Czas. Stomatol., 2010, 63, 5, 301-309
© 2010 Polish Dental Society
http://www.czas.stomat.net
Wpływ uwarunkowań środowiskowych na zapadalność
i przebieg próchnicy zębów u dzieci
Impact of environmental conditions on the incidence and course of
dental caries in children
Andrzej Bromblik1, Maria Wierzbicka2, Franciszek Szatko1
Z Katedry Higieny i Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w A
odzi1
Kierownik Katedry: prof. dr hab. n. med. F. Szatko
Z Zakładu Stomatologii Zachowawczej Instytutu Stomatologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego2
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. E. Jodkowska
Summary Streszczenie
Introduction: Our environment greatly influences Wprowadzenie: środowisko, w którym żyjemy ma
the formation and course of the majority of modern duży wpływ na powstawanie i przebieg większości
civilization diseases, including dental caries. chorób cywilizacyjnych, w tym na próchnicę zębów.
Aim of the study: To perform a retrospective analysis Cel pracy: retrospektywna analiza dynamiki próch-
of the dynamics of dental caries in the population nicy w populacji 6 i 12-letnich polskich dzieci ze
of 6- and 12-year-old children of rural and urban środowiska wiejskiego i miejskiego.
environments in Poland. Podsumowanie: wyniki socjoepidemiologicznych
Conclusions: The results of the socio-epidemiologi- badań wykonanych w latach 1979-2008 wskazują, że
cal studies carried out between 1979-2008 indicate zróżnicowanie frekwencji, a szczególnie intensywno-
that significant differences in the frequency and the ści próchnicy, jakie było obserwowane jeszcze przed
intensity of caries in particular that were observed 20 laty, obecnie niemal przestało istnieć. Zdecydo-
as early as twenty years ago are now almost wana poprawa nastąpiła szczególnie w wiejskiej i
nonexistent. A dramatic improvement was noted małomiasteczkowej populacji 12-letnich uczniów.
particularly in the population of 12-year-old pupils Wartość wskaz
nika PUWZ w tym okresie została
from villages and small towns. The DMFT value for zredukowana o połowę, i w chwili obecnej ma taką
that period was reduced by half, and at present is the samą wartość zarówno w populacji wiejskiej jak i
same both in rural and urban populations. A similar miejskiej. Podobne zjawisko dotyczy efektywnego
phenomenon can be observed in caries treatment leczenia próchnicy. Również w populacji 6-letnich
effectiveness. Also the population of 6-year-olds dzieci odsetek wolnych od próchnicy jest jednakowy
manifests the same percentage of children free of dla obu środowisk. Niestety zniesienie różnic środo-
caries in both milieus. Regrettably, the equalization wiskowych nie wpłynęło znacząco na ogólną popra-
of social differences has not improved significantly wę obrazu epidemiologicznego próchnicy  szcze-
the general epidemiological picture of dental caries gólnie w populacji dzieci przedszkolnych. Obecna
 specifically in the population of preschool children. reforma systemu edukacyjnego stwarza szansÄ™ dla
The currently introduced reform of the educational wdrożenia, wzorem krajów rozwiniętych, ogólnokra-
system creates a chance to implement a national jowego stomatologicznego programu edukacyjnego
dental educational program similar to those in gwarantującego nie tylko dalszą redukcję różnic
the developed countries. It should contribute to a zdrowotnych, ale również obniżenie zapadalności
further reduction of health imbalance but also to the na próchnicę w środowisku miejskim i wiejskim.
decrease of dental caries incidence in both urban
and rural environments.
KEYWORDS: HASA
A INDEKSOWE:
dental caries, developmental age, non-medical próchnica zębów, wiek rozwojowy, pozamedyczne
conditioning of dental caries uwarunkowania próchnicy
301
A. Bromblik i in. Czas. Stomatol.,
Wstęp dalności na choroby zakaz
ne, itd. [11]. Zmiany
polityczne, społeczne, ekonomiczne, organi-
Próchnica zębów jest jedną z najczęściej zacyjne i kulturowe, zainicjowane w 1989 r.,
występujących chorób o charakterze cywili- wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, spo-
zacyjnym (ang. man-made diseases)  ponad wodowały rozwój cywilizacyjny; m.in. wydłu-
80% społeczeństwa polskiego jest dotkniętych żyły się lata skolaryzacji (ponad 65% młodzie-
tą patologią lub jej skutkami. Wyniki badań so- ży kontynuuje naukę w szkołach wyższych),
cjoepidemiologicznych wskazują, że zapadal- uległ wzrostowi produkt krajowy brutto, zre-
ność i przebieg tej choroby, aż w około 80% dukowano o połowę bezrobocie [12].
jest determinowana przez czynniki o charakte- W ostatniej dekadzie XX w. i pierwszej
rze pozamedycznym, tj. styl życia i uwarunko- XXI w. wydłużyła się średnia długość życia
wania systemowe (ryc. 1) [1, 3, 11, 12]. Polaków aż o 5 lat, umieralność niemowląt
Niemal wszystkie opracowania, jakie uka- uległa redukcji do 60 , spektakularnie obni-
zały się do końca XX wieku w polskim pi- żyła się zapadalność na wirusowe zapalenie
śmiennictwie stomatologicznym, wskazywały wątroby typu B, zaś nadumieralność mężczyzn
na istotnie większą zapadalność, a tym samym niemal przestała istnieć [2]. Zdecydowanej po-
na zdecydowanie większe potrzeby lecznicze prawie uległo wiele zachowań prozdrowot-
w zakresie próchnicy zębów dzieci ze środo- nych Polaków, m.in. systematycznie zmniejsza
wiska wiejskiego w porównaniu do dzieci ze się konsumpcja tłuszczów wielonasyconych,
środowiska miejskiego [1, 3, 7, 16]. Ten zróż- następuje zmiana stylu konsumpcji alkoholu,
nicowany obraz epidemiologiczny stanu uzę- maleje liczba mężczyzn palących tytoń, wzra-
bienia był analogiczny do innych ówczesnych sta odsetek osób korzystających z badań pro-
problemów zdrowotnych, np. średniej długo- filaktycznych. Systematycznie też poprawiają
ści życia, umieralności niemowląt, czy zapa- się zachowania w zakresie higieny jamy ust-
Ryc. 1. Uwarunkowania powstania i przebiegu próchnicy (adaptacja własna  pól Lalonda ) [cyt. wg 11].
302
2010, 63, 5 Próchnica zębów u dzieci
nej. Obecnie ponad 75% 12-letnich dzieci co ska miejskiego i wiejskiego?
najmniej dwa razy dziennie czyści zęby. Przed  jakie działania mogą przyczynić się do
kilkunastu laty odsetek ten oscylował w grani- dalszej redukcji różnic środowiskowych
cach 50% [1, 3, 8, 14]. w zapadalności i przebiegu próchnicy u
Środowiskowe zróżnicowanie kondycji dzieci?
zdrowotnej jamy ustnej i stomatologicznych Przybliżenie odpowiedzi, szczególnie na
zachowań higienicznych było i nadal jest ostatnie pytanie, jest równoznaczne z prak-
szczególnie widoczne u osób dorosłych. Np. tycznym wskazaniem na konkretne działania
w latach 70-tych XX w. osoby ze środowi- stomatologiczne, jakie powinny być wdrożo-
ska wiejskiego w przedziale wiekowym 35-44 ne chociażby w prozdrowotnych programach
lata, miały trzykrotnie mniej zębów z wypeł- edukacyjnych, które są obecnie przygotowy-
nieniem (12% vs. 37%) i równocześnie ponad wane w reformującym się modelu nauki i wy-
dwukrotnie więcej zębów usuniętych z powo- chowania [19, 20].
du próchnicy, niż ich rówieśnicy ze środowi-
ska miejskiego [3, 7]. Ze względu na tak duże Cel pracy
zróżnicowanie, determinanta środowiskowa
była bardzo silnie akcentowana w każdym W obejmującej ponad 20-lat retrospektyw-
opracowaniu epidemiologicznym powstałym nej analizie określono wpływ środowiska miej-
w tamtych latach. skiego i wiejskiego na zapadalność i przebieg
Socjologia medycyny podkreśla, że roz- próchnicy w populacjach 6 i 12-letnich pol-
wój cywilizacyjny danego kraju jest określany skich dzieci.
nie tylko przez wspomniane wyżej pozytywne
zjawiska społeczno-ekonomiczne, kulturowe Materiał i metody
i zdrowotne, ale również przez niwelowanie
różnic w stanie zdrowia osób w środowisku Korzystano głównie z dwu z
ródeł, tj.: wie-
wiejskim i miejskim [10, 11]. Jest to jeden z loletnich badań prowadzonych w ramach I i
głównych celów zdrowotnych, silnie ekspo- II etapu Międzynarodowych Porównawczych
nowany zarówno w europejskiej, jak i ogólno- Badań nad Systemami Opieki Stomatologicznej
światowej strategii ochrony zdrowia. (Oral Health Care Systems  an International
Właśnie pierwszym celem operacyjnym w Collaborative Study) prowadzonych w latach
hierarchii ważności, wyszczególnionym w 1979-1995 oraz wyników Ogólnopolskiego
polskim Narodowym Programie Zdrowia na Monitoringu Stanu Zdrowia Jamy Ustnej i
lata 2006-2015, jest  zmniejszenie różnic te- Jego Uwarunkowań z lat 1997-2008 [1, 3, 4,
rytorialnych i społecznych w stanie zdrowia 7, 9, 17, 18]. W tych dwóch socjoepidemio-
[10]. Pojawienie się w polskiej rzeczywistości logicznych badaniach nadzorowanych przez
wspomnianych wyżej korzystnych zjawisk ob- Światową Organizację Zdrowia stosowano zu-
liguje do pytań o dużej użyteczności poznaw- nifikowane techniki zarówno klinicznego ba-
czej i praktycznej również w stosunku do pro- dania stanu zdrowia jamy ustnej, jak i pomiaru
blematyki stomatologicznej: zjawisk społecznych, ekonomicznych, organi-
 jak kształtowała się dynamika intensyw- zacyjnych i kulturowych warunkujących ten
ności i frekwencji próchnicy w minio- stan. Wielowarstwowy dobór próby uwzględ-
nych dwu dekadach u dzieci ze środowi- niał m.in. środowisko zamieszkania: miejskie,
303
A. Bromblik i in. Czas. Stomatol.,
małomiasteczkowe i wiejskie. Średnia liczeb-
ność populacji w poszczególnych latach ob-
jętych ww. badaniami to około 1200 dzieci w
wieku 6 i 12 lat.
W niniejszej pracy skoncentrowano siÄ™ na
dzieciach, ponieważ ich stan uzębienia jest
efektem zmian, jakie miały miejsce w minio-
nych dwu dekadach. W analizie statystycznej
danych zastosowano test niezależności .
Obliczeń dokonano na poziomie istotności
p d" 0,05.
Ryc. 2. Frekwencja próchnicy wśród 6-letnich dzieci
w latach 1984-2008 [cyt. wg 1, 7-9, 15-18].
Wyniki
Frekwencja próchnicy wśród dzieci 6 i
uczniów. Większa jest redukcja odsetka dzie-
12-letnich
ci dotkniętych próchnicą  z 98,1% w 1984
Analiza porównawcza stanu uzębienia wska- roku do 80,7% w 2008 roku (ryc. 3). W ogól-
zuje na bardzo wysoką frekwencję próchnicy nopolskich badaniach 12-letnich uczniów nie
w obu ww. grupach wiekowych. Przez dwie stwierdzono próchnicy u 19,3% dzieci. W tej
minione dekady frekwencja próchnicy 6-let- grupie wiekowej występuje niewielka różnica
nich dzieci utrzymywała się na alarmująco środowiskowa (poniżej progu istotności staty-
wysokim poziomie (ryc. 2). Jej niewielka re- stycznej) wskazująca na niższą zapadalność u
dukcja  zaledwie o około 10% (z 96 do 86%) dzieci ze środowiska miejskiego.
jest w głównej mierze efektem zmniejszającej
się zapadalności na próchnicę u dzieci ze śro- Intensywność próchnicy 6-letnich dzieci
dowiska wiejskiego. Z początkiem XXI wie- Sumaryczna wartość wskaz
ników puwz
ku nastąpiło w Polsce zrównanie frekwencji + PUWZ i ich struktura określają nie tylko
próchnicy u dzieci ze środowiska miejskiego i liczbę zębów dotkniętych próchnicą, ale rów-
wiejskiego. W krajach rozwiniętych cywiliza- nież wskazują na przebieg tego schorzenia.
cyjnie, w tym przedziale wiekowym, w minio- Statystyczne polskie dziecko kończące okres
nych dwu dekadach frekwencja próchnicy zo- przedszkolny ma aż ponad 5 zębów mlecz-
stała zredukowana do 20-40% [13]. Redukcja nych (5,1) dotkniętych próchnicą. Liczba zę-
ta następowała równolegle w środowisku wiej- bów dotkniętych próchnicą lub/i jej skutkami
skim i miejskim. W Polsce, w obu analizo- (usuniętych) jest alarmująco wysoka, zarów-
wanych środowiskach stwierdza się zaledwie no w środowisku wiejskim (5,3), jak i w miej-
14% dzieci wolnych od próchnicy. Cel zdro- skim (4,8). Ta różnica środowiskowa, jaka była
wotny przyjęty przez ŚOZ dla krajów europej- obserwowana przed kilkunastu laty (puwz +
skich określa, że w 2010 roku powinno być co PUWZ na wsi było większe o ponad 1 ząb niż
najmniej 60% dzieci w tym wieku wolnych od w mieście), uległa redukcji.
próchnicy [12]. Zjawisko to jest efektem równolegle zacho-
Pozytywniej kształtuje się dynamika fre- dzących dwu procesów  poprawy sytuacji na
kwencji próchnicy w grupie 12-letnich wsi (zmniejszenie wartości wskaz
nika puw z
304
2010, 63, 5 Próchnica zębów u dzieci
Ryc. 3. Frekwencja próchnicy wśród 12-letnich dzie- Ryc. 4. Intensywność próchnicy 6-letnich dzieci ze
ci w latach 1984-2008 [cyt. wg 1, 7-9, 15-18]. środowiska miejskiego i wiejskiego w latach 1995-
-2008 [cyt. wg 7-9, 15-18].
5,9 w 1995 roku do 5,3 w 2008 roku) oraz po- dziców) umożliwia wskaz
nik leczenia zacho-
gorszenia sytuacji w mieście (wzrost puw z 4,5 wawczego. Wyraża on stosunek liczby zębów
do 4,8). Należy podkreślić, że główna składo- już prawidłowo wypełnionych do sumy zębów
wa tego wskaz
nika, jakÄ… jest p, P  (liczba zÄ™- wyleczonych i wymagajÄ…cych leczenia. Jest
bów dotkniętych aktywną próchnicą) w śro- on bardzo dobrą miarą obrazującą, z jednej
dowisku wiejskim stała się w analizowanym strony, troskę pacjenta (w przypadku dziecka
okresie bardzo zbliżona do tej, jaką obserwu- jego opiekuna) o uzębienie, z drugiej, wskazu-
jemy w środowisku miejskim. jącą szeroko rozumianą rzeczywistą osiągal-
ność usług profilaktyczno leczniczych, świad-
Intensywność próchnicy uczniów w wie- czonych przez system opieki stomatologicznej
ku 12 lat dla dzieci. Wartość tego wskaz
nika daje odpo-
Dynamika intensywności próchnicy w tej wiedz
na pytanie: skoro system nie zapobiegł
grupie wiekowej prezentuje siÄ™ znacznie ko-
rzystniej. W ciągu ćwierćwiecza nastąpiło
obniżenie wartości wskaz
nika PUWZ o po-
nad 3 zęby (ryc. 5). Znacznie większy spa-
dek intensywności próchnicy nastąpił w śro-
dowisku wiejskim. Wyniki Ogólnopolskiego
Monitoringu, prowadzonego w 2008 roku,
wskazują na całkowite zatarcie różnicy po-
między środowiskami, jaka była obserwowana
przed ćwierćwieczem.
Ryc. 5. Intensywność próchnicy 12-letnich dzieci w
Leczenie próchnicy
latach 1981  2008 [1, 7-9, 15-18]. (*) badania z
Ocenę zarówno funkcjonowania systemu
roku 1981 obejmowały uczniów w wieku 13-14 lat
opieki dentystycznej, jak i indywidualnych
wyniki badań przydatne do analizy porównawczej
wzorców zachowań samych uczniów (ich ro-
po zastosowaniu ekstrapolacji.
305
A. Bromblik i in. Czas. Stomatol.,
powstaniu próchnicy w odpowiednim czasie
(programy profilaktyczne, edukacyjne), to w
jakim stopniu naprawił skutki tegoż zaniecha-
nia poprzez wyleczenie powstałej próchnicy.
Monitoring z 2008 roku wskazuje, że w po-
pulacji 6-letnich dzieci zaledwie co siódmy
ząb zaatakowany próchnicą został wyleczony
(ryc. 6).
Ryc. 7. Wartości wskaz
nika leczenia próchni-
cy u dzieci w wieku 12 lat [cyt. wg 1, 7-9, 15-18],
(*) badania z roku 1981 obejmowały uczniów w wie-
ku 13-14 lat  wyniki badań przydatne do analizy
porównawczej po zastosowaniu ekstrapolacji.
wych zwiększających osiągalność usług profi-
laktyczno-leczniczych w publicznym sektorze
opieki dentystycznej. Wspomniany rozwój cy-
Ryc. 6 Wartości wskaz
nika leczenia zębów mlecz-
wilizacyjny, szczególnie zauważalny w pierw-
nych u dzieci w wieku 6 lat w środowisku miejskim i
szych latach XXI w., dał o sobie znać, m.in.
wiejskim w latach 1995-2008 [cyt. wg 7-9, 15-18].
wzrostem odsetka wyleczonych zębów, głów-
nie w sektorze prywatnym.
W tym alarmująco złym obrazie epidemio- Przedstawiona wyżej dynamika frekwencji
logicznym populacji polskich dzieci w wieku i intensywności próchnicy w wieku rozwojo-
przedszkolnym pojawiła się jednak korzyst- wym upoważnia do twierdzenia, że istotne róż-
na tendencja. W środowisku wiejskim nastą- nice środowiskowe w zapadalności i przebiegu
pił wzrost wartości wskaz
nika leczenia z 3% próchnicy, jakie były obserwowane przed 20
w roku 1995 do 14% w roku 2008. W krajach laty, uległy redukcji. Niestety ten  niemal wy-
rozwiniętych odsetek ten oscyluje w granicach równany stan zdrowotny jamy ustnej odno-
70%. U wiejskich 12-letnich uczniów wartość szący się do całej polskiej populacji, tj. miej-
wskaz
nika leczenia próchnicy wzrosła z 39% w skiej oraz wiejskiej, na tle innych krajów jest
roku 1981 do 60% w 2007 r. (ryc. 7). Obecnie według kryteriów ŚOZ zły (dotyczy 12-let-
różnica pomiędzy środowiskiem miejskim a nich dzieci) oraz bardzo zły (alarmujący)  w
wiejskim jest nieznaczna (poniżej progu istot- stosunku do dzieci w wieku przedszkolnym
ności). Dane zilustrowane na ryc. 7 wskazują (ryc. 8).
m.in na negatywne skutki zdrowotne, głów- Lepiej kształtuje się sytuacja wśród 12-let-
nie w środowisku miejskim, powstałe w wyni- nich uczniów. Jednak dynamika intensywno-
ku likwidacji szkolnej opieki stomatologicznej ści próchnicy w tej grupie wiekowej, pomi-
w latach 90-tych XX wieku, przy równocze- mo korzystnego trendu, wskazuje na duży dy-
snym braku jakichkolwiek działań systemo- stans, jaki dzieli Polskę od krajów rozwinię-
306
2010, 63, 5 Próchnica zębów u dzieci
Ryc. 8. Intensywność i frekwencja próchnicy u dzieci w wieku 6 lat w wybranych krajach WHO  Globar Oral
Data Bank 2000-2006 [cyt. wg 8, 9, 15-18].
tych (ryc. 9). Obecne uwarunkowania polskie-
go systemu opieki zdrowotnej, głównie eko-
nomiczne (ryc. 1) nie rokują osiągnięcia ce-
lów stawianych przez Światową Organizację
Zdrowia na 2020 rok (80% dzieci 6-letnich
wolnych od próchnicy, a wśród 12-letnich
uczniów  wartość wskaz
nika PUWZ d" 1).
W analizowanym dwudziestoletnim mate-
riale stwierdzono wiele pozytywnych zjawisk
natury społecznej i kulturowej, skutkujących
poprawą zachowań zdrowotnych, w tym rów-
nież odnoszących się do zdrowia jamy ustnej.
Ryc. 9. Dynamika intensywności próchnicy w kra-
Socjologia zachowań zdrowotnych wskazuje,
jach rozwiniętych, rozwijających się i wzbudzonych
że ww. wzrost prozdrowotnych zachowań w
gospodarczo (Polska, kraje Europy Åšrodkowej) [cyt.
pierwszej kolejności zachodzi w środowisku wg 8, 9, 12, 15-18].
307
A. Bromblik i in. Czas. Stomatol.,
szczególnie do tej pory zaniedbanym (dzieci rzalną okazję do aktywnego udziału w tworze-
z terenów wiejskich i małomiasteczkowych). niu tego programu.
Polska staje się krajem, w którym dzieci z ob-
szarów wiejskich mają niewiele gorszy (nie- Piśmiennictwo
mal taki sam) stan uzębienia, jak ich rówieśni-
1. Arnljot H, Barmes D, Cohen L, Hunter
cy ze środowiska miejskiego. Niestety podob-
P, Ship I: Oral Heath Care Systems  an
nej obserwacji nie można sformułować pod
International Collaborative Study. World
adresem osób dorosłych.
Health Organization, Geneva 1985: 147
160.
Podsumowanie
2. Bryła M, Maciak A, Marcinkowski J,
Maniecka-Bryła I: Programy profilaktyczne
W minionych dwóch dekadach zostały nie-
w zakresie chorób kładu krążenia przykładem
mal całkowicie zniesione różnice w obrazie
niwelowania nierówności w stanie zdrowia.
epidemiologicznym próchnicy zębów dzieci
Probl Hig Epidemiol 2009, 90, 1: 6-17.
ze środowiska miejskiego i wiejskiego. To po-
3. Chen M, Andersen R, Barmes D, Leclerq M,
zytywne zjawisko jest następstwem w głów-
Lyttle C: Comparing Oral Heath Care Systems
 a Second International Collaborative Study.
nej mierze rozwoju społeczno-cywilizacyjne-
World Health Organization, Chicago 1997:
go społeczeństwa. Niestety, trudno jest wska-
136 151.
zać konkretne działania (programy) ze strony
4. Ganowicz M, Wierzbicka M, Pierzynowska E,
publicznego sektora opieki dentystycznej, któ-
Zawadziński M, Jodkowska E: Występowanie
re miały wpływ na to zjawisko. Obecne nieko-
próchnicy u dzieci w wieku 6 lat w Polsce w
rzystne uwarunkowania  głównie ekonomicz-
2005 roku. Nowa Stomatol 2007, 12, 1: 3-7.
ne i organizacyjne  polskiego systemu opieki
5. Gmyrek-Marciniak A, Kaczmarek U, Fita K,
zdrowotnej nie wskazują, aby w najbliższych
Wilk-Sieczak B: Stan uzębienia i potrzeby
latach podsystem opieki dentystycznej miał
lecznicze u dzieci 6-letnich z wybranych lo-
realny wpływ na stan zdrowotny jamy ust-
sowo przedszkoli we Wrocławiu. Dent Med
nej populacji wieku rozwojowego. Dlatego ze
Probl 2007, 44, 4: 463-469.
wszech miar należy rozwijać m.in. takie dzia-
6. Indulski J. Szatko F: Międzynarodowe bada-
łania pozamedyczne, które bezpośrednio nie
nia porównawcze nad systemami opieki sto-
obciążają Narodowego Funduszu Zdrowia. matologicznej. Czas Stomatol 1984, XXXVII,
5: 335-340.
Wzorem krajów rozwiniętych, wprowa-
dzenie obligatoryjnego stomatologiczne- 7. Jańczuk Z: Stan narządu żucia populacji
polskiej. Pomorska Akademia Medyczna,
go programu edukacyjnego, jako jednego z
Szczecin 1990: 18-29.
modułów ogólnozdrowotnego programu dla
8. Jodkowska E, Wierzbicka M, Szatko F,
klas 0-III szkoły podstawowej, byłby wła-
Pierzynowska E, Ganowicz M, Zawadziński
śnie działaniem spełniającym powyższy wy-
M: Ogólnokrajowy monitoring zdrowia jamy
móg. Obecnie jest tworzony edukacyjny,
ustnej i jego uwarunkowań. Stan zdrowia
ogólnozdrowotny program dla szkół podsta-
jamy ustnej oraz potrzeby profilaktyczno-
wowych angażujący Ministerstwa: Zdrowia,
-lecznicze dzieci w wieku 6 i 12 lat w Polsce,
Edukacji Narodowej, Ochrony Åšrodowiska i
w pierwszych latach procesu integracji euro-
Infrastruktury. Organizatorzy opieki denty-
pejskiej 2000-2005. Instytut Stomat AM w
stycznej szczebla krajowego majÄ… niepowta- Warszawie, Katedra Hig. i Epidem. AM w
308
2010, 63, 5 Próchnica zębów u dzieci
A
odzi, Warszawa 2005: 9 12, 16-18. ring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań
 1999. Instytut Stomat. AM w Warszawie,
9. Jodkowska E, Wierzbicka M, Szatko F,
Katedra Hig i Epidem AM w A
odzi, Warszawa
Strużycka I, Iwanicka-Grzegorek E, Ganowicz
1999: 9-40.
M, Zawadziński M: Ogólnokrajowy monito-
ring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunko- 16. Wierzbicka M, Szatko F, Radziejewska M,
wań  Stan zdrowia jamy ustnej dzieci i mło-
Rucińska K, Zawadziński M: Stan zdrowia
dzieży. Zakład Stomat. Zachowawczej AM w
jamy ustnej dzieci w wieku 6 lat. Red. M.
Warszawie, Kat. Hig. i Epidem. Uniwersytetu
Wierzbicka w: Ogólnokrajowy monitoring
Med. w A
odzi, Warszawa 2008: 14-31.
zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań
 2000. Instytut Stomat. AM w Warszawie,
10. Kuszewski K, Goryński P, Wojtyniak B, Wysocki
M: Narodowy Program Zdrowia 2006-2015 Katedra Hig. i Epidem. AM w A
odzi,
 założenia i perspektywy. Zeszyty Naukowe Warszawa 2000: 10-42.
Ochrony Zdrowia. Zdrowie Publiczne i
17. Wierzbicka M, Szatko F, Rucińska-Szysz K,
ZarzÄ…dzanie 2006, IV, 1: 110-120.
Zawadziński M: Ogólnokrajowy monito-
11. Szatko F: Społeczne uwarunkowania stanu
ring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunko-
zdrowotnego jamy ustnej. Rozprawa habilita-
wań. Polska 2001. Instytut Stomat. AM w
cyjna. Uniw. Med. A
ódz
2001.
Warszawie, Katedra Hig i Epidem AM w
A
odzi, Warszawa 2001: 12-28.
12. Szatko F, Rabęda A, Bromblik A: Ocena sku-
teczności systemu opieki stomatologicznej na
18. Wierzbicka M, Szatko F, Zawadziński M,
podstawie analizy porównawczej stanu uzę-
Pierzynowska E, Dybiżbańska E, Słotwińska
bienia i potrzeb stomatologicznych dzieci w
S, Drabarczyk-Nasińska M, Ganowicz M:
wieku przedszkolnym. Czas Stomatol 2008,
Ogólnokrajowy monitoring zdrowia jamy
61, 1: 61-68.
ustnej i jego uwarunkowań. Polska 2003.
13. Wierzbicka M, Szatko F, Ganowicz M, Instytut Stomat. AM w Warszawie, Katedra
Zawadziński M, Małkiewicz E: Health Hig i Epidem AM w A
odzi, Warszawa 2003:
Education and Caries Prophylaxis as Assessed
18 33.
by Primary School Teachers. Polish Journal
19. Wojnarowska B: Edukacja zdrowotna w szko-
of Environmental Studies 2008, 17, 4B: 288-
le w Polsce. Zmiany w ostatnich dekadach i
-291.
nowa propozycja. Probl Hig Epidemiol 2008,
14. Wierzbicka M, Szatko F, Michalski A,
89, 4: 445 452.
Adamowicz-Klepalska B, Salinger M,
20. Wojnarowska B: Planowanie programów edu-
Rucińska K, Zawadziński M: Adaptacja i
kacji zdrowotnej i promocji zdrowia. Probl
wdrożenie systemu monitorowania stanu
Hig Epidemiol 2009, 90, 3: 293 298.
zdrowia jamy ustnej. Instytut Stomat AM w
Warszawie, Katedra Hig. i Epidem. AM w
Adres autorów: 90-251 A
ódz
, Jaracza 63
A
odzi, Warszawa 1997: 16-33.
Tel.: [phone]; Fax: [phone]
15. Wierzbicka M, Szatko F, Radziejewska M,
e-mail: [e-mail]
Rucińska K, Zawadziński M: Stan zdrowia
jamy ustnej dzieci w wieku 6 i 12 lat. Red.
Paper received 22 January 2010
M. Wierzbicka w: Ogólnokrajowy monito- Accepted 8 June 2010
309