Pokona�
stres
POZNANIE MÓZGOWYCH MECHANIZMÓW STRESU POZWOLI OPRACOWA�
NOWE METODY LECZENIA ZABURZEĄ LóKOWYCH I DEPRESYJNYCH
ROBERT M. SAPOLSKY
ZDJóCIA: JAMES SALZANO
W CIŃGU STULECI W LECZENIU chorób psychicz- depresji endogennej. Wed"ug National Institute of
nych zasz"y ogromne zmiany. Obecnie najcz�Ęciej Mental Health, na kaŻdą z nich zapada rocznie pra-
stosuje si� farmakoterapi�, wp"ywającą na bioche- wie 20 mln Amerykanów.* Istotna cz�Ę� prowadzo-
mi� mózgu. Kilkadziesiąt lat temu za najskutecz- nych obecnie badał
ma na celu opracowanie nowej
niejsze metody uwaŻano lobotomi� i Ępiączk� wy- generacji leków  ulepszonych wersji prozacu, wel-
wo"ywaną podawaniem duŻych dawek insuliny. lbutrinu, valium i librium, mających mniej dzia"ał

Jeszcze wczeĘniej musia"y wystarczy� kaftany i ką- niepoŻądanych oraz dzia"ających szybciej i d"uŻej.
piele w lodowatej wodzie, a w bardziej zamierz- JednoczeĘnie badania nad stresem stwarzają szan-
ch"ej przesz"oĘci  egzorcyzmy. s� na otrzymanie zupe"nie nowych Ęrodków. Podej-
Zmieni"y si� równieŻ poglądy na przyczyny chorób muje si� wielokierunkowe badania, poniewaŻ mimo
psychicznych. Gdy zaprzestano upatrywa� ich ęró- znacznego post�pu w terapii zaburzeł
l�kowych i
d"a w op�taniu, rozgorza"a dyskusja na temat wp"y- depresyjnych dost�pne leki są nieskuteczne dla
wu czynników wrodzonych i Ęrodowiskowych. Z"o- ogromnej liczby pacjentów albo mają zbyt powaŻne
ŻonoĘ� ich wzajemnych oddzia"ywał
sprawia jednak, dzia"ania niepoŻądane.
Że dyskusje te są w zasadzie bezcelowe. OczywiĘcie, MoŻliwoĘci zastosowania wyników badał
z tej
traumatyczne przeŻycia mogą destrukcyjnie oddzia- dziedziny wykraczają daleko poza leczenie i zro-
"ywa� na umys". Bez wątpienia teŻ istnieje jakiĘ czyn- zumienie tych dwóch chorób. Diagnostyczne kryte-
nik biologiczny, który sprawia, Że psychika jednych ria pozwalające odróŻni� pacjenta cierpiącego na
osób jest bardziej krucha niŻ innych. Zrozumienie zaburzenia l�kowe lub depresj� endogenną od oso-
roli genów jest najpewniej waŻnym elementem po- by zdrowej są mniej lub bardziej arbitralne. Bada-
znania mechanizmów psychoz. NaleŻy jednak pa- nia nad stresem dostarczają równieŻ waŻnych infor-
mi�ta�, Że jeĘli jedno z blięniąt jednojajowych cier- macji o niepokoju i smutku, których kaŻdy z nas
pi na chorob� psychiczną, to drugie ma 50% szans niekiedy doĘwiadcza.
na jej unikni�cie.
Nie ulega wątpliwoĘci, Że pomi�dzy wrodzoną Zachwiana równowaga
podatnoĘcią na stres a urazami Ęrodowiskowymi JE�LI ORGANIZM jest w stanie równowagi wewnątrzu-
zachodzi interakcja. Tematem tego artyku"u jest je- strojowej, róŻne wskaęniki fizjologiczne  temperatu-
den z jej obszarów  związek mi�dzy czynnikami ra, poziom cukru itp.  są prawie idealne. Stresorem
zewn�trznymi wywo"ującymi stres a neurobiologią jest kaŻdy czynnik Ęrodowiskowy zaburzający homeo-
reakcji umys"u. Ostatnio coraz wi�cej dowiadujemy staz�, natomiast reakcja stresowa to zespó" fizjo-
si� na temat roli stresu w najcz�stszych rodzajach logicznych czynnoĘci adaptacyjnych s"uŻących jej
chorób psychicznych: zaburzeniach l�kowych oraz przywróceniu. Dzia"ania te polegają zasadniczo na
PAŁDZIERNIK 2003 �WIAT NAUKI 69
IMAGING BY TRILOBYTE
wydzielaniu przez nadnercza dwóch typów hormo- prawi. A wi�c szczurowi nic nie b�dzie po serii
nów: adrenaliny oraz glikokortykoidów. U ludzi naj- szoków elektrycznych, jeĘli pozwoli mu si� gryę�
waŻniejszym glikokortykoidem jest kortyzol, zwany drewniany ko"ek, bo w ten sposób wy"aduje fru-
równieŻ hydrokortyzonem. stracj�. Organizm pawiana staczającego wiele walk
Zmiany w wydzielaniu wewn�trznym to najwaŻ- wydzieli mniej hormonów stresu, gdy w rezulta-
niejszy skutek dzia"ania stresu na typowego ssa- cie potyczek jego pozycja w hierarchii stada zmie-
ka. Stresorem moŻe by� duŻy wysi"ek fizyczny, na nia si� na lepsze. W przypadku osoby, która w
przyk"ad ucieczka przed drapieŻnikiem. Adrena- kaŻdej chwili moŻe nacisną� przycisk radia, by
lina i glikokortykoidy zapewniają dop"yw energii do zmniejszy� g"oĘnoĘ�, napi�cie psychiczne wsku-
mi�Ęni, zwi�kszają liczb� uderzeł
serca na minu- tek nadmiernego ha"asu nie przekroczy Ęredniego
t� oraz zw�Żają naczynia krwionoĘne, co powo- poziomu, a ona sama b�dzie mia"a poczucie, Że
duje wzrost ciĘnienia krwi w celu przyĘpieszenia panuje nad sytuacją.
rozchodzenia si� tlenu, a ponadto hamują nieprzy- Wyobraęmy sobie jednak, Że brak jest takich
datne w tych warunkach inne czynnoĘci fizjolo- czynników obronnych, a stres ma charakter ciąg"y.
giczne. (Oba hormony pracują z róŻną szybkoĘcią. Powtarzające si� sygna"y zagroŻenia b�dą wyma-
UŻywając metafory, w sytuacji walki lub ucieczki ga� stanów wzmoŻonej czujnoĘci. Od pewnego
do adrenaliny naleŻy wydawanie broni, rolą gli- momentu stany te mogą przybra� przewlek"y cha-
kokortykoidów zaĘ jest opracowanie nowych jej rakter i osoba, która ich doĘwiadcza, dojdzie do
typów, potrzebnych, by wygra� wojn�.) przekonania, Że zawsze musi si� mie� na baczno-
U naczelnych nie jest to jednak takie proste. Od- Ęci, nawet gdy nie ma po temu powodu. W takiej
miennie niŻ u innych gatunków, u tej grupy zwierząt sytuacji b�dziemy mie� do czynienia z l�kiem.
reakcj� stresową wywo"uje nie tylko samo wyda- Przewlek"y stres moŻe teŻ zdawa� si� nie do poko-
DO ADRENALINY NALE�Y WYDAWANIE BRONI,
natomiast rolą glikokortykoidów jest
opracowywanie jej nowych typów.
rzenie, ale równieŻ jego przewidywanie. JeĘli na- nania, co prowadzi do poczucia bezradnoĘci. Wra-
sze przewidywania są trafne ( To ciemna, opusto- Żenie to równieŻ moŻe ulec uogólnieniu: cz"owiek
sza"a ulica, wi�c musz� by� gotów do ucieczki ), to nabiera przekonania, Że zawsze jest na straconej
antycypacyjna reakcja stresowa ma duŻą wartoĘ� pozycji, nawet w sytuacjach, w których da"by so-
przystosowawczą. JeĘli jednak bez przerwy bezpod- bie rad�. Wówczas juŻ tylko krok dzieli go od
stawnie przewidujemy zagroŻenie, oznacza to, Że depresji.
cierpimy na nerwic�, stany l�kowe lub paranoj�.
W latach pi��dziesiątych i szeĘ�dziesiątych John Mechanizm l�ku
Mason (pracujący wówczas w Walter Reed Army LóKSIEJE SPUSTOSZENIE w cz�Ęci mózgu związanej z
Medical Center), Seymour Levine (zatrudniony w emocjami, zwanej uk"adem limbicznym. Dotyczy to
Stanford University) oraz Jay Weiss (z Rockefel- zw"aszcza jednej struktury: cia"a migda"owatego,
ler University) rozpocz�li pionierskie badania nad biorącego udzia" w postrzeganiu i reakcjach na bodę-
kluczowymi aspektami stresu psychologicznego. ce wywo"ujące strach. (Co ciekawe, struktura ta pe"-
Odkryli, Że stres narasta, gdy nie moŻna roz"ado- ni równieŻ kluczową rol� w zachowaniach agresyw-
wa� napi�cia emocjonalnego, traci si� poczucie nych. To zakorzenienie agresji w strachu wyjaĘnia
panowania nad sytuacją, brakuje wsparcia otocze- wiele zjawisk natury spo"ecznej i politycznej.)
nia, a takŻe przeĘwiadczenia, Że sytuacja si� po- MoŻe ono wykrywa� zagroŻenie, poniewaŻ otrzy-
muje sygna"y nerwowe z kory mózgowej, odpo-
wiedzialnej za wiele aspektów zaawansowanego
PRZEGLŃD / Walka ze stresem
przetwarzania informacji. Cz�Ę� tych impulsów
n
Wiadomo juŻ duŻo na temat wp"ywu stresu na rozwój zaburzeł
l�kowych
pochodzi z obszarów kory zaangaŻowanych w ana-
i depresji endogennej. Obecnie naukowcy starają si� dowiedzie�,
liz� informacji sensorycznej, w tym takŻe okolic
w jaki sposób przed"uŻający si� stres moŻe przekszta"ca� l�k w depresj�.
związanych z rozpoznawaniem twarzy. Cz�Ę� na-
n
Odkrycia z neurochemii stresu stwarzają nowe moŻliwoĘci w farmakoterapii.
tomiast z p"atów czo"owych, gdzie przechowywa-
Pozwolą udoskonali� nie tylko leki juŻ istniejące, lecz równieŻ opracowa�
ne są abstrakcyjne skojarzenia. Przyk"adem wy-
zupe"nie nowe.
wo"ującej l�k asocjacji jest przypisanie do tej samej
n
Znalezienie alternatywnych rozwiązał
ma ogromne znaczenie, poniewaŻ wielu
kategorii pistoletu, porwanego samolotu oraz ko-
ludziom nie pomagają obecnie dost�pne Ęrodki.
perty zawierającej zarazki wąglika. A wi�c cia"o
70 �WIAT NAUKI PAŁDZIERNIK 2003
B�óDNE KO�O
GLIKOKORTYKOIDY (KORTYZOL)
ADRENALINA
NORADRENALINA
KORA MÓZGOWA
HORMON UWALNIAJŃCY
KORTYKOTROPINó
1
2
3
8
MIEJSCE SINAWE
CIA�O
MIGDA�OWATE
4
9
PIEĄ MÓZGU
5
7
SZLAKI STRESU są rozproszone i przebiegają
przez wiele regionów mózgu. PoniewaŻ dzia"ają
na zasadzie sprz�Żenia zwrotnego, mogą prowadzi�
do znacznego wzmocnienia reakcji. Taki proces  przedstawiony tu
w uproszczeniu  rozpoczyna si�, gdy realne lub domniemane
zagroŻenie pobudza okolice kory odpowiedzialne za postrzeganie
i myĘlenie (1). Kora (2) przesy"a informacje do cia"a migda"owatego,
g"ównego mediatora reakcji stresowej. Podprogowy sygna" (3)
moŻe odr�bną drogą przyĘpieszy� aktywnoĘ� tej struktury mózgu.
Zaczyna ona wydziela� CRH, który pobudza pieł
mózgu (4), a takŻe 6
 poprzez rdzeł
kr�gowy (5)  uk"ad wspó"czulny. Pobudzone nadnercza
zaczynają uwalnia� hormon stresu  adrenalin�, a w wyniku równolegle
docierających sygna"ów równieŻ glikokortykoidy. Oba hormony oddzia"ują
na mi�Ęnie, serce i p"uca, aby przygotowa� organizm do  walki lub ucieczki (6).
JeĘli stres wyst�puje stale, glikokortykoidy pobudzają miejsce sinawe (7)
NADNERCZA
do wydzielania noradrenaliny (8), oddzia"ującej na cia"o migda"owate,
co prowadzi do wi�kszego uwalniania CRH (9) i ponownego pobudzenia
mechanizmu reakcji stresowej.
migda"owate moŻe zosta� pobudzone widokiem wychodzących z tej struktury dociera do starszych
poŻaru, groęną miną, ale i abstrakcyjną myĘlą. ewolucyjnie cz�Ęci Ęródmózgowia i pnia mózgu.
Struktura ta odbiera równieŻ informacje, które Ich funkcją jest zawiadywanie autonomicznym
omijają kor� mózgową. W takich przypadkach do uk"adem nerwowym, unerwiającym narządy we-
jej wzbudzenia dochodzi bez naszej ĘwiadomoĘci. wn�trzne (np. serce), nad którymi zwykle nie ma-
Na przyk"ad ofiara traumatycznego wydarzenia my Ęwiadomej kontroli. Jedną z dwóch cz�Ęci te-
nagle zamiera ze strachu w t"umie radoĘnie rozma- go systemu jest uk"ad wspó"czulny, zaangaŻowany
wiających osób. Dopiero po chwili zdaje sobie spra- w zachowania typu walcz lub uciekaj. Gdy w chwi-
w�, Że stojący za nią m�Żczyzna ma g"os podobny li zagroŻenia zostaje zaalarmowane cia"o migda-
do przest�pcy, który ją kiedyĘ napad". "owate, uk"ad wspó"czulny pobudza nadnercza do
Cia"o migda"owate komunikuje si� z wieloma wydzielania adrenaliny. Nast�puje wówczas przy-
innymi obszarami mózgu, g"ównie za poĘrednic- Ępieszenie akcji serca, oddech staje si� p"ytki i wy-
twem neuroprzekaęnika zwanego hormonem uwal- ostrzają si� zmys"y.
niającym kortykotropin� (CRH  corticotropin- Cia"o migda"owate wysy"a takŻe informacje
releasing hormone). Cz�Ę� po"ączeł
nerwowych z powrotem do okolic czo"owych. Dzieje si� tak,
PAŁDZIERNIK 2003 �WIAT NAUKI 71
ALFRED T. KAMAJIAN
SKUTKI DEPRESJI
i uk"adu wspó"czulnego ma związek z pami�cią nie-
DOPAMINA
jawną, dzia"ającą poza ĘwiadomoĘcią.
Przed"uŻające si� dzia"anie hormonów stresu moŻe zwi�kszy�
Obecnie wi�cej wiadomo juŻ na temat mechani-
ryzyko wystąpienia depresji wskutek obniŻenia poziomu dopaminy.
zmów powstawania budzących l�k wspomnieł
i ich
Substancja ta wyst�puje w strukturach związanych z odczuwaniem
uogólniania wskutek powtarzającego si� stresu.
przyjemnoĘci, obejmujących równieŻ okolice przedczo"owe.
Pierwszych danych dostarczy"y badania pami�ci
deklaratywnej, zlokalizowanej najprawdopodobniej
NORADRENALINA
PoniewaŻ w wyniku przewlek"ego stresu w cz�Ęci mózgu zwanej hipokampem. �lad pami�-
spada iloĘ� pobudzających sygna"ów
ciowy powstaje wskutek wielokrotnej wymiany im-
z jądra szwu, miejsce sinawe wydziela
pulsów mi�dzy grupami komórek nerwowych. Wy-
mniej noradrenaliny, przez co obniŻa si�
miana ta obejmuje wydzielanie neuroprzekaęników
Kora mózgowa
zdolno� do koncentracji.
 chemicznych pos"ał
ców w�drujących przez szcze-
Miejsce sinawe
liny mi�dzy zakoł
czeniami neuronów (synapsami).
Jądro szwu
Wielokrotne wzbudzanie grup neuronów powodu-
SEROTONINA
je wzmocnienie transmisji przez synapsy, czyli zja-
Hipokamp
Wskutek stresu jądro szwu,
wisko zwane d"ugotrwa"ym wzmocnieniem synap-
komunikujące si� z miejscem
tycznym (LTP  long-term potentation).
sinawym oraz korą mózgową,
Joseph LeDoux z New York University wykaza",
uwalnia mniej serotoniny.
KURCZŃCY SIó HIPOKAMP
Że gdy szczur znajdzie si� kilka razy w sytuacji za-
Stres powoduje Ęmier� komórek w hipokampie.
groŻenia, w jego ciele migda"owatym powstaje LTP.
Wyniki badał
wskazują, Że ta struktura mózgu
Z pracy Sumantry Chattarji z National Center for
jest o 10 20% mniejsza u osób cierpiących
na depresj�. MoŻe to prowadzi� do zaburzeł
pami�ci. Biological Sciences w Bangalurze wiadomo nato-
miast, Że u osobników przebywających w stresują-
cych warunkach neurony tej struktury mózgu wy-
puszczają nowe rozga"�zienia, rozbudowując w
poniewaŻ region ten nie tylko analizuje abstrak- ten sposób sie� po"ączeł
z innymi komórkami ner-
cyjne skojarzenia, ale uczestniczy równieŻ w oce- wowymi. W efekcie dowolny element sytuacji za-
nie informacji przychodzących oraz inicjuje na groŻenia doprowadzi do zwi�kszenia liczby im-
ich podstawie konkretne zachowania. Nie dziw- pulsów nerwowych. W takim przypadku ofiara
my si� wi�c, Że tak cz�sto podejmujemy decyzje kilku nocnych rabunków moŻe doĘwiadcza� l�ku
pod wp"ywem emocji. Cia"o migda"owate wysy"a nawet w Ęrodku s"onecznego dnia.
równieŻ impulsy do okolic sensorycznych kory, LeDoux zaproponowa" ciekawy model teoretycz-
czym moŻna cz�Ęciowo t"umaczy�, dlaczego w sta- ny, przedstawiający związek mi�dzy tymi zmianami
nach pobudzenia emocjonalnego nasze spostrze- a cechami pewnych form l�ku. Jak wspomina"em,
Żenia są szczególnie ostre, a by� moŻe takŻe wy- hipokamp odgrywa kluczową rol� w pami�ci de-
jaĘni�, dlaczego powracają wtedy zapami�tane klaratywnej. Glikokortykoidy mogą os"abi� LTP w hi-
obrazy sytuacji traumatycznych (tzw. flash back). pokampie, a nawet spowodowa� zanik jego neuro-
SILNY STRES moŻe uszkodzi� hipokamp
i zablokowa� powstanie Ęwiadomego,
JAWNEGO �LADU PAMIóCIOWEGO.
NiezaleŻnie od tego, czy ostatnia hipoteza jest traf- nów. Odwrotny wzorzec skutków reakcji stresowej
na, cia"o migda"owate z pewnoĘcią bierze udzia" w obserwuje si� w ciele migda"owatym. O ile silny stres
niektórych procesach pami�ciowych. WyróŻniamy moŻe uszkodzi� hipokamp i uniemoŻliwi� powstanie
dwa g"ówne rodzaje pami�ci. Pami�� deklaratyw- Ęwiadomego, jawnego Ęladu pami�ciowego, o tyle
na, zwana takŻe jawną, obejmuje pami�tanie fak- w tym samym czasie w ciele migda"owatym powsta-
tów i skojarzenia. Drugi typ pami�ci to pami�� ją nowe po"ączenia mi�dzy neuronami oraz ulega
ukryta (niejawna). W jej sk"ad wchodzi pami�� pro- wzmocnieniu LTP, nasilając procesy pami�ci niejaw-
ceduralna, czyli m.in. umiej�tno� jazdy na rowe- nej, charakterystyczne dla tej struktury. W efekcie
rze czy gry na fortepianie. To pami�� ukryta ma zwią- cia"o migda"owate reaguje na informacje dociera-
zek z l�kiem. Powró�my do przyk"adu kobiety, jące poza ĘwiadomoĘcią, ale nie towarzyszy temu
która nieĘwiadomie si� przestraszy"a, s"ysząc g"os póęniejsze Ęwiadome spostrzeŻenie ani przypomnie-
podobny do zapami�tanego przez nią g"osu napast- nie. Zdaniem LeDouxa, taki mechanizm moŻe leŻe�
nika. Pobudzenie w tej sytuacji cia"a migda"owatego u podstaw l�ku uogólnionego, nerwicowego.
72 �WIAT NAUKI PAŁDZIERNIK 2003
ALFRED T. KAMAJIAN
Zwró�my uwag�, Że opisane zmiany strukturalne
powstają wskutek dzia"ania hormonów wydziela-
nych przez gruczo"y dokrewne, które znajdują si� po-
za mózgiem, w nadnerczach. Jak wspomina"em, w
nast�pstwie wywo"anej stresem aktywnoĘci cia"a
migda"owatego zachodzi wydzielanie adrenaliny
i glikokortykoidów. Te ostatnie pobudzają region
mózgu zwany miejscem sinawym, który z kolei za
poĘrednictwem neuroprzekaęnika, noradrenaliny
(bliskiej krewnej adrenaliny), wysy"a silnie pobu-
dzające impulsy z powrotem do cia"a migda"owate-
go. Pod ich wp"ywem wydziela ono wi�cej CRH,
wskutek czego zwi�ksza si� uwalnianie glikokorty-
koidów. W ten sposób związek mi�dzy umys"em a
cia"em nabiera cech b"�dnego ko"a.
Wyciszanie mózgu
POZNANIE ZWIŃZKÓW mi�dzy stresem a l�kiem stwo-
rzy"o szans� na nowe terapie, niektóre bardzo obie-
cujące. Nie znaczy to jednak, Że obecnie stosowa-
ne leki są gorsze czy mniej bezpieczne.
Celem ich są pewne aspekty uk"adu reakcji stre-
sowej. S"absze Ęrodki uspokajające, jak valium i
librium, zawierają związki chemiczne z grupy ben-
zodiazepin. Ich dzia"anie polega cz�Ęciowo na roz-
luęnianiu mi�Ęni, a takŻe na hamowaniu pobudza-
jącego szlaku mi�dzy miejscem sinawym a cia"em
migda"owatym, co zmniejsza wp"yw tego ostatnie-
go na uk"ad wspó"czulny. W efekcie organizm si�
wycisza, a wraz z nim i mózg. Pomimo skutecz-
noĘci benzodiazepiny mają równieŻ dzia"anie
nasenne i uzaleŻniające, prowadzone są wi�c ba-
dania nad opracowaniem ich lepszych wersji. Pitman z Harvard University, rozpocz�li badania,
Bada si� substancje dzia"ające na struktury znaj- w których ofiarom traumatycznych wydarzeł
po-
dujące si� na bliŻszych niŻ miejsce sinawe i cia"o dawano beta-adrenolityki, aby zahamowa� rozwój
migda"owate pozycjach w ciągu reakcji stresowej. zespo"u stresu pourazowego.
Adrenalina pobudza nerw b"�dny, który przesy"a Inne terapie koncentrują si� wy"ącznie na ciele
impulsy do regionu mózgu aktywującego cia"o mig- migda"owatym. Jak juŻ wspomina"em, chronicz-
da"owate. Nowa metoda terapeutyczna ogranicza nemu pobudzeniu tej struktury prawdopodobnie
stymulacj� tego nerwu przez adrenalin�. towarzyszy utworzenie Ęladów pami�ciowych oraz
Adrenalina, podobnie jak inne neuroprzekaęni- nowych synaps. Celem prac prowadzonych w mo-
ki, wywiera wp"yw wskutek oddzia"ywania na wy- im laboratorium jest zbadanie molekularnego pod-
specjalizowane receptory na powierzchni komó- "oŻa tego procesu. PoniewaŻ przed"uŻający si� stres
rek docelowych. Receptor jest tak zbudowany, Że wywiera odwrotny skutek na formowanie si� sy-
moŻe wiąza� si� tylko z okreĘlonym typem prze- naps w hipokampie niŻ w ciele migda"owatym,
kaęnika  pasują do siebie jak forma i jej odlew. chcemy si� dowiedzie�, jak wówczas funkcjonują
JeĘli jednak uda si� otrzyma�  oszukał
cze prze- geny w obu tych strukturach. Nast�pnie zamierza-
kaęniki, b�dzie moŻna blokowa� dzia"anie natu- my przeciwdzia"a� zmianom, wstawiając do cia"a
ralnych  pos"ał
ców naszego organizmu. migda"owatego takie geny, które b�dą kodowa�
Leki zwane beta-adrenolitykami przy"ączają si� do bia"ka hamujące wywo"ane stresem rozrastanie
niektórych receptorów adrenaliny, blokując dost�p si� neuronów w tej strukturze. Jako noĘniki do-
do nich w"aĘciwego hormonu, i w ten sposób ha- starczające geny do neuronów hipokampa wyko-
mują przep"yw informacji. Leki z tej grupy od daw- rzystamy unieszkodliwione wirusy [patrz: Dora Y.
na stosowano do obniŻania wysokiego ciĘnienia
krwi, wywo"anego nadmiernym pobudzeniem uk"a-
ROBERT M. SAPOLSKY jest profesorem nauk przyrodniczych i neurologii w Stan-
du wspó"czulnego, a takŻe do zwalczania tremy. Ale
ford University oraz pracownikiem naukowym National Museums of Kenya, gdzie
Larry Cahill i James McGaugh z University of Ca-
od ponad 20 lat bada populacj� dziko Żyjących pawianów. Tytu" doktora z neu-
lifornia w Irvine wykazali, Że hamują one takŻe two-
roendokrynologii uzyska" w Rockefeller University w roku 1984. Zainteresowa-
rzenie si� bolesnych wspomnieł
. Na podstawie tych
nia naukowe Sapolsky ego obejmują zjawisko Ęmierci neuronów, terapi� genową
i podobnych wyników lekarze, wĘród nich Roger oraz fizjologi� naczelnych.
PAŁDZIERNIK 2003 �WIAT NAUKI 73
O AUTORZE
NOWE METODY TERAPEUTYCZNE
Substancja P. Ten uwalniany pod wp"ywem bólu i stresu związek dzia"a na receptory
neurokininy-1, wyst�pujące w ca"ym oĘrodkowym uk"adzie nerwowym, cho� w najwi�kszych
iloĘciach w obszarach związanych ze stresem, m.in. w ciele migda"owatym i miejscu sinawym
(zaznaczone miejsca). Obecne badania  w tym jedna próba kliniczna  wskazują,
Że zablokowanie dzia"ania substancji P moŻe z"agodzi� objawy zaburzeł
l�kowych i depresji.
Nie zosta"o to jednak potwierdzone w innej próbie klinicznej.
Hormon uwalniający kortykotropin� (CRH). Wydzielany przez cia"o migda"owate
inicjuje reakcj� na stres. Obecnie prowadzone są próby zablokowania receptorów CRH
w pniu mózgu. Bez informacji z CRH obszar ten nie pobudzi do dzia"ania uk"adu wspó"czulnego,
co zapobiegnie uwalnianiu adrenaliny przez nadnercza. W ten sposób moŻna by zmniejszy�
nasilenie objawów towarzyszących stanom l�kowym i depresji.
Mózgopochodny czynnik neurotroficzny (BDNF). Substancja ta pe"ni waŻną funkcj�
w powstawaniu nowych komórek nerwowych. Naukowcy mają nadziej�, Że wstrzykując BDNF
do mózgu, b�dą mogli przeciwdzia"a� szkodliwemu wp"ywowi glikokortykoidów na neurogenez�
w hipokampie, co pozwoli zachowa� dobrą pami�� i zapobiegnie jego zanikowi, który cz�sto
nast�puje u ludzi cierpiących na depresj�.
Terapia genowa. Leczenie moŻe polega� na wstawieniu do pewnych obszarów mózgu nowych
genów, które b�dą kodowa� bia"ka odwracające skutki stresu lub im zapobiegające. Prowadzone
obecnie badania mają na celu ustalenie, które geny są aktywne w ciele migda"owatym podczas
stresu. Wprowadzenie genów, które powstrzymają niepoŻądany wzrost neuronów w tej strukturze
mózgu, mog"oby zapobiec l�kowi wywo"anemu stresem. W przypadku depresji cel jest inny: geny
umieszczone w hipokampie mia"yby kodowa� bia"ka rozk"adające glikokortykoidy, co zapobieg"oby
uszkodzeniu komórek nerwowych, a tym samym towarzyszącemu depresji pogorszeniu pami�ci.
Ho i Robert M. Sapolsky  Terapia genowa uk"adu logiczne depresji i wymaga ona innych metod lecze-
nerwowego ; �wiat Nauki, sierpieł
1997]. nia. Wiele dowodów Ęwiadczy jednak, Że równieŻ
Inna strategia leczenia zaburzeł
l�kowych i de- depresja moŻe mie� związek ze stresem. Po pierw-
presyjnych dotyczy CRH  neuroprzekaęnika sze, stres psychologiczny objawia si� takŻe utratą
s"uŻącego cia"u migda"owatemu do komunikacji poczucia kontroli i moŻliwoĘci przewidywania, a
z innymi strukturami mózgu. Na podstawie znajo- są to charakterystyczne symptomy depresji. Po dru-
moĘci struktury CRH i jego receptorów naukowcy gie, we wczesnych stadiach choroby zdarzenia po-
opracowali blokujące je substancje. Michael Da- wodujące duŻy stres cz�sto poprzedzają epizody
vis z Emory University wykaza", Że są one sku- depresyjne. Po trzecie, przyczyną depresji moŻe
teczne w zmniejszaniu l�ku u szczurów. Osobni- by� leczenie glikokortykoidami, stosowane na przy-
ki, którym je podano i które w"oŻono do klatki, k"ad w reumatoidalnym zapaleniu stawów.
gdzie dozna"y wczeĘniej szoku elektrycznego, w To, Że stres moŻe do niej doprowadzi�, wynika
mniejszym stopniu przejawia"y reakcje l�kowe, m.in. z jego wp"ywu na szlaki mózgowe, związane
polegające na znieruchomieniu. z odczuwaniem przyjemnoĘci i z nastrojem. Wsku-
tek d"ugotrwa"ego dzia"ania hormonów glikokor-
Bitwa na polu emocji tykoidowych obniŻa si� przede wszystkim poziom
W PRZECIWIEĄSTWIE DO LóKU, który moŻe przybra� noradrenaliny w komórkach nerwowych miejsca
posta� desperackiej nadaktywnoĘci, depresja en- sinawego. W takiej sytuacji zwierz� lub cz"owiek
dogenna charakteryzuje si� bezradnoĘcią, rozpa- stają si� mniej skoncentrowani, mniej czujni i ak-
czą, uczuciem znuŻenia (spowolnieniem psycho- tywni  nast�puje spowolnienie psychoruchowe.
ruchowym) oraz niezdolnoĘcią do przeŻywania Przed"uŻający si� stres przyczynia si� ponadto do
przyjemnoĘci. Odmienne jest równieŻ pod"oŻe bio- obniŻenia st�Żenia serotoniny  neuroprzekaęni-
74 �WIAT NAUKI PAŁDZIERNIK 2003
ALFRED T. KAMAJIAN
ka waŻnego w regulacji cyklu oko"odobowego i wi� o wielkiej bitwie na polu emocji. Dane na te-
nastroju  a takŻe liczby jej receptorów w p"atach mat fizjologicznego pod"oŻa owej choroby potwier-
czo"owych. Normalnie docierająca do nich sero- dzają te sugestie.
tonina pochodzi z jądra szwu  regionu równieŻ
komunikującego si� z miejscem sinawym. Dal- Zmiany w hipokampie
sze konsekwencje moŻna juŻ przewidzie�. W wa- STRES ODDZIA�UJE równieŻ na hipokamp, co moŻe
runkach bezstresowych pobudza ona wydzielanie wywo"a� pewne specyficzne dla depresji objawy,
noradrenaliny przez miejsce sinawe. Gdy zaczyna na przyk"ad trudnoĘci z uczeniem si� i przypo-
jej brakowa�, spada równieŻ poziom noradrena- minaniem. Jak wspomina"em, stres i glikokorty-
liny  w ten sposób pog"�bia si� niedobór tego hor- koidy mogą zaburza� tworzenie si� Ęladów pami�-
monu, spowodowany wczeĘniejszym ciąg"ym dzia- ciowych w hipokampie, a takŻe powodowa� zanik
"aniem glikokortykoidów. jego komórek nerwowych oraz ich rozga"�zieł
. W
Stres wp"ywa równieŻ na poziom dopaminy  latach osiemdziesiątych w kilku laboratoriach,
g"ównego sk"adnika uk"adu przyjemnoĘci w móz- równieŻ w moim, wykazano, Że glikokortykoidy
gu  cho� oddzia"ywanie to moŻe wyda� si� na mogą zniszczy� neurony hipokampa lub upoĘle-
pierwszy rzut oka niezrozumia"e. Krótkotrwa"e dzi� ich zdolnoĘ� do przetrwania m.in. napadów
epizody stresu o umiarkowanym nasileniu oraz padaczkowych czy zatrzymania akcji serca.
spowodowana nimi obecnoĘ� glikokortykoidów Stres moŻe nawet hamowa� rozwój nowych neu-
zwi�kszają wydzielanie dopaminy w szlaku przy- ronów. Wbrew d"ugo utrzymującemu si� przekona-
jemnoĘci biegnącym przez takie okolice, jak brzusz- niu w mózgu doros"ych osobników mogą bowiem
na cz�Ę� nakrywki, jądro pó"leŻące oraz p"at czo- powstawa� nowe komórki nerwowe. To rewolucyj-
"owy. Wi�ksza iloĘ� dopaminy powoduje dobre ne odkrycie nastąpi"o w ubieg"ym dziesi�cioleciu. I
samopoczucie w sytuacjach umiarkowanego lub cho� niektóre wyniki badał
nadal budzą kontrower-
przejĘciowego stresu, gdy wyzwanie jest krótko- sje, wiadomo, Że nowe neurony tworzą si� w opusz-
trwa"e i stosunkowo "atwo mu sprosta�. Przyk"a- ce w�chowej i hipokampie wielu gatunków doros"ych
dem moŻe by� doĘ� trudne zadanie, ale z duŻą zwierząt, równieŻ cz"owieka [patrz: Fred H. Gage
szansą na rozwiązanie  innymi s"owy, stymulu-  O mózgu, który si� sam wyleczy" , strona 30]. Neuro-
jące. Ale w wyniku przed"uŻającego si� dzia"ania genez� moŻe wywo"a� wiele czynników, na przyk"ad
glikokortykoidów spada wytwarzanie dopaminy i uczenie si�, trening, a takŻe wzbogacenie Ęrodowi-
przyjemnoĘ� znika. ska. Stres i glikokortykoidy hamują jednak ten proces.
RównieŻ cia"o migda"owate odgrywa istotną rol� Zgodnie z przewidywaniem, depresja jest związa-
w powstawaniu depresji. Wayne Drevets z Natio- na z upoĘledzeniem pami�ci deklaratywnej. Pogor-
Charakterystyczna dla depresji BEZRADNO��
nie polega na biernoĘci i wyciszeniu. Towarzysząca jej
trwoga to UCZUCIE GWA�TOWNE I WYCZERPUJŃCE.
nal Institute of Mental Health wykaza" za pomocą szenie dotyczy nie tylko zapami�tania szczegó"ów
technik obrazowania mózgu, Że struktura ta u osób traumatycznego zdarzenia. Choroba moŻe oddzia-
cierpiących na depresj� ulega wi�kszemu pobu- "ywa� na pami�� deklaratywną w ogólniejszy spo-
dzeniu podczas oglądania smutnych twarzy niŻ sób, w tym równieŻ na rutynowe czynnoĘci, prac�
wyraŻających z"oĘ�. Ponadto, jak w zaburzeniach czy uczenie si�. Niedawne wyniki badał
ujawni"y,
l�kowych, tak i w depresji obserwuje si� wzmoŻo- Że obj�toĘ� hipokampa u osób cierpiących przez
ną aktywnoĘ� uk"adu autonomicznego  za którą, wiele lat na g"�boką depresj� jest o 10 20% mniej-
jak si� uwaŻa, odpowiada cia"o migda"owate. sza niŻ u osób zdrowych. JednoczeĘnie niewiele da-
Podobieł
stwo to wydaje si� w pierwszej chwili nych wskazuje, Że mniejszy hipokamp predysponu-
zagadkowe: przecieŻ l�k związany jest z sygna"a- je do depresji. Przeciwnie, wydaje si�, Że jego
mi wzywającymi do walki lub ucieczki, a depre- zmniejszona obj�toĘ� to skutek tej choroby.
sja kojarzy si� raczej z odr�twieniem. A jednak Nie ma dotąd jasnoĘci, czy zjawisko to spowodo-
charakterystyczna dla depresji bezradnoĘ� nie po- wane jest zanikiem lub Ęmiercią neuronów, czy ra-
lega w gruncie rzeczy na biernoĘci i wyciszeniu. czej zahamowaniem neurogenezy. Niestety, zarów-
Towarzysząca jej trwoga, cho� nieuzewn�trznio- no zmniejszenie obj�toĘci hipokampa, jak i niektóre
na, to coĘ aktywnego, burzliwego i wyczerpujące- deficyty poznawcze utrzymują si� pomimo ustąpie-
go. Zgodnie z klasycznym uj�ciem depresji, jest to nia objawów depresyjnych. (PoniewaŻ brak jedno-
agresja skierowana do wewnątrz  moŻna tu mó- znacznej odpowiedzi na pytanie, czy nowe komórki
PAŁDZIERNIK 2003 �WIAT NAUKI 75
L�k zmienia si� nerwowe są potrzebne do uczenia si� i zapami�- Nic dziwnego. Cz�Ę� badaczy skupi"a si� na efek-
w depresj�, jeĘli
tywania, trudno wyrokowa�, Że ęród"em zaburzeł
tach dzia"ania glikokortykoidów. Na przyk"ad
stres ma charakter
poznawczych jest zahamowanie neurogenezy.) zdarza si�, Że niektóre obecnie stosowane leki o
przewlek"y,
Glikokortykoidy oddzia"ują na hipokamp, blo- potwierdzonej skutecznoĘci i bezpieczeł
stwie 
a poziom
kując mózgopochodny czynnik neurotroficzny cho� przeznaczone do leczenia innych schorzeł

dopaminy (D),
glikokortykoidów
(BDNF  brain-derived neurotrophic factor), który  przejĘciowo uniemoŻliwiają syntez� tych hormo-
(G) i adrenaliny (A)
moŻe wspomaga� neurogenez�. Niektóre ze zna- nów w nadnerczach lub zamykają im dost�p do
zmienia si� w
nych leków przeciwdepresyjnych zwi�kszają iloĘ� niektórych ich receptorów w mózgu. Niespodzie-
charakterystyczny
BDNF i pobudzają tworzenie si� nowych neuro- wanie kluczową substancją blokującą receptory
sposób (wykresy).
JeĘli szczur wie, nów w hipokampie zwierząt laboratoryjnych. Na glikokortykoidowe okaza" si� RU486, lek szeroko
Że naciskanie
tej podstawie niektórzy badacze uznali, Że zaha- znany i kontrowersyjny. Z powodu swojej zdolno-
dęwigni zapobiega
mowanie neurogenezy i wytwarzania BDNF w wy- Ęci do blokowania receptorów progesteronu w ma-
szokowi, to ta
niku stresu ma istotne znaczenie dla emocjonal- cicy jest stosowany jako Ęrodek poronny. Beverly
umiej�tno� jest
nych objawów depresji. Moim zdaniem, to zbyt Murphy z McGill University, Owen Wolkowitz z
dla niego ęród"em
przyjemnoĘci (1).
daleko idące wnioski. Niemniej zmiany w hipo- University of California w San Francisco oraz Alan
Gdy jednak
kampie mogą mie� duŻy wp"yw na znaczne pogor- Schatzberg ze Stanford University wykazali, Że te-
dęwignia
szenie funkcji pami�ciowych, co jest objawem typo- go typu antyglikokortykoidy są skutecznymi leka-
przestanie dzia"a�,
wym dla depresji endogennej. mi przeciwdepresyjnymi u osób z podniesionym
pojawia si� l�k
i zwierz� poziomem glikokortykoidów. Rezultaty są tym bar-
rozpaczliwie
Kontrowersyjny RU486 dziej obiecujące, Że w"aĘnie ta grupa pacjentów
próbuje róŻnych
OBECNIE STOSOWANE LEKI przeciwdepresyjne pod- jest najbardziej oporna na dzia"anie tradycyjnych
metod unikni�cia
wyŻszają poziom serotoniny, dopaminy i noradre- leków przeciwdepresyjnych.
szoku (2). JeĘli
naliny. Naukowcy dok"adają wszelkich starał
, aby Celem innej strategii leczniczej jest CRH. Po-
wszystkie próby
zawodzą,
opracowa� ich bardziej efektywne wersje. Natomiast dobnie jak w zaburzeniach l�kowych, równieŻ
nadaktywno�
niektóre nowe farmakoterapie ukierunkowane są w depresji obserwuje si� cz�sto wzmoŻoną aktyw-
ust�puje miejsca
bardziej na związki mi�dzy stresem a depresją. noĘ� cia"a migda"owatego i uk"adu wspó"czulnego,
biernoĘci
a CRH jest g"ównym neuroprzekaęnikiem zapew-
i depresji (3).
1 niającym "ącznoĘ� mi�dzy tymi strukturami. Ponad-
to wstrzykni�cie CRH do mózgu ma"py moŻe u
niej wywo"a� pewne symptomy przypominające
Wysoki
depresj�. Obserwacje te zainspirowa"y naukow-
ców do zbadania, czy substancje blokujące recep-
�redni
tory CRH mają dzia"anie przeciwdepresyjne. Oka-
za"o si� to moŻliwe, niewykluczone wi�c, Że
Niski
odkrycie tych leków jest ca"kiem bliskie.
D G A
Stosując t� samą strategi� blokowania recepto-
rów, naukowcy zahamowali dzia"anie neuroprze-
kaęnika zwanego substancją P, wiąŻącego si� z re-
ceptorem neurokininy-1 (NK-1). Na początku lat
dziewi��dziesiątych zaobserwowano, Że leki wią-
2
Żące si� z NK-1 zapobiegają powstawaniu niektó-
rych elementów reakcji stresowej. Natomiast w
jednej próbie klinicznej i kilku badaniach na zwie-
Wysoki
rz�tach okaza"o si�, Że substancja P ma dzia"anie
przeciwdepresyjne.
�redni
Obiektem zainteresowania sta" si� takŻe hi-
Niski
pokamp. Badacze wstrzykują BDNF do mózgu
szczurów, aby zapobiec hamującemu neurogene-
D G A
z� dzia"aniu glikokortykoidów. W moim labora-
torium do ochrony hipokampa szczurów przed
skutkami stresu stosuje si� terapi� genową  po-
dobnie jak w przypadku cia"a migda"owatego  by
zapobiec stanom l�kowym. Geny te są aktywowane
3
Wysoki przez glikokortykoidy; wskutek pobudzenia genów
kodowany przez nie enzym rozk"ada glikokorty-
�redni
koidy. W efekcie dochodzi do zablokowania ich
szkodliwego wp"ywu. Obecnie badamy skutecz-
Niski
no� tej metody leczenia na zwierz�tach.
Cho� wykazaliĘmy wiele związków l�ku z de-
D G A
presją, to jednak mi�dzy stanem ciąg"ej czujnoĘci
76 �WIAT NAUKI PAŁDZIERNIK 2003
ALFRED T. KAMAJIAN
a przewlek"ą bezradnoĘcią jest sporo róŻnic. Kie- syntetyzujących i rozk"adających te neuroprzekaę-
dy stres staje si� przyczyną jednego zaburzenia, a niki enzymów, a takŻe pomp, które usuwają je z sy-
kiedy drugiego? Wydaje si�, Że odpowiedzi nale- naps lub czynników wzrostu, takich jak BDNF.
Ży szuka� w d"ugoĘci trwania stresu. Ale geny nie są czynnikiem determinującym.
Przypomnijmy, Że jeĘli któreĘ z blięniąt jednojajo-
Od pobudzenia do rezygnacji wych zapadnie na psychoz�, to prawdopodobieł
-
WYOBRAŁMY SOBIE SZCZURA wytrenowanego w naci- stwo, Że b�dzie na nią cierpia"o równieŻ drugie,
skaniu dęwigni w celu unikni�cia "agodnego, spo- wynosi tylko 50%. Wydaje si�, Że czynniki gene-
radycznego szoku. Nie jest to dla niego trudne tyczne dotyczą raczej podatnoĘci na stres, czyli
zadanie. JeĘli umieĘcimy szczura w klatce z dęwig- sposobu reagowania umys"u i cia"a na bodęce ze-
nią, ĘwiadomoĘ� zdobytej umiej�tnoĘci prawdopo- wn�trzne oraz odzyskiwania równowagi po za-
dobnie spowoduje pobudzenie dopaminergicznych dzia"aniu stresora.
szlaków przyjemnoĘci biegnących do okolic czo"o- Wp"yw Ęrodowiska we wczesnym okresie Życia
wych kory. W sytuacji, gdy wzrost wydzielania gliko- takŻe kszta"tuje póęniejszy sposób reagowania na
kortykoidów ma charakter umiarkowany i przejĘcio- stresujące warunki. Nasilenie stresu dzia"ającego na
wy, hormony te nasilają uwalnianie dopaminy. samic� szczura w czasie ciąŻy przek"ada si� na iloĘ�
Zmodyfikujmy sytuacj�  od"ączmy dęwigni�, glikokortykoidów przenikających przez "oŻysko i
wskutek czego jej naciskanie juŻ nie b�dzie zapobie- docierających do p"odu. Ich obecnoĘ� moŻe zmie-
ga"o szokowi. Początkowo szczur b�dzie wykazywa" ni� struktur� i funkcje hipokampa potomstwa w
oznaki skrajnego pobudzenia, szukając nowego spo- okresie jego dojrza"oĘci. JeĘli oddzieli si� na d"uŻ-
sobu powstrzymania bolesnych bodęców. B�dzie szy czas nowo narodzonego szczura od matki, to
wielokrotnie naciska" dęwigni�, rozpaczliwie pró- po doroĘni�ciu b�dzie mia" on podniesiony poziom
bując zapanowa� nad sytuacją. Na tym w"aĘnie po- CRH. Seymour Levine, jeden z wielkich psycho-
lega istota l�ku oraz ponawianych, chaotycznych biologów, zilustrowa" t� sytuacj� cytatem z Willia-
Zawarte w genach DZIEDZICTWO LóKU LUB DEPRESJI
nie oznacza wyroku doŻywotnich cierpieł

dla ICH SPADKOBIERCÓW.
prób radzenia sobie z nim. Na poziomie fizjologicz- ma Faulknera:  Przesz"oĘ� nie umar"a. Ona nawet
nym stan ten charakteryzuje si� intensywnym po- nie jest przesz"oĘcią.
budzeniem uk"adu autonomicznego przez adrena- Zrozumienie roli stresu w chorobach psychicz-
lin�, uaktywnieniem szlaku noradrenergicznego nych ma istotne znaczenie. Uczy nas, Że zawarte w
wychodzącego z miejsca sinawego, a takŻe umiarko- genach dziedzictwo l�ku lub depresji nie oznacza
wanym podniesieniem poziomu glikokortykoidów. wyroku doŻywotnich cierpieł
dla ich spadkobier-
Sytuacja si� zmieni, jeĘli szok b�dzie si� powta- ców. Wytycza drogi nowych metod leczenia, które
rza�, a wszystkie próby jego unikni�cia b�dą koł
czy� mogą pomóc milionom ludzi. JeĘli przyjmiemy, Że
si� fiaskiem. W odpowiedzi na stres wzroĘnie znacz- istnieje ciąg"oĘ� mi�dzy biologicznym pod"oŻem
nie poziom glikokortykoidów, dominując nad adre- tych zaburzeł
a mechanizmami  normalnych
naliną i uk"adem wspó"czulnym, które g"ównie za- emocji, to owe obserwacje nie dotyczą jedynie wą-
wiadują reakcjami walki lub ucieczki. Pod wzgl�dem skiej grupy pacjentów, ale nas wszystkich. By� mo-
biochemicznym w mózgu powstanie stan taki jak Że najwaŻniejsze w tych wysi"kach badawczych
w depresji, poniewaŻ g"ówne neuroprzekaęniki si� jest ich spo"eczne przes"anie, szukamy bowiem
wyczerpią i zwierz� zaprzestanie prób ratunku. Na- sposobów na popraw� Ęwiata, w którym tak wie-
uczy"o si� bezradnoĘci, biernoĘci i bezruchu. O ile le osób Żyje w poczuciu ciąg"ego zagroŻenia lub
n
l�k moŻna przyrówna� do szalejącego, groęnego bezradnoĘci.
poŻaru, o tyle depresja jest ci�Żkim kocem gaĘni-
* W Polsce, wed"ug danych Instytutu Psychiatrii i Neurologii z
czym rzuconym na p"omienie.
roku 2001, na zaburzenia psychiczne cierpi oko"o miliona osób.
(przyp. red.).
Dziedzictwo l�ku
NIE ZAMIERZAM koł
czy� artyku"u sugestią, Że l�k czy
JE�LI CHCESZ WIEDZIE� WIóCEJ
depresja sprowadzają si�  tylko lub  wy"ącznie do
stresu. Z pewnoĘcią tak nie jest. Nie bez znaczenia
Why Zebras Don t Get Ulcers. Robert M. Sapolsky; W. H. Freeman and Company,
1998.
jest równieŻ czynnik genetyczny. Struktura recepto-
The End of Stress as We Know It. Bruce McEwen i Elizabeth Norton Lasley; Joseph
rów dopaminy, serotoniny oraz glikokortykoidów
Henry Press, Washington D. C., 2002.
jest zdeterminowana genetycznie. To samo dotyczy
Better Than Prozac. Samuel H. Barondes; Oxford University Press, 2003.
PAŁDZIERNIK 2003 �WIAT NAUKI 77