Prawa i obowiązki człowieka w świetle aktów prawnych
Po drugiej wojnie światowej jednym z najbardziej nośnych problemów była ochrona praw człowieka.
Podejmowano szereg działań na arenie państwowej i międzynarodowej aby urzeczywistnić idee
zapewnienia swobód i wolności demokratycznych. Problematyka ta obecna była w niemal każdym
państwie demokratycznym. Nawet w samych Stanach Zjednoczonych, które są uznawane za ojczyznę
wolności zaistniał ten problem. Chodziło tam o równouprawnienie czarnej ludności i kobiet. Osobami,
które na trwałe w związku z tymi procesami weszły do historii byli Martin Luter King, Malcolm X. W
Europie sprawy te ogniskowały się głównie w zwracaniu uwagi na łamanie praw człowieka w krajach
komunistycznych. Innymi krajami, w których brak było poszanowania dla tych wartości były państwa
afrykańskie, azjatyckie, jak na przykład Chiny i Ameryka Południowa. Również dziś sprawy te nadal
nie straciły na aktualności, nawet w naszym kraju.
Co to są prawa i obowiązki obywateli?
Początkowo przez to pojecie rozumiano uprawnienia, które przysługiwały obywatelom danego
państwa oraz obowiązki na nich spoczywające, które określały odpowiednie normy prawne. Obecnie
podstawowe prawa, obowiązki i wolności obywatelskie zamieszczone są w konstytucji. Znajdujemy
więc tam takie zapisy jak gwarancja ochrony godności każdego człowieka, wolności, zapis o równości
wszystkich obywateli, o zakazie dyskryminacji czy innych prześladowań. Konstytucja gwarantuje
prawo do zgromadzeń, udziału w życiu gospodarczym, politycznym, społecznym i wiele innych.
Prawa człowieka można podzielić następująco:
a) prawa osobiste:
prawo do:
" życia
" rzetelnego sądu
" decydowania o swoim życiu
b) prawa i wolności polityczne:
Tzw. prawa negatywne - prawa służące ochronie wolności jednostki przed ingerencją ze strony
państwa
" prawo do obywatelstwa
" możliwość uczestniczenia w życiu publicznym
" czynne prawo wyborcze- możliwość uczestnictwa w wyborach
" bierne prawo wyborcze - możliwość kandydowania w wyborach
" wolność zrzeszania się
" prawo do uczestniczenia i organizowania pokojowych manifestacji
" prawo do składania wniosków, petycji, skarg
" dostęp do informacji o działaniach władz i osób publicznych
" równy dostęp do służby publicznej
c) wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
Tzw. prawa pozytywne - uprawnienia jednostki do świadczeń na jej rzecz - prawa socjalne
prawo do: ochrony zdrowia, nauki, pracy, odpowiedniego i zadowalającego wynagrodzenia,
zapewniającego jednostce i jej rodzinie egzystencję odpowiadającą godności ludzkiej, pomocy
socjalnej (ogólnie)
Prawa ekonomiczne: prawo do własności, prawo dziedziczenia
Prawo solidarnościowe (w większości nie posiadają sformalizowanego charakteru prawnego) -
wszystkie prawa przysługujące grupom społecznym, np. prawo narodów do samostanowienia
Prawa kulturalne: wolność twórczości artystycznej, badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników,
wolność korzystania z dóbr kultury i ich wytwarzania
Gwarancje:
1. materialne (dotyczą głównie praw socjalnych, ekonomicznych i kulturowych)
2. formalne (prawo do ochrony prawnej jednostki): prawo każdego człowieka do sprawiedliwego i
jawnego rozpatrzenia sprawy przez niezawisły sąd, prawo do fachowej obrony w postępowaniu
przed organami aparatu państwowego, prawo do skargi konstytucyjnej
1
Na prawa człowieka zwracano już uwagę w starożytności.
Pierwszym tego typu dokumentem był Hammurabiego Kodeks, jeden z najstarszych kodeksów świata,
opracowany za czasów króla Hammurabiego władcy Babilonii w XVIII/XVII w. p.n.e,. Celem Kodeksu
była unifikacja przepisów prawa zwyczajowego, które było do tego czasu nie spisane, co pozwalało na
liczne nadużycia i dowolne interpretacje. Kodeks składają się 282 artykułów, prologu i epilogu, który
dotyczy prawa karnego, procesowego, prywatnego (małżeńskiego, rzeczowego). Kodeks
Hammurabiego opierał się na zasadach kazuistycznych. Kary nakładane były w myśl zasady "oko za
oko, ząb za ząb" i tak zwanych karach odzwierciedlających (czyli jeśli syn uderzył ojca to odcinano mu
ręką, którą to zrobił). Tą problematykę poruszał także Arystoteles oraz Cycero. Również rzymskie
prawo gwarantowało cały szereg praw, które odnosiły się do sfery własności i wolności. Problem praw
człowieka można odnalez
ć w tekstach Starego Testamentu, następnie Nowego i w myśli
chrześcijańskiej. Również w starożytnych Chinach poruszano te kwestie. Zajmował się tym między
innymi Konfucjusz.
W średniowieczu aktem, który stanowił ważny przełom w omawianych tutaj kwestiach była wydana w
1215 roku przez króla Jana bez Ziemi Magna Charta Libertatum, czyli Wielka Karta Swobód. Mówiła
ona między innymi: "żaden wolny człowiek nie ma być pojmany ani uwięziony albo wyrzucony z
posiadłości, albo proskrybowany, ani wygnany lub innym sposobem pognębiony; i ani sami na niego
nie wyruszymy, ani nikogo innego przeciw niemu nie wyślemy, jak tylko na podstawie legalnego
wyroku równych jemu albo na podstawie prawa ziemskiego (...)".
W Polsce przywileje jedleńsko-krakowskie, które zostały wydane przez Władysława Jagiełłę w latach
1430-1433 gwarantowały szlachcie nietykalność osobistą ii majątkową, w myśl zasady Neminem
captivabimus nisi iure victum (łac.nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego). Rewolucyjnym, jak na
owe czasy, było wystąpienie na soborze w Konstancji (1414-1418) Pawła Włodkowica, rektora
Akademii Krakowskiej, który wystąpił wówczas z krytyką średniowiecznych metod nawracania na
chrześcijaństwo i precedensowej doktryny prawa narodów.
W 1628 wydano w Anglii Petycję o prawie (ang. Petition of Wright), dokument ten został
przedstawiony przez ang. parlament Karolowi I, domagano się w nim głównie przestrzegania
kompetencji parlamentu co do nakładania podatków oraz zabraniano więzienia kogokolwiek bez
wyroku sądowego. Akt ten zaliczany jest do angielskich aktów konstytucyjnych. Dalszy rozwój praw
człowieka obserwujemy w oświeceniu. Twórcy tych przemian (jak między innymi John Lock, który jest
twórcą nowożytnego systemu politycznego) idee i systemy swoje tworzyli nie z miłości czy chodz
my
sympatii do ludzi, ale z potrzeby własnych, osobistych interesów. Może o tym świadczyć fakt, iż
pierwsze decyzje jakie zostały w procesie wyżej wspomnianych. przemian podjęte to było to nadanie
wolności od poddaństwa, po tym posunięciu uchwalano karę śmierci za włóczęgostwo. Decyzje te w
praktyce miały na celu kierowanie mas ludzkich zaraz po uzyskaniu wolności od pańszczyzny
bezpośrednio do fabryk, natomiast poprzez wprowadzenie mechanizmów gospodarczych do
rozporządzania tymi ludz
mi jak niewolnikami. Spopularyzowana na ówczesny czas koncepcja państwa
burżuazyjnego formalnie dawała człowiekowi wolność, ale faktycznie poprzez jej ograniczanie nie
dawała mu żadnych możliwości do korzystania z niej. Pomimo jednak, iż rzeczywistość była dosyć
brutalna idee oświeceniowe w XVIII wieku popularyzowały się, a nowe poglądy filozofów francuskich i
angielskich dotyczące relacji pomiędzy jednostką a państwem zdobywały sobie coraz większe
uznanie. Coraz powszechniejsze było też przekonanie co do istnienia "praw naturalnych" człowieka (a
były to prawa do wolności myśli oraz wypowiedzi, nietykalności osobistej, własności), o naturalnej
równości ludzi, także o tym, iż państwa powstają przez "umowę społeczną" jego mieszkańców i trwają
dzięki ogólnej zgodzie na zakres władzy panującego oraz obowiązujące prawa. Sceptyczny stosunek
do zastanego porządku społecznego oraz jego wad stał się przyczyną wydarzeń, które doprowadziły
do wywalczenia wolności przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (Deklaracja Niepodległości
została ogłoszona w 1776) a także obalenia monarchii we Francji (Deklaracja Praw Człowieka i
Obywatela z 1789, zniesienie monarchii - 1792, stracenie Ludwika XVI - 1793).
Bardzo ważnym krokiem w dziedzinie szerzenia doktryn praw człowieka było uchwalenie w 1776 roku
w stanie Wirginia "Karty Praw stanu Wirginia" dokument ten opierał się na zasadach, które wyznawał
John Lock, zgodnie z nimi prawa człowieka stanowią podstawę istnienia państwa. 4 lipca 1776 roku
została przyjęta Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych Dokument ten głosił iż: " wszyscy
ludzie zostali stworzeni równi, zostali wyposażeni przez stwórcę w pewne niezbywalne prawa, między
którymi są: życie, wolność i dążenie do szczęścia". Ponadto że dla zaprowadzenia tych praw zostały
ustanowione w społeczeństwie rządy wywodzące swoja słuszną władzę z pozwolenia rządzonych.
2
Dalej mówiono, iż jeśli kiedykolwiek któraś z form rządów stałaby się niebezpieczną dla owych celów,
naród ma prawo do zmiany czy obalenia rządu, a następnie powołania nowego, który będzie
sprawował władzę na takich zasadach, jakie naród uzna za najodpowiedniejsze by zapewnić sobie
bezpieczeństwo i szczęście. Ta deklaracja była w rzeczywistości oskarżeniem trzynastu angielskich
kolonii w Ameryce, które złożyły je pod adresem króla angielskiego Jerzego III oraz jego rządu. Sedno
tej deklaracji sprowadzało się do zaakcentowania wolności kolonii jako pewnej zbiorowości ludzkiej,
nie ustosunkowując się jednak do wolności jednostki. Kwestie dotyczące wolności obywateli
realizowane były w formie Konstytucji w poszczególnych stanach, dla których wzorcem została Karta
Praw Wirginii.
Przełomowym wydarzeniem jeśli idzie o kształtowanie się idei praw człowieka w świecie była
rewolucja francuska. W 1789 roku we Francji przyjęto Deklarację Praw Człowieka i Obywatela. Ten o
doniosłym znaczeniu dokument rewolucji francuskiej został uchwalony 26 VIII 1789 przez
Konstytuantę. Za przyczynę nadużyć rządów Zgromadzenie Narodowe, które reprezentowało lud
francuski uważało lekceważenie i nieznajomość praw człowieka. W związku z tym postanowiono więc
ogłosić w uroczystej formie deklaracji, naturalne, niepowtarzalne, niepozbywalne i święte prawa
człowieka. Mówiła ona między innymi: ludzie rodzą się równi i wolni, a jedynym co może wyznaczać
różnice społeczne może być tylko użyteczność poszczególnych ludzi, natomiast celem każdego
politycznego stowarzyszenia jest zachowywanie praw człowieka czyli takich jak: własność i
bezpieczeństwo, wolność oraz prawo do oporu przeciwko uciskowi, postanawiano, że żadne ciało czy
jednostka nie może dzierżyć władzy która nie byłaby wywodzona z narodu, a granice korzystania z
tych wolności zostać mogą ograniczone tylko przez ustawę, ta znowuż może zakazywać tylko działań,
które byłyby szkodliwe dla społeczeństwa, ustawa może być tworzona jedynie przez społeczeństwo
oraz musi być taka sama dla wszystkich (gdyż wszyscy obywatele równi muszą być wobec prawa, zaś
żaden człowiek nie może być: oskarżony, aresztowany czy uwięziony, inaczej jak tylko w sytuacji
określonej przez ustawę i zgodnie z formą jaką ona przewiduje, nikt też nie może być karany w inny
sposób niż na mocy ustawy wydanej i ogłoszonej jeszcze przed popełnieniem przestępstwa, w myśl
zasady, że prawo nie działa wstecz, oraz ustanowionej zgodnie z prawem, każdego człowieka uznaje
się też za niewinnego dotąd, aż nie zostanie uznany za winnego, nikt nie może też być niepokojony za
swoje przekonania, również religijne, jeśli tylko ich manifestowanie nie zakłóca porządku publicznego,
każdemu też obywatelowi przysługuje prawo do swobodnej wypowiedzi, pisania, druku i może
odpowiadać za nadużycie tej wolności, tylko w przypadkach, które określają ustawy, aby utrzymać siłę
publiczną, danina, czyli podatki muszą być równo rozłożona na wszystkich członków społeczeństwa i
odpowiednio do ich możliwości, obywatele mają prawo żądać od każdego urzędnika publicznego
sprawozdania z jego działalności, własność jest bowiem prawem, nienaruszalnym i świętym i nikt nie
może zostać jej pozbawionym, za wyjątkiem tylko legalnej konieczności, i to pod warunkiem
sprawiedliwego i uprzedniego odszkodowania. Deklaracja ta uznawała przyjętych przez nią katalog
praw za wynikający z praw natury. Dała ona początek określeniu podmiotowe prawa publiczne, a jej
postanowienia zamieszczane były póz
niej w konstytucjach francuskich, stały się też wzorem dla
konstytucji innych państw. W Polsce Konstytucja Trzeciego Maja była pierwszą na w Europie
konstytucją przyjmującą za podstawę statusu człowieka w państwie majątek, a nie jak dotychczas jego
pochodzenie. Ten akt obok rewolucji francuskiej i amerykańskiej jest uznawany jako trzecia
najważniejsza demokratyczna rewolucja ówczesnego świata. Po raz pierwszy w Polsce wówczas
została zniesiona zasada, iż państwo nie ingeruje w stosunki pomiędzy panem a chłopem.
Zagwarantowano także wolność osobistą osadnikom, którzy przebywali w kraju, do konstytucji
włączono postanowienia odnośnie praw miast z 17 kwietnia 1791 rok. W sferze swobód obywatelskich
przyznano mieszczanom z miast królewskich nietykalność osobistą, władzę w państwie pozostawiono
w rękach tylko tej grupy szlachty, która posiadała majątki, wyłączono więc z wpływu na losy państwa
szlachtę gołotę, za religię dominującą uznano katolicyzm, zapewniono również opiekę ze strony
państwa innym wyznaniom. Rzeczpospolita miała być dziedziczną monarchią stanową, w państwie
tym najważniejszym organem władzy ustawodawczej uznano dwuizbowy sejm, który składał się z Izby
Poselskiej oraz Izby Senatorskiej, w których decydowano większością głosów. Władzą wykonawczą w
myśl konstytucji miała być Straż Praw w której skład wchodzili: król, prymas, a także pięciu ministrów.
Została wprowadzona odpowiedzialność parlamentarną i stało się to po raz pierwszy na świecie, w
prowadzono też odpowiedzialność karną członków rządu przed sejmem. Instrumentem do rządzenia
dla Straży miały być "Komisje Wielkie" (były to: komisja wojska, skarbu, policji i edukacji narodowej)
na ich czele stać mieli ministrowie, którzy nie wchodzili w skład Straży. Zachowano federacyjny
charakter państwa polsko-litewskiego, zniesiono jednak dualizm urzędów, skarbu i wojska. Co do
ludności chłopskiej to mamy w tym dokumencie zapis, iż jest ona wzięta pod opiekę rządu krajowego.
3
Pierwszą polską Konstytucję ustanowiono w następujących wymiarach, a więc: w wymiarze
suwerenności narodowej, w wymiarze niepodległościowym kraju, , oraz w wymiarze wolności jednostki
ludzkiej.
Następnym ważnym dokumentem w dziedzinie rozwoju praworządności i praw człowieka w Polsce
była Konstytucja Księstwa Warszawskiego. Ustawa Konstytucyjna Księstwa Warszawskiego została
nadana w dniu 22 lipca 1807 roku w Drez
nie przez Napoleona I. było to tylko w nieznacznej formie
nawiązanie do postanowień Konstytucji 3 Maja. Zapisy dotyczące ochrony praw jednostki zostały tu
wyraz
nie ograniczone. Sformułowane tam zasady ustrojowe były kopia rozwiązań jakie zastosowano
głównie w napoleońskiej Francji. Konstytucja ta wprowadzała francuskie rozwiązania zawarte w
kodeksie cywilnym (Kodeks Napoleona), a także ustanawiała zasady równości wobec prawa i
wolności osobistych. Bardzo istotnym posunięciem było zniesienie poddaństwa chłopów, jednak już
bez ich uwłaszczenia (w związku z tym chłop zgodnie z prawem był człowiekiem wolnym, ale ziemia
na której pracował oraz gospodarstwo należały wciąż do dziedzica). Należy zaznaczyć, iż to, że
wymienione fakty historyczne tyczące się tworzenia praw człowieka, odnoszą się w zdecydowanej
większości praw politycznych, nie mówiąc już o prawach demokratycznych, gospodarczych i
socjalnych. W tym czasie przemilczane są całkowicie potrzeby człowieka, jak choćby: minimum
utrzymania, zasiłki dla nieposiadających pracy, czy potrzebujących opieki medycznej. Aby te prawa
znalazły się na porządku dziennym mieszkańcy Europy musieli jeszcze długo poczekać. Te prawa,
jeśli idzie przynajmniej o wymiar teoretyczny przyznane zostają dopiero: jeśli idzie o Wielką Brytanię w
latach 1860 - 70, były to prawa demokratyczne, a w latach 70 XIX wieku zostały przyznane pierwsze
prawa socjalne, we Francji po roku 1870 zaś prawa demokratyczne, a po 1890 roku przyznano prawa
socjalne, a w Stanach Zjednoczonych prawa demokratyczne zostały nadane po 1830 roku, a zaś
prawa socjalne dopiero w roku 1936. Za właściwy rozwój praw człowieka można uznać dopiero okres
po drugiej wojnie światowej. Najważniejsze posuniecie w tym względzie to podpisano Kartę Narodów
Zjednoczonych w 1945 roku.
W 1948 roku została przyjęta Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, która została podpisana10 grudnia 1948 roku przez
Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych. Główne postanowienia zawarte w
Deklaracji to: każdy człowiek jest wolny, niestosowanie dyskryminacji, prawo do sądu, prawo do
sprawiedliwego procesu, prawo do własności, prawo do zrzeszania się, wyrzeczenie się niewolnictwa,
zagwarantowanie ochrony prywatności, zakaz tortur i nieludzkiego traktowania
Inne wartości potwierdzone przez Deklarację to: wolność sumienia, wolność wyznania,
równość płci.
W związku z zakończeniem drugiej wojny światowej deklaracja była reakcją na wydarzenia tej wojny,
tym samym zamykała pewien niechlubny etap historii stosunków międzynarodowych. Jednocześnie
uznawana jest za podwalinę konwencji międzynarodowych oraz deklarowanych formalnie intencji
państw i rządów w tych kwestiach, choć treść obowiązujących aktualnie aktów prawnych rozwinięta
została znacznie wcześniej i przekształciła od czasów Deklaracji. Zakres obejmujący znaczenie
pojęcia "prawa człowieka" zmieniał się ewoluując waz ze zmianami sytuacji w polityce światowej w
skali globalnej, regionalnej i lokalnej. Sens deklaracji podlegał także przemianom w związku z
przeobrażeniami w procesie realizacji owych praw. Idea dotycząca praw człowieka była wielokrotnie
nadużywana i wykorzystywana na pewnym etapie rozwoju stosunków międzynarodowych w walce
politycznej, odgrywała niekiedy rolę instrumentalną i była wykorzystywaną przez państwa, których siła
oddziaływania i przewodzenia w danej chwili była najsilniejsza. Tym niemniej stworzyła ona nowe
standardy zachowań państwa i to zarówno w aspekcie wewnętrznym, ale też międzynarodowym.
Jak każda inna idea, której stosowanie zależne było od warunków politycznych i zależne od nich,
również i prawa człowieka przechodziły ewolucję. Rozszerzało się więc ich znaczenie, zakres
pojęciowy i pole działania. Prawa człowieka można więc podzielić na trzy generacje:
Pierwsza generacja związana jest z:
" wolnościami osobistymi (czyli prawem do życia, wolności osobistej, prawem do własności,
wolnością sumienia i wyznania, wolnością wypowiedzi, swobodą wyboru miejsca pobytu i
poruszania się, tajemnica korespondencji,
" prawami politycznymi, a więc swobodą udziału w życiu politycznym, zarówno biernym jak i
czynnym prawem wyborczym, prawem do zrzeszania się i innymi tego typu.
4
Prawa drugiej generacji są to prawa ekonomiczne i socjalne. Odnoszą się one do dostępu do ochrony
zdrowia, zapewnienia nauki, opieki socjalnej. Ważną datą dla tego typu praw jest 16 grudnia 1966
roku, wówczas to Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Konwencję Praw Człowieka, która
gwarantowała zarówno swobody osobiste, jak i polityczne, a także ekonomiczne, społeczne i
kulturalne.
Trzecia generacja omawianych praw dotyczy praw do rozwoju i datuje się ją od roku 1986. wówczas
to przyjęto Deklarację dotyczącą Prawa do Rozwoju, która została przyjęta przez Zgromadzenie
Ogólne ONZ dnia 4 grudnia 1986 roku. Uważa się powszechnie, że idea prawa do rozwoju
zapoczątkowana została w roku 1969, gdy na posiedzeniu Algierskiej Komisji Justitia et Pax przyjęto
odpowiednie decyzje zawierające poszanowanie dla tych wartości. Problematyka ta została
wprowadzona na forum międzynarodowe przez Senegal w 1972 roku. W maju 1981 roku ECOSOC
(czyli Economic and Social Council) powołała Grupę Roboczą Ekspertów Rządowych do spraw Prawa
do Rozwoju, która opracowała też tekst Deklaracji.
Prawo do rozwoju oznacza, zgodnie z przyjętymi założeniami, tworzenie warunków do pełnego
realizowania innych praw człowieka zawartych zarówno w pierwszej jak i drugiej generacji. Podkreśla
ono zwłaszcza współzależność, niepodzielność i uniwersalizm dwóch Międzynarodowych Konwencji
dot. Praw Człowieka. Wiele kontrowersji budzi jednak charakter prawny tego prawa, wzbudza on także
wiele dyskusji. Jego znaczenie jest głównie humanitarne i polityczne oraz polega na powiązaniu ze
sobą wartości takich, jak rozwój, prawa człowieka i demokracja. Kraje najlepiej rozwinięte, zachodnie
koncentrują się głównie w swoich postulatach politycznych na powiązaniu praw człowieka i
demokracji.
Prawa człowieka można więc podzielić na trzy generacje:
" Pierwsza generacja związana jest z: wolnościami osobistymi (czyli prawem do życia, wolności
osobistej, prawem do własności, wolnością sumienia i wyznania, wolnością wypowiedzi, swobodą
wyboru miejsca pobytu i poruszania się, tajemnica korespondencji; prawami politycznymi, a więc
swobodą udziału w życiu politycznym, zarówno biernym jak i czynnym prawem wyborczym,
prawem do zrzeszania się i innymi tego typu.
" Prawa drugiej generacji są to prawa ekonomiczne i socjalne. Odnoszą się one do dostępu do
ochrony zdrowia, zapewnienia nauki, opieki socjalnej. Ważną datą dla tego typu praw jest 16
grudnia 1966 roku, wówczas to Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło Konwencję Praw
Człowieka, która gwarantowała zarówno swobody osobiste, jak i polityczne, a także ekonomiczne,
społeczne i kulturalne.
" Trzecia generacja omawianych praw dotyczy praw do rozwoju i datuje się ją od roku 1986.
wówczas to przyjęto Deklarację dotyczącą Prawa do Rozwoju, która została przyjęta przez
Zgromadzenie Ogólne ONZ dnia 4 grudnia 1986 roku. Uważa się powszechnie, że idea prawa do
rozwoju zapoczątkowana została w roku 1969, gdy na posiedzeniu Algierskiej Komisji Justitia et
Pax przyjęto odpowiednie decyzje zawierające poszanowanie dla tych wartości. Problematyka ta
została wprowadzona na forum międzynarodowe przez Senegal w 1972 roku. W maju 1981 roku
ECOSOC (czyli Economic and Social Council) powołała Grupę Roboczą Ekspertów Rządowych
do spraw Prawa do Rozwoju, która opracowała też tekst Deklaracji.
Prawo do rozwoju oznacza, zgodnie z przyjętymi założeniami, tworzenie warunków do pełnego
realizowania innych praw człowieka zawartych zarówno w pierwszej jak i drugiej generacji. Podkreśla
ono zwłaszcza współzależność, niepodzielność i uniwersalizm dwóch Międzynarodowych Konwencji
dot. Praw Człowieka. Wiele kontrowersji budzi jednak charakter prawny tego prawa, wzbudza on także
wiele dyskusji. Jego znaczenie jest głównie humanitarne i polityczne oraz polega na powiązaniu ze
sobą wartości takich, jak rozwój, prawa człowieka i demokracja. Kraje najlepiej rozwinięte, zachodnie
koncentrują się głównie w swoich postulatach politycznych na powiązaniu praw człowieka i
demokracji.
SYSTEMATYKA PODSTAWOWYCH PRAW OBYWATELSKICH W RP
" Prawo wyborcze: w znaczeniu przedmiotowym, jest to ogół norm prawnych, które regulują
przygotowanie oraz przeprowadzenie wyborów, a także ustalenie obsady organów
przedstawicielskich. Natomiast w znaczeniu podmiotowym - są to określone prawa obywatela, a
ściślej mówiąc ogół jego uprawnień wyborczych.
" Czynne prawo wyborcze: według jednego ze znaczeń jest to całokształt przepisów, które
uprawniają obywateli do oddziaływania na kreowanie przedstawicielskich organów ludności
5
poprzez każdorazowe wybory. W innym znaczeniu to prawo obywatela brania udziału w wyborach
oraz do brania udziału w innych wyborczych czynności.
" Bierne prawo wyborcze: przez to pojęcie określa się ogół norm prawnych, które określają
warunki, jakim musi sprostać obywatel, aby mógł wystawić swoją kandydaturę w wyborach, a
potem ewentualnie być wybranym do danego organu przedstawicielskiego
AKT WYBORCZY I JEGO CHARAKTER
Akt wyborczy jest odzwierciedlenie postaw i poglądów wyborców wyrażone poprzez określone
głosowanie i wybór na przykład odpowiednich przedstawicieli do określonego organu. Akt wyborczy
nosi znamiona aktu dwustronnego, stosunek prawny, który się przez to zawiązuje trwa przez okres
całej kadencji. Akt wyborczy to jednak nie tylko akt desygnacji, nie jest on także tylko aktem
głosowania i nie jest ograniczony czasowo. Bowiem dalsza część aktu wyborczego realizowana jest
poprzez wybranych przedstawicieli, którzy mają za zadanie nas reprezentować, a więc dalej
decydować w naszym imieniu.
WOLNOŚCI OBYWATELSKIE W RP
" prawna ochrona życia
" wolność sumienia i wyznania
" zakaz tortur i kar cielesnych
" wolność przemieszczania się
" wolność słowa
" prawo do ochrony prywatności
" prawo do sądu
" nietykalność osobista
" nienaruszalność lokum
" wolność osobista
" prawo azylu dla cudzoziemca
" domniemanie niewinności
" prawo do ochrony danych osobowych
" zakaz ekstradycji obywatela polskiego
" ochrona komunikowania się
" zakaz podejmowania eksperymentów naukowych bez zgody zainteresowanego
" wolność komunikowania się
ZASADA RÓWNOŚCI WOBEC PRAWA
Odnosi się ona do wszystkich osób, którzy podlegają jurysdykcji Rzeczpospolitej Polskiej. Jest ona
uzupełniona przez prawo do równego traktowania każdego obywatela przez władze państwowe. W
praktyce decyzyjnej Trybunału Konstytucyjnego utrwalił się zwyczaj mówiący, iż równość wobec
prawa rozumieć należy tak, że wszystkie podmioty, które charakteryzują się określoną cechą istotną w
takim samym stopniu muszą być traktowane równo. Trybunał dopuścił swojej praktyce do zjawiska
tzw. dyskryminacji pozytywnej, która polega na aktywnym wspieraniu pewnym grup, wtedy gdy jest to
niezbędne dla doprowadzenia do rzeczywistej równości. Reszta norm zawartych w konstytucji to:
" zakaz dyskryminacji obojętnie jakiego człowieka w życiu politycznym, społecznym czy
gospodarczym z którejkolwiek przyczyny:
" równy dostęp obywateli do świadczeń państwowej opieki zdrowotnej
" równouprawnienie kobiet i mężczyzn
" zasada równości prawa wyborczego
" równy dostęp obywateli do wykształcenia
" prawo dostępu obywateli do służby publicznej
" równy dostęp do dóbr kultury
KONSTYTUCYJNE OBOWI
ZKI OBYWATELI RP
" obowiązek wierności RP
" obowiązek obrony ojczyzny i służby wojskowej bądz
służby zastępczej
" obowiązek troski o dobro wspólne
6
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH
POZYCJA USTROJOWA
RPO jest to organ jednoosobowy, który stoi na straży praw i wolności człowieka oraz obywatela , które
zawarte są w Konstytucji i innych aktach normujących życie społeczne. Jego kompetencje obejmują
swoim zasięgiem całe terytorium Polski. RPO swoje działania wykonuje przy pomocy swojego biura.
Za zgodą Sejmu może on, , powołać swoich pełnomocników. Na wniosek RPO Marszałek Sejmu
może powołać jednak nie więcej niż 3 zastępców Rzecznika. RPO powołuje Sejm za zgodą Senatu na
kadencję 5-letnią (z możliwość dwóch powtórnych wyborów tej samej osoby). Kandydatów na
stanowisko RPO przedstawia Marszałek Sejmu albo grupa 35 posłów. Pozycję w systemie ustrojowym
Rzeczpospolitej RPO określa Konstytucja (w artykule 210). RPO jest więc w swojej działalności
niezależny od innych organów państwowych, niezawisły oraz odpowiada jedynie przed Sejmem.
Odwołany może być przez Sejm przed zakończeniem kadencji gdy:
" zrzekł się wykonywania swoich obowiązków
" sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu
" stał się trwale niezdolny do ich pełnienia na skutek choroby, ułomności lub upadku sił
RPO ma obowiązek corocznego informowania Sejmu i Senatu o swoich poczynaniach oraz o tym jak
wygląda stan przestrzegania PiWCziO. Marszałek Sejmu Mozę wnosić wnioski odnośnie
przedstawiania informacji lub podejmowania czynności w określonych sprawach. RPO z własnej
inicjatywy może również przedkładać Sejmowi i Senatowi sprawy, które wynikają z jego działalności.
RPO nie może bez wcześniejszej zgody Sejmu być pociągniętym do odpowiedzialności karnej czy też
pozbawiony wolności. Nie wolno go zatrzymać ani aresztować, oprócz przypadku, gdy został
przyłapany na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa. O jego ewentualnym zatrzymaniu
zawiadamia się Marszałka Sejmu, który może zwrócić się o jego natychmiastowe zwolnienie. RPO nie
może piastować innego stanowiska, z wyjątkiem profesora szkoły wyższej, ani też wykonywać innych
zajęć zawodowych. Nie może także być członkiem partii politycznej, związku zawodowego ani też
prowadzić działalności publicznej, której by się nie dało pogodzić ze sprawowaniem jego urzędu.
KOMPETENCJE RPO
RPO ma za zadanie podejmować czynności, których celem jest ochron praw człowieka i obywatela z
własnej inicjatywy albo na wniosek obywateli lub też ich organizacji czy organów samorządowych
(wniosek tego typu nie musi zachowywać jakiś szczególnych form, ani opłat). Po otrzymaniu takiego
wniosku RPO może:
" poprowadzić samodzielnie całe procedurę
" zwrócić się do Sejmu w sprawie zlecenie NIK i przeprowadzenia koniecznej kontroli dla zbadania
określonej sprawy
" zwrócić się o zbadanie całej lub części sprawy do właściwych organów
" nie przyjąć sprawy i zawiadomić o tym wnioskodawcę albo osobę która jest związana z daną
sprawa
Po zbadaniu określonej sprawy RPO może:
" przekazać wnioskodawcy wnioski, w których zawarte jest stanowisko Rzecznika nie stwierdzające
naruszeń praw człowieka i obywatela
" wnieść wniosek do organu nadrzędnego o powzięcie odpowiednich środków w związku z
dokonanym naruszeniem praw obywatelskich przez jednostkę podległą
" wystąpić z wnioskiem o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w sprawach o wykroczenia lub
też wystąpić o ukaranie w postępowaniu
" zwrócić się do instytucji, która naruszyła prawa obywatelskie i w określić co powinno być zrobione
dla właściwego załatwienia tej sprawy. Instytucja, do której zwrócił się RPO zobligowana jest do
poinformowania rzecznika - w terminie 30 dni - tym jakie działania zostały podjęte
" zażądać rozpoczęcia postępowania cywilnego a także uczestniczyć w już toczących się sprawach
(na prawach prokuratora)
" wystąpić o wszczęcie postępowania administracyjnego albo zaskarżać podjętą decyzję sądu
administracyjnego a także uczestniczyć w toczącym się już postępowaniu administracyjnym na
prawach przysługujących prokuratorowi
" wystąpić do uprawnionego oskarżyciela z żądaniem wszczęcia postępowania przygotowawczego
w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu
7
Oprócz tego RPO:
" jest uprawniony do tego by przedstawiać właściwym organom, czy instytucjom lub organizacjom
ocen oraz wniosków, które zmierzają do zapewnienia odpowiedniej ochrony praw człowieka i
obywatela i usprawnienia w celu załatwiania spraw jednostki, na to wszystko daje mu
upoważnienie prowadzenie określonych spraw
" może zwracać się do właściwych organów z prośbą o podjęcie inicjatywy ustawodawczej lub też
zmianę określonych aktów prawnych w kwestiach dotyczących zakresu kompetencji RPO
" może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w
sprawach:
zgodności ustaw z ratyfikowanymi Umowami Międzynarodowymi
zgodności umów międzynarodowych i ustaw z ustawą zasadniczą
zgodności przepisów prawa, które wydają centralne organy państwowe z Konstytucją,
ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi
zgodności z Konstytucją celów a także działalności partii politycznych
może występować do Sądu Najwyższego z wnioskiem o podjęcie uchwały, która ma na celu
wyjaśnienie przepisów prawnych, które budzą wątpliwości albo stosowanie których wywołuje
rozbieżności w praktyce.
8