to samo po niższej cenie, to oddam ci pieniądze.
Mówił rzeczowym tonem, z błyskiem humoru w oczach. Widać było, że lubi swoją pracę i cieszy się zarówno zapachem świeżego drewna, jak i naszą rozmową.
- A to? - zapytałam, biorąc do rąk ciężką, ciemnopomarańczową ramę rzeźbioną w charakterystyczne zanzibarskie motywy stylizowanych palm daktylowych, okrętowych sznurów i winogron.
- Drewno tekowe - -wyjaśnił rzeźbiarz, smakując z przyjemnością te słowa. �" Surowe, niemalowane. Bo jeśli pokryje się je warstwą specjalnego oleju, będzie ciemne, w kolorze orzecha, jak to �" dotknął bogato zdobionej skrzynki na przyprawy.
Podobało mi się. Miałam ochotę nie wypuszczać już tej rzeźbionej ramy z rąk. Widziałam ją w myślach na ścianie mojego domu. Wybrałam jeszcze trzy ramy z hebanu, bardzo afrykańskie, z obrazkami z sawanny.
-1 jaka jest ta twoja najlepsza cena? �" zapytałam rzeźbiarza mrużąc oczy.
- W dolarach czy szylingach?
- W dolarach.
- Czterdzieści pięć dolarów - odrzekł bez wahania.
Skinęłam głową i wsunęłam rękę do plecaka, gdy nagle wszystko sobie przypomniałam, a dziwnie znajomy głos, wyraz twarzy i uśmiech błąkający się po ustach rzeźbiarza zostały zidentyfikowane i przypisane do bardzo szczególnego miejsca i czasu.
a To ten sklep widziałam kilka dni wcześniej we śnie. To stąd wynurzył się
niespodziewanie ogromny wąż i zaczął sunąć wprost na mnie, a kiedy uciekałam, czując
wciąż na sobie jego gorący oddech, to rzeźbiarz zawołał, że wąż wybrał właśnie mnie, więc żebym mu się poddała. A kiedy stanęłam, czując jak gładkie, zwinne ciało okręca się wokół mnie i dotyka mojej szyi, to rzeźbiarz znów powiedział, że-J bym się nie bała, tylko poddała wężowi, a dzięki temu odzyskam spokój.
Byłam pewna, że to był on. Miał na twarzy ten sam dziwny wyraz pomieszania powagi z kpiną, tak jakby opowiadał najbardziej poważny dowcip świata, sam nie wiedząc czy służy on do śmiechu, czy wprost przeciwnie.
Spojrzałam na niego ukradkiem. Czy on wie, że ja wiem? Czy w ogóle ma świadomość tego, że stał się bohaterem mojego snu? Czy jest możliwe, żeby zrobił to specjalnie?... I co właściwie znaczył ten sen? Niezwykle sugestywny, żywy, pełen kolorów i zapachów, emocji i dźwięków.
Rzeźbiarz z pochyloną głową szukał dla mnie reszty. Nagle wyprostował się, spojrzał mi prosto w oczy i podał pieniądze z białą wizytówką.
- Żebyś wiedziała jak mnie znaleźć gdy znów tu przyjedziesz - powiedział takim tonem, jakby było oczywiste, że byłam na Zanzibarze wcześniej i znów tu przyjadę.
- Dziękuję �" odrzekłam, odruchowo spoglądając na wizytówkę i dech mi zaparło.
- Masz na imię Miłość??? - zapytałam, nie wierząc własnym oczom.
Na wizytówce było napisane: Amour Aziz, Zanzibar, Souvenir Shop. Amour to �śmiłość” po francusku.
- Yes - odparł.
- Miłość??? - powiedziałam jeszcze raz jak automat.


M jak msafiri
Zagłębiłam się w słynny Jozani Forest, gdzie mieszkają czerwone gerezy, niespotykane nigdzie indziej małpy z gatunku makakowatych. Mają ogniście pomarańczowy płaszcz sierści na plecach i równie intensywnie rudą peruczkę. Niełatwo je wypatrzyć na drzewach, ale kiedy to robiłam, potykając się zresztą na kawałkach wystającej z ziemi skamieniałej rafy koralowej, nagle uświadomiłam sobie pewien dziwny fakt.
Uwielbiam drzewa. Zawsze były dla mnie niezwykłym dowodem bogactwa natury, symbolem niewzruszonej siły i magii.
Dlatego z wielką radością zawsze wracam do dżungli amazońskiej, lubię też wszystkie inne bory, puszcze i lasy. Kiedy byłam mała, prowadziłam w zeszycie spis nazw wszystkich drzew świata i malowałam obrazki tych, które miały najbardziej niezwykłe nazwy. Do dzisiaj mam te rysunki i pamiętam jak wyglądały moje wyobrażenia gwajakowca, kornelianu, maraski, murumuru, sasafrasu, kumkwatu, persimonu czy poincjany.
Kiedy więc weszłam do lasu Jozani i okazało się, że rośnie tam sto gatunków różnych drzew, zaczęłam wypatrywać znajomych mi kapokowców, palm, figowców i eukaliptusów, pilnie notując jak nazywają się w języku suahili.
- Eukaliptus? - zapytałam przewodnika, wskazując na wysokie drzewo o gładkim pniu i strzępiącej się, delikatnej, rudej korze. - Jak się nazywa w suahili?
- Mkaratusi �" odpowiedział cierpliwie.
- A drzewo chlebowe? - rozpoznałam je po wielkich, zielonych owocach pokrytych miękkimi kolcami.
- Mfenesi mfuu.
- Kapokowiec?
- Msufi.
zerwona gereza, małpa z gatunku makakowatych. Ma ogniście pomarańczowy płaszcz sierści na płecach i równie intensywnie rudą peruczkę.
- Nawet palma kokosowa tu rośnie?
- Yes. Mnazi - podsunął przewodnik.
- A palma daktylowa? - zapytałam, wskazując na jej rozłożyste, strzępiaste liście.
- Mkindu.
-1 palma areka? - domyśliłam się, bo widziałam ją niedawno w Indiach, gdzie jedną z ulubionych używek jest zawiniątko zrobione z liści z orzechami betelu pochodzącymi właśnie z tej palmy.
- Mpopoo - odrzekł przewodnik.
- Hm... - zastanowiłam się, bo właśnie wtedy skojarzyłam coś zaskakującego.
- A jak jest tamaryndowiec w języku suahili?
- Mkwaju.
- Mango to jest mwembe - przypomniałam sobie. - Hibiskus to jest mtakawa, a baobab �" mbuyu. Czy u was wszystkie drzewa mają nazwy zaczynające się na literę �śm”?!...
Przewodnik zamrugał. Miał taki wyraz twarzy, jakby jego wewnętrzny system chwilowo się zawiesił i nie był w stanie przetworzyć kolejnej informacji.
- A jak jest migdałowiec w języku suahili? �" dociekałam.
- Mkungu - odrzekł niezbyt mocnym głosem.
- Tak myślałam! - uśmiechnęłam się triumfalnie. �" A drzewo oliwne?
- Mlimbo. A to jest mzambarau, czyli czapetka kuminowa �" przewodnik wskazał na drzewo z pękami podłużnych, błyszczących, fioletowych śliwek. - A tam rośnie mbebeta, po prawej jest mlilana, po lewej mtapatapa, a obok - mfuu...
Popatrzyliśmy sobie w oczy.
- Aha! - stwierdziłam i czym prędzej zanotowałam nazwy, które przed chwilą usłyszałam.
- Aha - potwierdził przewodnik.
Miał wciąż na twarzy wyraz głębokiego zastanowienia, tak jakby i on usiłował połączyć pewne niezorganizowane dotąd fakty.
- Ha! - zatrzymał się niespodziewanie i podniósł palec.
Stanęłam i ja, wypatrując wśród roślin nieznanego mi drzewa.
- Drzewo neem? - przypomniałam sobie nazwę świętego drzewa z Indii, które miało tak wiele leczniczych właściwości, że szybko zostało z Indii przeniesione do innych krajów, łącznie z Tanzanią i Kenią, gdzie widziałam je kilka lat temu.
- Drzewo neem w języku suahili nazywa się mwarobaini - powiedział uroczyście przewodnik, ale zanim zdążyłam wydać odgłos zadowolenia, dodał: - Ja mam na imię Mosi.
- Mosi? - powtórzyłam. - Czy to coś znaczy?
- Mosi znaczy �śpierwszy syn”. A wiesz kim ty jesteś?
Zanzibarski baobab.
Z tonu jego głosu domyśliłam się, że ja też mam coś wspólnego z literą �śm”, ale co? Dziewczyna w języku suahili to...
- Msichana! �" powiedziałam.
Pokręcił głową.
- Ty jesteś msafiri, podróżniczka.
- Asante sana - odrzekłam odruchowo i poczułam ulgę.
Msafiri udaje się w podróż, czyli safari, podczas której może spotkać simkę (lwa), twigę (żyrafę) albo kiboko (hipopotama), może podróżować sama albo z rafi-ki, czyli przyjacielem. Rano na niebie zaświeci dla niej jua, a wieczorem zastąpi go wielki biały mwezi, który będzie jej życzył lala salama na ndoto tamu, czyli dobranoc i słodkich snów. Na szczęście nie wszystkie słowa w języku suahili zaczynają się na literę �śm”.


Księżniczka z Zanzibaru
I �Ś�Ś temu byia sobie księżniczka. Miała na imię Sayyida Salme i była córkę sułtana. Lubiła jeździć konno i zbierać z dziedzińca pałacowego strusie jaja, ale fascynowało ją też to, co dla dziewczynek było zakazane. W tajemnicy przed wszystkimi nauczyła się czytać i pisać. W spadku po rodzicach dostała cztery plantacje.
Pewnego dnia w Kamiennym Mieście spotkała mężczyznę, który pochodził z zupełnie innego świata. Był niepodobny do żadnego z jej braci, mówił dziwnym, twardym językiem, ale był młody, przystojny i w pewien fascynujący sposób... nieujarzmiony. Może dlatego, że nie dotyczyły go sztywne zasady panujące na sułtańskim dworze.
Sayyida przyglądała mu się z oddali, nie mogąc opanować dziwnego przyciągania, które wydawało się silniejsze od niej. Kim był? Skąd przybył? Dokąd zmierza?...
Okazało się, że młody Europejczyk nazywał się Rudolf Heinrich Ruete i był handlowym przedstawicielem firmy z Hamburga. Kawaler, cztery lata starszy od niej, ciekaw świata i tak ujmujący, że wkrótce na sułtańskim dworze bracia księżniczki poczuli się bardzo zaniepokojeni.
Było już jednak za późno.
W wilgotną sierpniową noc księżniczka uciekła do Europy. Ukryła się na brytyjskim statku wojennym i popłynęła do Adenu w Jemenie. Tam przez kilka miesięcy mieszkała u znajomych Hiszpanów, czekając aż niemiecki kochanek zakończy wszystkie interesy na Zanzibarze i dołączy do niej. Księżniczka przyjęła chrzest i wiarę katolicką, zmieniając imię na Emily. Kiedy Rudolf przypłynął w końcu do Adenu, natychmiast wzięli ślub. A potem popłynęli dalej do Hamburga.
To prawdziwa historia córki sułtana, która urodziła się w 1844 r. na Zanzibarze i mając 22 lata uciekła z Rudolfem do Niemiec. Napisała książkę pt. �śWspomnienia arabskiej księżniczki”, oto jej fragment:
Urodziłam się w Bet il Mtoni, najstarszym pałacu na Zanzibarze. Otaczały go wysokie drzewa pomarańczowe. W ich przyjaznych gałęziach znajdowaliśmy schronienie przed szalenie surową dyrektorką szkoły. Po dziedzińcu swobodnie spacerowały gazele, pawie, flamingi, świnki morskie, kaczki i gęsi. Czasem udawało nam się znaleźć świeżo zniesione jajko. Najbardziej cieszyliśmy się z ogromnych jajek strusi, które od razu zanosiliśmy do pałacowego kucharza, w nagrodę dostając słodycze.
Mój ojciec, Seyyid Sald, piastował jednocześnie dwie godności �" sułtana Zanzibaru oraz imama Muskatu. Imam to religijny i dziedziczny tytuł, pierwotnie należący do mojego pradziadka Ahmeda.
Byłam jednym z najmłodszych dzieci i nigdy nie widziałam ojca bez białej brody. Pamiętam, że choć na twarzy malował mu się wyraz dobroci i przyjaźni, wszyscy traktowali go z najwyższym szacunkiem. Kochał wojnę i podboje, ale był dla nas wzorem w każdej dziedzinie, zarówno jako władca, jak i ojciec. Najważniejsza była dla niego sprawiedliwość i wymierzałją równo bez względu na to, czy występek został popełniony przez jedno z jego dzieci, czy przez niewolnika.
Mój ojciec miał tylko jedną główną żonę �" i to ona właśnie była moją matką. Od czasu do czasu kupował pozostałe, mniej ważne żony - a miał ich pod koniec życia dwadzieścia siedem .
Była to pierwsza autobiograficzna książka napisana przez Arabkę. W pałacu Beit el-Sahel w Kamiennym Mieście, który był ostatnią rezydencją sułtana, jest wystawa poświęcona księżniczce.
2 Emily Ruete - �śMemoirs of an Arabian Princess”, New York: Doubleday, Page and Co., 1907, tłum. Beata Pawlikowska.


Bagdad wschodniej Afryki
k_zir Henry Morton Stanley był dziennikarzem i podróżnikiem. W 1867 roku został korespondentem zagranicznym gazety �śNew York Herald”, która wysłała go do Afryki na poszukiwanie zaginionego szkockiego misjonarza i badacza Davida Livingstone’a.
Wyprawę rozpoczął w marcu 1871 roku na Zanzibarze, który opisał w taki sposób:
Zanzibar jest Bagdadem wschodniej Afryki. To wielki rynek przyciągający z głębi kontynentu handlarzy kością słoniową. Tutaj także przybywają ładunki cennej żywicy z drzew kopaiba, skóry dzikich zwierząt, fioletowy barwnik z mchów, drewno, a także czarni niewolnicy z Afryki. W Bagdadzie na bazarach handlowano jedwabiem, na Zanzibarze �" kością słoniową. W Bagdadzie można było kupić szlachetne kamienie, na Zanzibarze - rzadkie gatunki drewna. Do Stambułu przywożono niewolnice z Kaukazu i Gruzji, a na Zanzibar trafiają czarne piękności z Uhiyow, Ugindo, Ugogo, Unyam-wezi i gaili3.
Po przepłynięciu z wyspy na kontynent ekspedycja ruszyła w głąb Afryki. Po tygodniu zdechł ulubiony koń Stanleya, ukąszony przez muchę tse-tse. Mozolna wędrówka przez tropikalną puszczę była największym koszmarem, jaki można było sobie wyobrazić. Tubylcy zatrudnieni jako tragarze umierali na tropikalne choroby albo uciekali pod osłoną nocy. Przestraszony Stanley rozkazał, żeby wymierzać chłostę każdej osobie przyłapanej na próbie ucieczki. Po kilku miesiącach, 27 października 1871 r. dotarł do wioski Udżidżi nad jeziorem Tanganika na terenie dzisiejszej Tanzanii. Przed chatą stał wychudzony, brodaty Europejczyk. Był to jedyny
3 Henry M. Stanley �śHow I Found Liyingstone”, tłum. Beata Pawlikowska.
Na łodzi zwanej dhow, takiej samej, jak arabskie lodzie z trójkątnymi żaglami, na których przypływali kiedyś żeglarze sułtana Omanu.
biały człowiek w promieniu wielu kilometrów, ale Stanley zachował się jak angielski dżentelmen, podchodząc i uchylając kapelusza z uprzejmym zapytaniem:
-Jak mniemam, mam przyjemność z dr. Livingstone’em?
- Tak, i jestem bardzo rad, że pana widzę - odrzekł Livingstone.
David Livingstone przez sześć lat błąkał się po Afryce, nie będąc w stanie nawiązać kontaktu z resztą świata. Napisał czterdzieści cztery listy, z których tylko jeden dotarł na Zanzibar. Stamtąd został odesłany do gazety �śNew York Herald”, która postanowiła rozpocząć poszukiwania.
Livingstone, mimo że był chory i słaby, nie chciał wracać do Europy przed ukończeniem swojej misji, czyli ustaleniem źródła Nilu. Zmarł kilkanaście miesięcy później podczas ataku malarii. Jego serce zakopano pod drzewem w afrykańskiej ziemi. W anglikańskim kościele Chrystusa na Zanzibarze wisi krzyż zrobiony z tego drzewa. Ciało zostało odesłane do Wielkiej Brytanii.



Piekło na rajskiej wyspie
/ Żułwie uwielbiają szpinak. Na widok zielonych liści podnoszą głowy i z błyszczącym z pożądania wzrokiem ruszają biegiem w największym pośpiechu. Z perspektywy żółwiego tempa jest to dziki galop przez źdźbła zaskoczonej trawy. Z mojego punktu widzenia wyglądało to jak film puszczony w zwolnionym tempie, pokazujący żółwia mozolnie przebijającego się przez powietrze tak gęste i oporne ;ak kisiel. Błoga radość malująca się na jego pysku po dotarciu do celu była czysta i szczera. Żółw po prostu cieszył się jak dziecko, mimo że miał już sto lat.
Podeszłam bliżej. Rzadko człowiek stoi twarzą w twarz z żywą historią. Żółwie pojawiły się na Ziemi 250 milionów lat temu, czyli mniej więcej w tym samym czasie co dinozaury. Przez prawie dwieście milionów lat spokojnie mieszkały razem na Ziemi, być może spotykając się podczas spacerów w poszukiwaniu świeżego szpinaku. Potem nagle dinozaury wyginęły, a żółwie bez pośpiechu podążyły dalej w przyszłość.
Wielkie łapy pokryte łuskami, ciężka, wygięta skorupa na plecach i przymrużone oczy na długiej szyi, która wyciągała się w moim kierunku. Jeśli naprawdę masz sto lat, chłopie - pomyślałam - to pamiętasz zupełnie inny świat, zanim zdarzyły się dwie wielkie wojny światowe i zanim w powietrzu zaczęły latać samoloty.
Żółw rzucił mi spojrzenie spod powiek. Był najstarszym i największym żółwiem na wyspie. Ważył ponad dwieście kilogramów, czyli z pięć razy więcej ode mnie, choć gdyby wstał na tylne nogi, bylibyśmy mniej więcej tego samego wzrostu. Ciekawe ile zaskakujących historii miałby do opowiedzenia? Wyobrażacie sobie iaką sensacją byłaby książka napisana przez stuletniego żółwia?...
W oddali rozległ się przeciągły grzmot, tak jakby Wielki Duch usłyszał mój pomysł i zgadzał się na jego realizację. Spojrzałam na niebo zasnute warstwą sinych chmur.
- Będzie padać - powiedziałam mimo woli na głos.
- E, nie - odpowiedział mi tubylec stojący nieopodal. - Tutaj często zbierają się chmury, z których nie ma deszczu.
Ale ja czułam gęstniejącą wilgoć w powietrzu. Podczas wędrówek po dżungli amazońskiej nauczyłam się rozpoznawać takie znaki i przewidywać pogodę na podstawie zapachów, szumu wiatru albo zachowania zwierząt.
- It is going to rain - powtórzyłam uparcie.
Żółw spojrzał mi prosto w oczy. Wydawało mi się nawet, że skinął potakująco głową. I rzeczywiście, po chwili na jego suchej skorupie rozbiły się pierwsze ciężkie krople tropikalnej ulewy.
Cofnęłam się do szałasu z liści palmowych. Jeszcze pół godziny temu płynęłam łodzią po cudownie błękitnym oceanie. Fale miękko uginały się pod burtami, migocząc tysiącami rozbłysków słońca. Trzeszczał drewniany maszt, a płócienne żagle łopotały jak chorągiew. Nic nie zapowiadało nadejścia burzy.
Ale czy w życiu nie jest tak samo?
Najpiękniejsza słoneczna pogoda może się czasem zamienić w czarny huragan, który wszystko odmienia. Na Zanzibarze było wielu ludzi, którzy doświadczali tego w najbardziej bolesny sposób. Wychyliłam się na deszcz, żeby popatrzeć na stuletniego żółwia. Zupełnie spokojnie stał w deszczu, żując listek szpinaku. Myślę, że gdyby rzeczywiście mógł opowiedzieć swoją historię, opisałby w niej najbardziej zdumiewające rzeczy, jakie widział wśród ludzi. Autobiografia żółwia mogłaby nosić tytuł: �śPiekło na rajskiej wyspie”.
Plaże na Zanzibarze wyglądają jak bajka. Biały piasek, szeleszczące, smukłe palmy kokosowe, przejrzysta błękitna toń wody, po której magicznym sposobem wydają się unosić łodzie. Tutaj przychodziły wielmożne panie i arabskie księżniczki, chroniąc się przed słońcem pod parasolkami. Tutaj przypływały też łodzie wyładowane niewolnikami.
Były trzy sposoby pozyskiwania czarnych ludzi z głębi lądu. Czasem chwytano ich podczas wypraw myśliwskich organizowanych specjalnie w tym celu. Był to jednak sposób dość kłopotliwy, wymagający wysiłku, bo trzeba było konno dotrzeć do wiosek, a potem ścigać uciekających Murzynów. Wiązało się to też z koniecznością użycia siły, lała się krew i łatwo można się było przy tej robocie pobrudzić. Były jednak prostsze sposoby.
Wystarczyło skłócić ze sobą dwa rywalizujące plemiona. Sprowokować kilka zdarzeń, podpowiedzieć ich fałszywą interpretację, zaatakować posłańców albo ukraść zwierzęta, zrzucając winę na niezaprzyjaźnionego kacyka. Plemiona w obronie swojej własności, terytorium albo honoru stawały do walki. Po zakończeniu wojny do zwycięskiego władcy przychodzili łowcy niewolników i za niewielką cenę kupowali jeńców.
Trzeci sposób był najbardziej zaskakujący. Łowcy niewolników stawali się dobrymi psychologami, pojawiającymi się tam, gdzie trwała susza, głód albo wewnętrzne niepokoje. Przekonywali lokalnego władcę, że łatwo można się uwolnić od ludzi, którzy są mu niechętni, stanowią zagrożenie albo balast. Podczas okresów wielotygodniowego głodu miejscowy król widział jak ludzie z jego plemienia stają się coraz słabsi, są coraz bardziej wychudzeni i zmierzają prosto do śmierci z wycieńczenia. Dostawał wtedy propozycję nie do odrzucenia: żywność, dzięki której można uratować kobiety i dzieci w zamian za życie mężczyzn. Pozornie była to dobra oferta. Władca nie miał przecież pojęcia, na jaki los skazuje swoich współplemieńców. Być może łowcy obiecywali zwrot wojowników, może twierdzili, że chcą ich tylko wypożyczyć do wykonania określonej pracy. Tak czy inaczej, bez konieczności
użycia siły, bez wielkiego wysiłku i za cenę kilku paczek suszonego mięsa i mąki odchodzili z nowym nabytkiem, by nigdy już nie wrócić w to miejsce.
Niewolnicy byli potrzebni nie tylko do sprzedania do pracy na zamorskie plantacje. Zanzibar słynął z doskonałej kości słoniowej. Marco Polo w swoich dziennikach opisywał gigantyczne ciosy słonia, nazywając je �śsłoniowymi zębami” i doda-: ąc, że cieszą się wielkim popytem. W Europie i Ameryce robiono z nich klawisze do tortepianów, kule bilardowe, guziki i ozdobne gadżety. Żadna pani domu zasiadająca do fortepianu w swoim pięknym salonie pewnie nie zdawała sobie sprawy z tego, ile krwi i cierpienia kosztował każdy z białych klawiszy w jej instrumencie.
Karawany niewolników pod nadzorem wysyłano w głąb Afryki na poszukiwanie słoni. Rocznie zabijano sto tysięcy tych zwierząt. Wyrywano im ciosy, resztę ciała zostawiając na sawannie. Zadaniem niewolników było dźwiganie cennej zdobyczy podczas wędrówek trwających miesiącami przez dzikie pustkowia i dżungle. Spięci łańcuchami, wygłodzeni, zmuszani do pracy ponad siły, nie wiedzieli co się właściwie stało i dlaczego świat, który wcześniej był przyjazny i przewidywalny, nagle zamienił się w koszmar. Wyobraźcie sobie człowieka, który ma rodzinę, dzieci i dom, w którym nagle pojawia się nieznajomy z bronią w rękach, zarzuca mu sznur na szyję i porywa z wioski. Zakuwa nogi w łańcuchy, na kark zakłada drewniane jarzmo i każe iść przez spieczoną słońcem ziemię w nieznane. Z pozoru jest też człowiekiem, bo ma taki sam kształt ciała, ma nogi, ręce i głowę, ale ma inny kolor skóry i jest chyba też pozbawiony serca i ludzkiego współczucia, bo traktuje schwytanych przez siebie jeńców jak zwierzęta, nie dając im żadnych
ludzkich praw. Nie wolno było rozmawiać, skarżyć się, prosić ani żądać. Nie wolno było zdobywać dodatkowego pożywienia, bo strażnikom karawany chodziło o to, żeby niewolnicy bvli na granicy śmierci z głodu. Nie mieli wtedy siły na bunt i ucieczkę. Dostawali więc tylko tyle pożywienia, żeby przeżyć. Za próbę przemytu kawałka trzciny cukrowej niewolnikowi nakładano na twarz żelazną maskę. Taka sama kara czekała każdego, kto próbowałby zjeść z głodu trochę ziemi albo trawy.
Kiedy niewolnica maszerująca z dzieckiem na plecach nie była w stanie dłużej nieść ładunku kości słoniowej, zabierano jej dziecko, porzucając je przy drodze. Ci,, którzy zanadto słabli i nie dawali rady iść dalej, zabijano. Szlak karawany niewolników łatwo było rozpoznać po ciałach zostawionych na ziemi. Z każdych pięciu porwanych niewolników tylko jeden miał szansę przeżyć wiele miesięcy wędrówki, głód i złe traktowanie.
Każde pół kilograma kości słoniowej kosztowało życie jednego człowieka.
Po wielu tygodniach marszu karawana docierała do wybrzeża, najczęściej do jednego z dwóch miast: Kilwa albo Bagamoyo. Bagamoyo (Bwaga-Moyo) w języku
Tylko co piąty niewolnik schwytany na stałym lądzie był w stanie przeżyć wędrówkę na wybrzeże i morską podróż na Zanzibar
suahili znaczy dosłownie �śodłóż swoje serce”, a w przenośni �śporzuć wszelką nadzieję”, bo z tego portu nie było już odwrotu. Tutaj ładowano niewolników na łodzie. Żeby zmieścić ich jak najwięcej, pod pokładem budowano specjalne półki
o wysokości jednego metra. Na te półki pakowano ludzi. Nie było miejsca, żeby usiąść albo się przewrócić, nie mówiąc już o wstaniu. Niewolnicy leżeli ściśnięci wjednej pozycji, bez jedzenia i picia. Po kilku dniach dopływali do rajskiej wyspy, Zanzibaru. Tam kazano im wstać i zejść na ląd.
Władca Zanzibaru nałożył specjalny podatek od niewolników, który musiał płacić każdy handlarz żywym towarem. Wysokość podatku zależała od liczby przywiezionych niewolników, dlatego przed wpłynięciem do portu sprawdzano, którzy niewolnicy są w stanie przeżyć i w których warto zainwestować. Słabych
chorych wyrzucano za burtę.
Ludzki towar dowieziony na rajską wyspę słabo nadawał się do sprzedaży. Ludzie byli brudni, chorzy, wycieńczeni, przestraszeni, wielu z rozpaczy próbowało odebrać sobie życie, żeby dłużej nie cierpieć. Z łodzi prowadzono ich do lochów w pobliżu targu niewolników. Tam, stłoczeni w ciemności na niewielkiej przestrzeni, chwytając powietrze wpadające przez małe otwory umieszczone ponad powierzchnią ziemi, czekali, nie mając pojęcia co zdarzy się dalej. Wspomnienia dawnego życia wydawały się pewnie abstrakcją. Wolność, świeże powietrze, miłość, śmiech, zabawa - czy z ich perspektywy te pojęcia miały jeszcze jakikolwiek sens? Do czego można je było przypisać? Do przeszłości, która nagle bez żadnego zrozumiałego powodu została ucięta i zamieniona w koszmar? A może to jest normalne, że człowiek traci prawo do wolności i za życia trafia do piekła?... Ale dlaczego to piekło zostało urządzone na najpiękniejszej wyspie świata, gdzie słońce radośnie pląsa po falach oceanu, które w odpowiedzi z czułością głaszczą
śnieżnobiały piasek na brzegu?...
Przed dniem targowym czarni niewolnicy dostawali niespodziewany promyk nadziei. Przynoszono im porządny posiłek, byli myci i smarowani oliwą. Wydawało się, że świat przypomniał sobie o ich losie i próbował im wynagrodzić tygodnie cierpienia. Tak myśleli do chwili, kiedy wyprowadzano ich na plac targowy. Handel odbywał się zwykle po południu. Niewolników ustawiano według wzrostu - od najmniejszych do najwyższych. Najpierw szli dookoła placu, żeby kupcy mogli im się dokładnie przyjrzeć. Potem rozpoczynano aukcję. Kupiec sprawdzał w jakim stanie jest towar - oglądając mu zęby i oczy, macając muskuły, każąc biec albo podskakiwać, żeby upewnić się, że niewolnik ma dosyć siły do pracy. Po zawarciu transakcji kupiec zabierał swoich niewolników i albo natychmiast kierował do pracy na swojej plantacji, albo wysyłał w dalszą podróż przez ocean, gdzie miał szansę dostać za swój towar wyższą cenę. Francuzi kupowali dużo niewolników na Zanzibarze, wysyłając ich do pracy na wyspie Mauritius. Za jednego dobrego niewolnika płacono dziesięć dolarów.
David Livingstone ze zdumieniem i przerażeniem obserwował to zjawisko. W jednym z dzienników napisał:
Ogrom zła i niesprawiedliwości, jakiego jestem tutaj świadkiem, jest trudny do opisania. Onegdaj na drodze znaleźliśmy ciało czarnej kobiety, która została zastrzelona albo zakluta nożem. Napotkani miejscowi wyjaśnili mi, że zabił ją handlarz niewolników, rozwścieczony tym, że stracił pieniądze, które za nią zapłacił, bo kobieta nie była w stanie iść dalej o własnych siłach. Nieco dalej zobaczyliśmy inną kobietę, przywiązaną za szyję do drzewa i nieżywą. Widzieliśmy mężczyznę, który zmarł z głodu i wycieńczenia. Najdziwniejszą chorobą, jaka występuje w tym kraju, wydaje się być złamane serce niegdyś wolnych ludzi, którzy zostali schwytani i zniewoleni.
W XIX wieku do portu na Zanzibarze rocznie przywożono 50 000 niewolników. Dwa razy tyle ginęło podczas wędrówki przez Afrykę po schwytaniu. Do Nowego Świata, czyli do Ameryki, przywieziono statkami około dziesięciu milionów
Pomnik niewolników w Kamiennym Mieście tuż obok anglikańskiej katedry zbudowanej w miejscu, gdzie odbywał się targ niewolników.
David Livingstone &t Horace Waller (Ed): The Last Journals ofDazńdLivingstone in CentralAfricafrom 1865 to his Death. John Murray, London, 1874, tłum. Beata Pawlikowska
niewolników z Afryki. Jeśli co piąty przeżywał tę podróż, to znaczy, że z Afryki Zachodniej wywieziono co najmniej 50 milionów niewolników. Drugie tyle zostało zniewolonych we wschodniej Afryce, gdzie głównym portem przeładunkowym był Zanzibar. Stąd niewolnicy byli wysyłani do Omanu i innych krajów Bliskiego Wschodu.
Handel niewolnikami został oficjalnie zakazany w 1807 roku, kiedy w Wielkiej Brytanii uchwalono ustawę, na mocy której każdy kapitan statku przewożącego niewolników podlegał karze. W 1833 roku wydano ustawę nadającą wolność wszystkim niewolnikom na terenie Imperium Brytyjskiego. W teorii niewolnictwo przestało istnieć. W rzeczywistości na Zanzibarze handlowano niewolnikami do 1897 roku, czyli do chwili, gdy wyspa dostała się pod protektorat brytyjski.
Handel niewolnikami został oficjalnie zakazany w i8oy r., ale istniał nielegalnie na Zanzibarze jeszcze przez prawie sto lat.
Najdziwniejsze jednak jest to, że historia czarnych niewolników nie ma końca. Dzisiaj, w XXI wieku na świecie istnieje 27 milionów niewolników, czyli ludzi zmuszanych do niewolniczej pracy. Nigdy wcześniej w historii świata ta liczba nie była tak wielka. Dziewczynki z Nepalu są sprzedawane do domów publicznych w Indiach, w Chinach w 2007 roku uwolniono niewolników zmuszanych do pracy w nielegalnej cegielni, w Mauretanii niewolniczo pracuje 600 000 ludzi, czyli 20%
populacji, na plantacjach kakaowca na Wybrzeżu Kości Słoniowej pracuje ponad 100 tysięcy niewolników-dzieci, w Iraku niektórzy szejkowie wciąż na dworach trzymają czarnych niewolników.
Słynna stała się historia Francisa Boka, który w 1986 roku jako siedmioletni chłopiec został porwany z wioski w Sudanie i dołączony do karawany niewolników i ukradzionego bydła, by w końcu trafić do domu, gdzie był niewolnikiem przez dziesięć lat. Dwa razy próbował uciekać, mimo że groziła za to kara śmierci. Udało mu się za trzecim razem. Dotarł do Stanów Zjednoczonych, gdzie napisał książkę o swoich przeżyciach i działa na rzecz zniesienia niewolnictwa we współczesnym świecie.
W dzisiejszym świecie żyje obok nas ponad dwadzieścia milionów niewolników. Organizacja Free the Slaves (�śUwolnić niewolników”, www.freetheslaves.net) podaje, że w 2009 roku było ich 29 milionów, więcej niż kiedykolwiek wcześniej w historii świata. Jeden niewolnik w XXI wieku kosztuje około dziewięćdziesięciu dolarów.


Marco Polo
Venecjanin Marco Polo był pierwszym Europejczykiem, który dotarł na Zanzibar w 1295 roku i tak opisał wyspę w swoich dziennikach:
Tlanghibar to wielce szlachetna wyspa o obwodzie 2000 mil5. Jej mieszkańcy to bałwochwalcy, czyli poganie. Mają króla, własnyjęzyk i ponieważ nie zależą od innych władców, nikomu nie muszą składać danin. Są wysocy i mocno zbudowani, choć nie tak wysocy, jakby wymagała tego grubokoścista budowa ciała. Gdyby ich wzrost odpowiadał tęgości, musieliby być absolutnymi gigantami. Są bardzo silni. Potrafią dźwigać za czterech i jeść zapięciu.
Ludzie mają czarną skórę i chodzą prawie całkowicie nago, okrywającjedynie swoją wstydliwość. Ich włosy są czarne jak pieprz i tak mocno skręcone, że nawet za pomocą wody nie można ich wyprostować. A usta mają tak wielkie, nosy tak zadarte, wargi takie grube, oczy takie ogromne i nabiegłe krwią, że wyglądają jak wcielone diabły. Są doprawdy tak ohydnie brzydcy, że trudno w świecie znaleźć coś okropniejszego...
Głównym źródłem pożywienia jest ryż, mięso, mleko i daktyle. Robi się wino z daktyli z dodatkiem ryżu, dobrych przypraw i cukru. Ludzie zajmują się głównie handlem, a do portu wciąż przypływają nowe statki z zagranicznymi kupcami. Najważniejszym towarem eksportowym na wyspie są zęby słonia, występujące tu w wielkiej obfitości. Jest też dużo ambry6, bo bardzo liczne w okolicy są wieloryby7.
5 2000 mil = 3218 km. Dzisiaj podając wymiary wyspy nie mówi się raczej o jej obwodzie, ale powierzchni, która w przypadku Zanzibaru wynosi 2643 km2.
6 Ambra - wydzielina z wnętrzności wieloryba, znajdująca się w jego jelitach. Jest używana do wzmacniana zapachu perfum.
7 The Travels of Marco Polo - Marco Polo, Rustichello da Pisa, tłum. Beata Pawlikowska


Cynamonowe ptaki
Moja cynamonowa wyprawa rozpoczęła się na niepozornym polu pełnym zielonych badyli. Wysiadłam z samochodu i od razu zakręciło mi się w głowie. Wokół unosił się słodkawy, tajemniczy, lekko pikantny zapach cynamonu - taki, jaki można czasem poczuć po otwarciu świeżej torebki z tą przyprawą. Gdyby wierzyć starożytnym filozofom, znajdowałam się w samym centrum zaopatrzenia Cynamonowych Ptaków. Po chwili wędrówki przez zarośla zobaczyłam całkiem niepozorne drzewo. Miało niecały metr grubości i odłupany kawałek szarobrązowej kory, która wydzielała niezwykle intensywny cynamonowy zapach.
Uwielbiam zapach cynamonu. Kojarzy mi się z marzeniami o dalekich podróżach, jakie snułam w dzieciństwie i z cynamonową pastą do zębów używaną w Stanach Zjednoczonych. Cynamon był jednym z obiektów pożądania chciwych hiszpańskich konkwistadorów, którzy w XVI wieku wyruszali za ocean z nadzieją na szybkie bogactwo. Zachęceni opowieściami tubylców wyruszali do amazońskiej dżungli, gdzie ginęli z głodu, tropikalnych chorób, wyczerpania i w starciach z Indianami.
W 1541 roku Gonzalo Pizarro (przyrodni brat słynnego konkwistadora Fran-cisca Pizarra) został gubernatorem Quito. Wkrótce potem w mieście pojawiły się plotki, że za górami leży kraina stokroć bogatsza od wszystkich dotychczas podbitych przez Hiszpanów. Władcą tej Złotej Krainy jest Złoty Król, czyli El Dorado, który codziennie rano pokrywa całe swoje ciało złotym pyłem, a wieczorem zmywa go w falach jeziora.
Gonzalo Pizarro natychmiast postanowił zorganizować ekspedycję. Miał trzy cele: podbić nowe terytoria i zasiedlić je hiszpańskimi kolonizatorami, spotkać Złotego Króla oraz odnaleźć La Canelę - Krainę Cynamonu. W XVI wieku cynamon
był tak drogocenną, i rzadką przyprawą, że nieustannie poszukiwano miejsc, z których można by go sprowadzać taniej i w odpowiednio wielkich ilościach.
Już w najdawniejszych czasach wiadomo było powszechnie, że cynamon pochodzi od Cynamonowych Ptaków. O tych gigantycznych ptakach pisał Herodot i Arystoteles, dodając, że mieszkają one w Arabii i mają przedziwny zwyczaj budowania gniazd z drewna cynamonowców, które przynoszą w dziobach z dalekiej i nieznanej krainy. Ponieważ Cynamonowe Ptaki (zwane także Cynnamolgus) były agresywne i niebezpieczne, tubylcy musieli wymyślić specjalne sposoby na zdobywanie drewna z ich gniazd. Najczęściej stosowanym podstępem było zarżnięcie wołu, który w dużych kawałkach był umieszczany w pobliżu gniazda.
Cynamonowy Ptak przepadał za świeżym mięsem. Gdy poczuł zapach krwi, nadlatywał łopocząc ogromnymi skrzydłami i porywał kawałki mięsa, zanosząc je w szponach do gniazda. Na to tylko czekali Arabowie. Pod ciężarem mięsa wołu gniazdo zaczynało drżeć i rozpadać się na kawałki. Fragmenty cynamonowca były skrupulatnie zbierane z ziemi i wysyłane na eksport do starożytnego Rzymu, Egiptu i do Europy, gdzie władcy byli gotowi płacić za cynamon najwyższe ceny. Według informacji podanych przez rzymskiego historyka Pliniusza Starszego, 350 gramów cynamonu kosztowało tyle samo co 5 kilogramów czystego srebra.
Zanzibarskie przysmaki przyrządzane po zmierzchu w kamiennym Mieście.
Dzisiaj ludzie nie ścigają już Cynamonowych Ptaków. Na plantacjach zbiera się cienką warstwę wewnętrznej kory z młodych pędów cynamonowca. Po wyschnięciu kora zwija się w charakterystyczne rurki, które tnie się na kawałki i sprzedaje w postaci całej lub zmielonej na proszek. Cynamon bywa nie tylko dodatkiem do deserów, kawy czy azjatyckich dań z kurczaka. Jest stosowany jako lekarstwo na przeziębienia, biegunkę, cukrzycę, a nawet artretyzm. Podczas jednego z eksperymentów medycznych przeprowadzonych w Kopenhadze pacjentom chorym na artretyzm codziennie rano przed śniadaniem podawano łyżkę miodu z dodatkiem cynamonu. Po miesiącu ustąpiły wszystkie dolegliwości.


Magiczna gałka
najsłynniejszej, starożytnej księdze poświęconej czarom pt. �śKlucz króla Salomona” rozdział dziesiąty jest poświęcony zapachom, perfumom oraz �śpodobnym rzeczom stosowanym w sztukach magicznych”. Autor pisze o różnych rodzajach kadzideł, perfum i okadzeń, które sporządza się w celu ofiarowania duchom, dzieląc je dwie grupy: słodko pachnących zapachów dla dobrych duchów i brzydko pachnących dla złych demonów. Do pierwszej grupy składników zaleca stosować aloes, piżmo oraz gałkę muszkatołową.
We współczesnej Encyklopedii Substancji Psychoaktywnych (The Encyclopedia ofPsychoactme Substances Richarda Rudgleya, wyd. 1998) informacje o gałce muszkatołowej są jeszcze bardziej tajemnicze.
Słynny jazzman Charlie Parker był ponoć uzależniony od gałki, którą zażywał w coli albo mleku. Malcolm X, przywódca ruchu Afroamerykanów w Stanach Zjednoczonych, tak opisał swoje doświadczenia: �śW więzieniu w Charleston zażywałem gałkę zamiast marihuany. Podobnie robiło stu innych więźniów, którzy kupowali od kucharzy gałkę w zamian za pieniądze albo papierosy. Wystarczyło ją rozmieszać w szklance zimnej wody. Niestety, kiedy władze więzienia zorientowały się dlaczego tak drastycznie wzrosło zużycie gałki muszkatołowej, zakazano jej używania do przyprawiania potraw”.
Moje pierwsze spotkanie z gałką muszkatołową na Zanzibarze też było niezwykłe. Kiedy stanęliśmy pod niepozornym zielonym drzewem, przewodnik położył sobie na dłoni owoc, który w środku był tak piękny, że wszyscy aż sapnęli z zachwytu. W kremowej łupinie leżało podłużne nasiono ubrane w ogniście czerwoną koronkę.
- To jest osnówka - wyjaśnił przewodnik, delikatnie zdejmując koronkę.
Dojrzała gałka muszkatołowa świeżo zerwana z drzewa.
Z wysuszonej osnówki zwanej kwiatem muszkatołowym robi się przyprawę o smaku podobnym do gałki, która dzięki intensywnemu barwnikowi nadaje potrawie kolor żółty lub pomarańczowy.
- A to jest... - przewodnik zawiesił głos - .. .gałka muszkatołowa, którą kiedyś w Anglii można było sprzedać za fortunę i dzięki niej mieć zapewniony dobrobyt do końca życia.
�śKrólewski salon piękności” w Kamiennym Mieście.
Ostrożnie popatrzyliśmy na cenne nasiono. W starożytnych czasach gałka muszkatołowa była znana jedynie Arabom, którzy stosowali ją jako lekarstwo na żołądek i jako afrodyzjak. Zalecano nawet smarowanie olejkiem zrobionym z osnówki gałki, co miało dać natychmiastowy efekt pobudzenia. W Anglii przez wiele stuleci gałka muszkatołowa była uważana za amulet, bez którego nie wypadało wychodzić z domu. Nie tylko chroniła przed chorobami, złamaniem nogi i innymi wypadkami, pomagała też osobom cierpiącym na ból pleców i reumatyzm oraz hazardzistom. W tym ostatnim przypadku należy oprószyć gałką muszkatołową wypełniony kupon totolotka, piłkarski lub zakładów konnych i schować na dwadzieścia cztery godziny przed jego zarejestrowaniem. Wychodząc na spotkanie towarzyskie, gałkę muszkatołową należy sobie umieścić pod lewą pachą, co ma gwarantować wywołanie nieodpartego wrażenia u płci przeciwnej, a co za tym idzie, powodzenie w miłości.
W średniowieczu używanie gałki muszkatołowej jako talizmanu przeciw wszelkim przeciwnościom losu było tak powszechne, że rozpoczęto produkcję sztucznych gałek zrobionych z drewna. Były tańsze i bardziej trwałe, nie tracąc przy tym swoich magicznych właściwości.


Pachnące gwoździe
W przydrożnym barze w Tanzanii zamówiłam najbardziej popularne i tanie danie zwane biryani. Zajadali się nim kierowcy autobusu i inni pasażerowie, ja też więc postanowiłam spróbować. Wiedziałam, że biryani to danie zrobione na bazie ryżu z dodatkami. Nie przypuszczałam jednak, że będzie to eksplozja orientalnych smaków w samym sercu Afryki. Zwykły biały ryż z kawałkami mięsa i warzyw był doprawiony szafranem, kardamonem, cynamonem, imbirem i czosnkiem, nad którymi unosił się oszałamiający aromat goździków.
Była to ulubiona przyprawa słynnej Mumtaz Mahal poślubionej sułtanowi Szahdżahanowi, który po śmierci ukochanej żony polecił zbudować na jej cześć jeden z cudów świata - Taj Mahal. Legenda mówi, że Mumtaz Mahal pewnego dnia bez zapowiedzi zeszła do wojskowych baraków. Na widok wychudzonych żołnierzy kazała codziennie podawać im ryż z mięsem i przyprawami, czyli biryani. Żołnierze nie tylko odzyskali siły i właściwą wagę, przestali też mieć kłopoty z bólem zębów, co zawdzięczali obecnym w ich jedzeniu goździkom.
Goździki były kiedyś bardzo popularne na dworze chińskiego cesarza. W 200 roku p.n.e. używano ich powszechnie zgodnie z rozkazem cesarza, nakazującym, aby każda osoba zbliżająca się do jego królewskiego tronu obowiązkowo żuła goździki dla odświeżenia oddechu.
Goździki to w rzeczywistości wysuszone, niedojrzałe pączki kwiatowe drzewa goździkowego. Z powodu ich podobieństwa do małych gwoździ, nazwa goździków w wielu językach pochodzi od łacińskiego słowa clavus, czyli �śgwóźdź”. Kiedyś rosły wyłącznie na Molukach, zwanych Wyspami Korzennymi, leżącymi we wschodniej części Archipelagu Malajskiego w Indonezji. Tubylcy zgodnie z lokalnym zwyczajem sadzili nowe drzewo goździkowe z okazji narodzin każdego dziecka i nosili naszyjniki z goździków, które miały odstraszać złe moce i chronić przed chorobą.
Kiedy w piętnastym wieku Portugalczycy zajęli te wyspy i przejęli całkowitą kontrolę nad handlem goździkami, ich cena wzrosła do siedmiu gramów czystego złota za kilogram. Dwieście lat później w Anglii za goździki trzeba było zapłacić równowartość ich wagi w złocie. Cena spadla dopiero wtedy, gdy plantacje goździków założono na Karaibach, Mauritiusie, w Brazylii i Gujanie oraz na Zanzibarze, skąd pochodzi większość goździków używanych we współczesnych kuchniach.
Goździki, czyli wysuszone pączki kwiatowe goździkowca.
Najdziwniejsze jest to, że w ojczyźnie goździków, czyli w Indonezji, nie używa się ich do przyprawiania jedzenia. Goździki są tam głównym składnikiem miejscowych papierosów. Ponad sto lat temu pewien Jawajczyk chory na astmę poszedł do lekarza, który zalecił mu częste wdychanie olejku goździkowego. Pacjent zaczął się zastanawiać w jaki sposób zrobić to najłatwiej i z największą przyjemnością, i wpadł na pomysł sporządzenia papierosa z goździków. Kiedy wieść o jego cudownym wyzdrowieniu obiegła najbliższą okolicę, sąsiedzi także zaczęli dodawać goździki do papierosów, a po pewnym czasie rozpoczęto ich masową produkcję. Goździkowe papierosy w Indonezji nazywają się kretek, oprócz goździków zawierają też tytoń i dodatkowe przyprawy, których nazwy i proporcje są trzymane w najściślejszej tajemnicy.


Na plantacji przypraw
WANILIA - niepozorne, zielone fasolki zwisające z pnącza należącego do rodziny storczykowatych. Nazwa wanilii pochodzi od hiszpańskiego słowa vainil-la, co oznacza �śmały strączek”.
Długo była nieznana w Europie, ponieważ oryginalnie pochodzi z Meksyku, gdzie delektowano się nią na dworze króla Azteków. Dopiero w 1528 roku konkwistador Hernan Cortez przywiózł pierwsze laski wanilii do Hiszpanii.
CYNAMON - drzewo cynamonowca dorasta do piętnastu metrów wysokości.
Przyprawę robi się z wewnętrznej, cienkiej warstwy kory. Po zdjęciu z drzewa wilgotna kora szybko zwija się w rurki, które potem tnie się na krótsze kawałki i dokładnie suszy w ciepłym i przewiewnym miejscu.
Największym producentem cynamonu na świecie jest Sri Lanka, skąd cynamonowiec pochodzi.
PIEPRZ �" a dokładniej mówiąc: PIEPRZ CZARNY, bo tak nazywa się ten gatunek pnącza z rodziny pieprzo-watych. Różne kolory pieprzu pochodzą z tej samej rośliny, ale zależą od tego kiedy się go zbiera i co się z nim robi.
Czarny pieprz zrywa się kiedy jest niedojrzały, gotuje w gorącej wodzie, a potem suszy na słońcu albo w
specjalnych suszarniach. Wtedy właśnie łupina pieprzu kurczy się i robi się czarna.
Biały pieprz jest pozbawiony zewnętrznej łupiny. Zrywa się tylko bardzo dojrzałe owoce i moczy się je przez kilka dni w wodzie. Wtedy zewnętrzna łupina (ta, która jest pomarszczona i czarna w przypadku czarnego pieprzu) odpada, a pozostałe nasiono zostaje wysuszone i zamienia się w biały pieprz.
Zielony pieprz to niedojrzałe owoce zerwane z krzaka i zakonserwowane tak, żeby zachowały zielony kolor. Można to zrobić za pomocą tlenku siarki, solanki albo mrożenia.
Czerwony pieprz to dojrzałe owoce odpowiednio zakonserwowane, najczęściej octem albo solanką.
KURKUMA - roślina z rodziny imbiro-watych, pochodząca z południowej Azji.
Przyprawę robi się z podłużnych bulw, które po zebraniu są gotowane, a potem długo suszone w specjalnych piecach. Po zmieleniu na proszek stają się przyprawą o intensywnie pomarańczowym kolorze i lekko pikantnym smaku.
Kurkuma jest też używana w medycynie naturalnej jako lek na wiele dolegliwości, m.in. niestrawność.
YLANG YLANG - cudownie pachnące kwiaty z drzewa o polskiej nazwie jagodlin wonny. Oryginalna nazwa pochodzi z filipińskiego języka Tagalog i oznacza �śkwiat kwiatów”.
Kwiaty mają słodki, delikatny i tak piękny zapach, że robi się z nich słynne olejki do aromaterapii i masażu.
GOŹDZIKI - to niedojrzałe pączki kwiatowe zerwane z drzewa goździkowego. Gdyby zostały na drzewie, zamieniłyby się w kwiaty.
Zbiera się je wtedy, gdy z zielonych stają się czerwone, a na wierzchołku widać cztery wypustki, czyli zalążki płatków.
Po wysuszeniu na słońcu goździki stają się ciemne i aromatyczne.
MIGDAŁ - drzewo migdałowe pochodzi z Bliskiego Wschodu. Jesienią
na jego gałęziach pojawiają się zielone
okrągłe owoce z pojedynczą pestką. Ta pestka to właśnie migdał.
Słodkie i gorzkie migdały pochodzą z dwóch różnych odmian migdałowców.
W medycynie ajurwedyjskiej zaleca
się jedzenie migdałów na wzmocnienie sił umysłu i systemu nerwowego.
GAŁKA MUSZKATOŁOWA -
pochodzi z wysp Banda w Molukach, zwanych kiedyś Wyspami Korzennymi. Przyprawę robi się z nasion drzewa muszkatołowca, ale są to nasiona bardzo okazałe i niezwykłe.
Zielonożółty owoc w kształcie pigwy albo gruszki ma około 5 cm długości. Wewnątrz znajduje się pojedyncze, twarde nasiono podobne do orzecha w krwistoczerwonej siatce.
Przyprawę robi się zarówno z tej czerwonej osłonki, jak i samego orzecha.
CURRY (liście) - w Azji rośnie niewielkie drzewo o polskiej nazwie mur-raja Koeniga (łac. Murraya koenigii). Ma niewielkie, podłużne, bardzo mocno pachnące liście, których używa się jako przyprawy, szczególnie na Sri Lance i w południowych Indiach. Dodaje się je do gotowania tak jak listki laurowe.
Zupełnie czymś innym jest proszek będący mieszanką różnych przypraw, który także nazywa się curry i o którym piszę na następnej stronie.
CURRY (mieszanka przypraw) �" czerwony, żółty, brązowy albo pomarańczowy proszek zrobiony z połączenia kilku lub kilkunastu aromatycznych i intensywnych w smaku przypraw.
Każda mieszanka curry - czyli ma-sala - może zawierać różne składniki w różnych proporcjach, więc praktycznie każda przyprawa curry może smakować odrobinę inaczej. Najczęściej w składzie curry znajdują się: kolendra, kmin rzymski, kurkuma, kardamon, pieprz, papryka chili, gałka muszkatołowa, goździki, cynamon.
Przyprawę najlepiej dodawać pod koniec gotowania, wtedy nadaje potrawie wyrazisty smak i aromat.


Przez ocean
dnia na Zanzibarze wsiadłam na łódź i popłynęłam przez ocean. W porcie czekało dużo ludzi. Byli tam sprzedawcy tropikalnych tkanin i rzeźb z hebanu, żeglarze, dzieci i wieczni wędrowcy, którzy nie mają domu i bezpiecznej
przystani, ale krążą nieustannie po świecie, w poszukiwaniu czegoś, czego sami nie potrafią nazwać. Być może szukają sensu życia �" głębszego i bardziej prawdziwego niż gromadzenie przedmiotów i zajęcie odpowiedniej pozycji wśród innych ludzi.
Zatrzymałam się na piasku. Lubię takie miejsca - pełne zaskoczeń i dzikiej wolności, która nie pozwala się okiełznać. Wszystko możesz tu kupić i sprzedać, wszystko możesz też stracić jeśli trafisz na przestępcę. A jeśli jesteś jednym z tych, którzy wędrują w poszukiwaniu prawdy, to właśnie tutaj możesz doznać objawienia
i wreszcie ją znaleźć.
Minęłam kosze zielonych bananów przygotowanych do załadowania.
Tropikalny, ciepły wiatr czesał mi włosy, pod stopami czułam miękko uginający się piasek. Napięte liny trzymające na uwięzi kilka małych łódek były jak struny czasu, który ludzie usiłują zamknąć w ramach kalendarzy i wskazówek zegara. Sprzedawca obrazów malowanych na płótnie, mahoniowych lwów i masajskich dzid rzucił mi krótkie spojrzenie. Wstał i już prawie był gotów rozpocząć negocjacje, zachęcać do obejrzenia towaru, uwodzić mnie suahilskim:
- Jambo\ Hakuna matatal8 Jak się masz! Skąd jesteś? Zobacz, tanio sprzedam!
Tak zrobi na widok każdego przybysza wyglądającego na turystę. Siedzi tu od rana na plaży, żeby sprzedać ludziom trochę Afryki. Zabiorą ją potem do domu, postawią na półce w salonie i za każdym razem, kiedy na nią spojrzą, poczują powiew wiatru znad oceanu i zapach kokosowych palm.
8 Jambo - (j. suahili) - Cześć, witaj, dzień dobry! Hakuna matata - Nie martw się, nie przejmuj się.
Aleja nie byłam w nastroju do kupowania czegokolwiek. A sprzedawca doskonale o tym wiedział. Podniósł tylko dłoń w geście pozdrowienia. Uśmiechnęłam się i poszłam dalej, obok dziesiątek rzeźbionych słoni i portretu lwa. Na mokry piasek głaskany przez drobne fale i jeszcze dalej, do ciepłej, słonej wody, po której ślizgało się słońce.
Miałam ze sobą plecak ze sprzętem fotograficznym. Uniosłam go nad głową i szłam dalej. Woda sięgała mi do kolan, do bioder, wreszcie do pasa... Ocean był kryształowo czysty. Widziałam własne stopy i białe kamyki na dnie. I drewnianą drabinkę spuszczoną z burty dużej arabskiej łodzi.
To był mój cel. Podróż nie musi się kończyć w określonym miejscu. Czasem celem podróży może być początek następnej, szczególnie takiej, która odbywa się ponad przestrzenią i ponad czasem.
Usiadłam pod białym trójkątnym żaglem. Wystawiłam twarz do słońca i zapomniałam o wszystkim. O świecie, o Polsce, o pracy, o samolotach i biletach, nawet o planach i marzeniach, bo w tamtej chwili ja byłam marzeniem. Stałam się jednością ze wszystkim, co mnie otacza. Poczułam jak ocean szumi we mnie, a promienie słońca ogrzewają mnie od środka.
Łódź płynęła cicho po falach, a ja siedziałam na ławce i wiedziałam, że znów stało się to, co często zdarza mi się podczas podróży. Czuję się wtedy tak, jakbym zatrzymała czas. A raczej jakbym potrafiła dostrzec to, że czas w rzeczywistości nie biegnie i nie ucieka, ale trwa, zawieszony ponad wszystkim, pozbawiony początku i końca, niezmierzalny, ogromny, świetlisty.
Mam wrażenie, że istnieją takie chwile, kiedy człowiek może tego doświadczyć, tak jakby był w stanie wysiąść z pociągu życia i niespodziewanie przejść w inny, wyższy wymiar. W rzeczywistość, która jest mu niedostępna na co dzień, bo zajmuje się zbyt wieloma sprawami i nieustannie musi określać swoje stanowisko w jakiejś kwestii. Ciągle wydaje opinie i ocenia wszystko co widzi, czuje i słyszy. Każda napotkana osoba, zjawisko lub rzecz muszą zostać natychmiast nazwane i obdarzone przymiotnikami. Wszystko musi być �śjakieś”. Jeśli nie jest słodkie, to pewnie jest słone, kwaśne albo mdłe. Jeśli ktoś nie jest mądry, to pewnie jest głupi, przeciętny albo nieciekawy. Jeśli na dworze jest lato, to albo gorące, albo chłodne, albo suche, albo deszczowe.
Ale czasem udaje się po prostu być. Bez oceniania. Bez określania tego, czy mi się coś podoba, czy nie. Bez określania swojego zdania. Bez wyrażania uczuć. Bez nadawania wszystkiemu nazw i nazywania ich cech.
Po prostu być.
I ja tak właśnie byłam. Byłam błękitno-zielonym oceanem i szumem wody rozbryzgującej się o burty statku. Byłam dotknięciem ciepłego słońca na czole. Byłam tańczącymi kosmykami moich włosów. Byłam niebem i zapachem orzechów kokosowych. Byłam sobą bez zastanawiania się kim jestem.
Czas stanął w miejscu, a ja cieszyłam się tym, co widzę dookoła. Tym, że oddycham. I tym, że jest taki cudowny dzień na Zanzibarze.


Tajemnica
Obudziłam się o świcie w domku na plaży nad Oceanem Indyjskim. Błękitniejące światło wpadało do środka, ostrożnie kładąc się na zasłonach, poduszkach i zebrach biegnących na obrazie. Okno wypełniało całą ścianę, od podłogi aż po sufit. Miałam wrażenie, że przytula się do brzasku i jest jego częścią, jak przezroczyste drzwi prowadzące do magicznej krainy zupełnie nowego, zaskakującego świata.
Każdy nowy dzień jest takim światem.
Uwielbiam tropikalne poranki, bo jest w nich esencja szczęścia. Temperatura +28 stopni i śpiewają ptaki. Budzę się w wielkim pokoju w ogromnym łóżku z baldachimem delikatnym jak welon. Otwieram drzwi i wychodzę na werandę, gdzie stoi drewniana kanapa zarzucona poduszkami. Kładę się na niej i patrzę na ocean. Szumią palmy, wieje ciepły słony wiatr, słychać fale uderzające o brzeg. Powoli z zaświatów nadchodzi słońce.
Oparłam się wygodnie na poduszkach. Zamknęłam oczy, wsłuchując się w świt. Co sprawia, że człowiek jest szczęśliwy? Przecież nie to, czym się zajmuje, co robi ani czego pragnie. Ani nie miejsce, w którym się znajduje. Szczęście nie bierze się też z posiadania przedmiotów, które wszyscy uważają za symbole zadowolenia i spełnienia.
Skąd bierze się szczęście?
To pytanie wraca do mnie w najdzikszych zakątkach świata. Kiedy tylko zatrzymuję się i pozwalam moim myślom swobodnie wędrować wśród chmur na niebie. Na Amazonce czy na Zanzibarze, zawsze noszę je w sobie i ciągle na nowo na nie odpowiadam.
Czy jest coś takiego w życiu, co można zdobyć i zagwarantować sobie wreszcie poczucie spełnienia i szczęścia? Co by to mogło być? Miłość, dzieci, duży dom z basenem, milion na koncie w banku, wielka kariera, sława, wielka przyjaźń?... Ludzie przez całe życie kupują i gromadzą nowe rzeczy - ozdoby, gadżety, zegarki, komputery, samochody, bilety na samolot. Ciągle chcą więcej. Zawsze jest coś do zdobycia. Nigdy nikt nie mówi, że niczego więcej nie potrzebuje, bo ma już wszystko. Wszystko? Nie istnieje coś takiego jak �śwszystko”. Przecież zawsze można mieć więcej.
Ocean szumiał głośno w oddali, jakby przygotowywał hymn na powitanie nowego dnia. Spojrzałam na niebo przecięte różową kreską świtu. Uśmiechnęłam się do niewidzialnych ptaków, które zachłystywały się piosenkami z radości. Poczułam na twarzy ciepły dotyk wiatru.
Szczęście bierze się z tego, co czujesz.
Nie z tego, co masz, tylko z tego, co czujesz w stosunku do siebie i swojego życia.
Jestem szczęśliwa nie dlatego, że siedzę na werandzie domku nad Oceanem Indyjskim ze szklanką zimnego soku z mango w ręce.
Jestem szczęśliwa, bo kocham to, co mam.
Uśmiechnęłam się. Przypomniał mi się mail, który dostałam kilka tygodni wcześniej od Magdy. Najpierw napisała czego nie lubi i nie ma w swoim życiu, a na koniec dodała: chciałabym mieć takie zajebiste życie jak Ty �" tyle podróżować i mieć talent.
Wtedy też się uśmiechnęłam i napisałam jej: wiesz, zajebiste życie to tylko kwestia zajebistego myślenia.
Nie ma na Ziemi człowieka, który miałby wszystko. Nie ma osoby, która byłaby w stanie zgromadzić jakiś wyimaginowany komplet spraw i przedmiotów, koniecznych do osiągnięcia szczęścia. Jeśli szczęście jest uzależnione od czegoś, co należy najpierw zdobyć, to jest tylko złudzeniem. Bo zdobywanie kolejnych brakujących punktów na liście pełnego szczęścia nigdy się nie kończy. Zawsze okazuje się, że trzeba do tej listy dopisać coś jeszcze. I znów szukać, błądzić, walczyć, starać się i zabiegać.
Tymczasem szczęście bierze się wyłącznie z tego, co już masz, i tego, w jaki sposób myślisz o tym i o samym sobie.
W ten cudowny zanzibarski poranek mogłabym czuć pustkę i smutek z wielu powodów: że nie mam metra osiemdziesięciu wzrostu ani ogrodu z basenem, nie znam arabskiego, nie pływam na jachcie, nie mam prywatnego samolotu ani miliona na koncie.
Wierzę w przeznaczenie i w to, że każdy ma je zapisane we własnej duszy. Kiedy więc przychodzi wątpliwość albo konieczność podjęcia jakiejś decyzji, pytam o zdanie swojego serca. I idę tam, gdzie dusza mi podpowiada.
I zawsze wybieram myślenie pozytywne. Nie myślę o tym, czego mi brakuje, ale znajduję radość w tym, co mam, i dostrzegam, że mam ogromnie dużo. To jest tajemnica szczęścia.
I co z tego, że nie mam?...
Znów się uśmiechnęłam. Najważniejsze jest to, że wierzę w dobro i miłość. Zawsze staram się kierować dobrymi emocjami i czynić dobro. To jest coś, co nazywam absolutną prawdą. To jest najważniejsza rzecz w życiu, która istnieje zawsze bez względu na wszystko i zawsze można się do niej odnieść. Prawda absolutna, czyli niepodważalna wartość, która nadaje sens wszystkim innym sprawom w życiu.
Samochód wolno wspinał się po łona sawanna otoczona błękitnymi się znajdowałam. Było późne popo: kładło się na trawie, paskach zebr i ło odzywały się w zaroślach, jakby l Panował wielki, ciepły spokój.
Nagle zobaczyłam słonia. Nie był w żaden sposób wyjątkowy. Zwykły słoń, taki sam jak dziesiątki innych, które wcześniej widziałam na sawannie. Potężny, szary, zbudowany jak stół. Wygiętą w łuk trąbą sięgał po słodkie źdźbła u swoich stóp. Lekko poruszał uszami, żeby się schłodzić. Słonie mają genialny system wewnętrznej klimatyzacji, którego chłodzącym czynnikiem są naczynia krwionośne umieszczone pod cienką skórą po wewnętrznej stronie uszu. Kiedy słoń nimi porusza, chłodzi krew, która potem jest rozprowadzana po całym ciele, obniżając jego temperaturę.
Słoń nawet nie drgnął, kiedy przejeżdżałam obok. Nie uniósł głowy, nie spojrzał, nie zareagował. A ja pomyślałam, że to jest właśnie sedno afrykańskości i sens tego wszystkiego, co z Afryką się kojarzy. Ten słoń zostanie tutaj na dnie krateru Ngorongoro i niespiesznie będzie przemierzał zieloność trawy, podczas gdy ja za kilkanaście minut wespnę się na krawędź krateru, a potem pojadę dalej w dół do miasta, śpiesząc się, żeby zdążyć przed zamknięciem bram.
Afryka jest spokojnym trwaniem. Odwiecznym naturalnym cyklem życia, które odbywa się bez odniesień do kalendarza, zegarów ani budzików. Wszystko dzieje się tak, jak powinno się dziać, a każdej żywej istocie wystarczy włączyć się do tego
naturalnego rytmu, żeby odnaleźć w nim doskonałą równowagę i wszystko wypełniający spokój. To jest takie proste, że najczęściej bywa absolutnie niewykonalne dla przybyszów z Europy. Obserwuję to podczas każdej wyprawy do Afryki.


Spis treści
Wąż z Zanzibaru
M jak msafiri
Księżniczka z Zanzibaru
Bagdad wschodniej Afryki
Piekło na rajskiej wyspie
Marco Polo
Cynamonowe ptaki
Magiczna gałka
Pachnące gwoździe
Na plantacji przypraw
Przez ocean
Tajemnica