Fascynacja, czy poczucie obcości ? Człowiek współczesny wobec dzieł literatury
staropolskiej.


Polacy na przestrzeni dziejów zawsze i w każdych okolicznościach przywiązywali
ogromne znaczenie do historii. Była ona dla nas niczym matka-opiekunka, u
której szukaliśmy pokrzepienia w chwilach trwogi, rzadziej mądrości w momentach
przełomowych dla naszego kraju, zarówno na arenie międzynarodowej jak i w
sprawach wewnętrznych. Jednym z najistotniejszych elementów naszych dziejów
jest literatura. Pisarstwo, jako czynnik kulturotwórczy, jest świadectwem
naszej przynależności do europejskiego kręgu cywilizacyjnego, a naszym znakiem
identyfikacyjnym. To wszystko sprowadza się do twierdzenia, że literatura jest
najistotniejszym elementem duchowego życia każdego narodu, a my - Polacy nie
stanowimy wyjątku. Naszym obowiązkiem jest poznanie najważniejszych dzieł
literatury i czerpania z niej tego wszystkiego, co najwspanialsze, co może
upiększyć nasze życie i dopomóc w zrozumieniu otaczającego nas świata. Dlatego
też powinniśmy być otwarci na uniwersalne, ponadczasowe walory sztuki, także
tej z najdawniejszych okresów historyczno-literackich. Literatura staropolska,
a więc ta obejmująca swoim zakresem pierwsze dzieła pisane w naszym ojczystym
języku, aż do tych z końca XVIII wieku, jest dla młodych odbiorców szczególnie
fascynująca, gdyż z jednej strony przypomina najświetniejsze lata państwa -
złoty wiek kultury polskiej, a z drugiej opisuje chwile tragicznego, acz w
pełni zasłużonego, upadku. To wszystko ukazane jest na tle barwnych epok i
niezwykłych ludzi tamtych czasów.
Człowiek współczesny poznając dzieła literackie z dawnych epok świetności i
upadku naszego państwa, staje przed najwspanialszą księgą księgą narodu i tylko
od jego inwencji i pragnień zależy, czy stanie się ona źródłem wspaniałych
doznań natury estetycznej z elementami dydaktyczno-umoralniającymi, czy też
pozostanie nieznaną, przesłoniętą zapomnieniem historią bez znaczenia dla losów
ojczyzny, nas samych i przyszłych pokoleń. Pragnienie poznania, czym byliśmy,
przezwycięża poczucie obcości i staje się fascynującą przygodą dla nas
wszystkich. "Szczęśliwy naród, który ma poetę" - parafrazując tę złotą myśl
pragnę powiedzieć, że szczęśliwym może uważać się naród, który jest świadomy
swej przeszłości, posiada własną kulturę i literaturę. Jestem dumny, że jako
Polak mogę uczyć się ojczystej mowy na przykładach zabytków piśmiennictwa z
okresu staropolskiego i czerpać z tej skarbnicy mądrości.
Niezwykle fascynujące dla współczesnego czytelnika jest to, jak ogromną wiedzę
o świecie i człowieku posiadali nasi przodkowie. Na przestrzeni wieków powstał
pewien wzorzec "człowieka poczciwego", który obowiązuje do dnia dzisiejszego.
Już wtedy największą mądrością człowieka była umiejętność nazywania dobra
dobrem, a zła złem. W jednym z najdawniejszych zabytków literatury polskiej -
religijnej pieśni "Bogurodzica" człowiek zwraca się do Boga, za pośrednictwem
Matki Bożej o "zbożny pobyt, a po żywocie rajski przebyt". W ten sposób zostało
wyrażone pragnienie życia uczciwego, spokojnego, bez konieczności wojowania, w
zgodzie z chrześcijańskimi zasadami moralnymi. W średniowieczu ludzkie czyny, w
większym lub mniejszym stopniu, determinowane były pragnieniem życia wiecznego,
a więc wiara stanowiła zasadniczy element świadomości. Ówczesny wizerunek Boga
różnił się od tego, który funkcjonuje w naszych myślach. Był to surowy Pan,
któremu winno się służyć jak wasal swemu seniorowi. Ascezę, często posuniętą do
samozniszczenia, traktowano jako najmilszą Bogu ofiarę i pokutę. Było to typowo
średniowieczne pojmowanie wiary. Poglądy te przez wieki przeszły ewolucję aż do
dzisiejszej formy, jednak przełomowa zmiana dokonała się w renesansie. Możemy
to zaobserwować na przykładzie twórczości Jana z Czarnolasu, w szczególności w
pieśniach. Jest to oblicze Boga kochającego i opiekującego się człowiekiem,
który zawierza Stwórcy wszystkie swoje troski. Między istotą ludzką a Bogiem
panuje harmonia. Takie spojrzenie zawdzięczamy ideom humanizmu, nawrotowi do
kultury antyku, pragnieniu poznania i zgłębienia istoty ludzkiej. Mikołaj Rej,
jeden z największych twórców tamtego okresu, pisał o człowieku poczciwym,
ukazując taką postać istniejącą w harmonii z otoczeniem, przyrodą, a także
pogodzonego z samym sobą. Taka koncepcja człowieka i jego miejsca w świecie
odpowiada także mnie, bo choć minęło tyle czasu, dobro, sprawiedliwość i prawda
nadal pozostają nadrzędnymi wartościami kształtującymi świat.
Z kart literatury staropolskiej poznaję także postawy naszych przodków wobec
spraw ojczyzny. Nadrzędną cechę wyróżniającą rycerza, szlachcica, czy wreszcie
ziemianina, jest patriotyzm, pojmowany jako szczególne umiłowanie Polski z
gotowością do największych poświęceń. Pisali o tym Kochanowski i Rej, ale także
wybitni twórcy innych epok, m.in. Wacław Potocki, Ignacy Krasicki, Julian Ursyn
Niemcewicz. Oni z zapałem godnym sprawy pisali o potrzebie naprawy
Rzeczypospolitej, krytykowali konserwatywnie nastawioną część społeczeństwa,
ukazywali właściwe dla tamtego okresu postawy obywatelskie. Geneza polskiego
oświecenia związana jest z ruchem reform, który inspirowany przez filozofów i
twórców, miał oddalić grożące nam niebezpieczeństwo. Próba się nie powiodła.
Polska popadła w niewolę w 1795 roku, na wiele dziesiątków lat zniknęła z map
Europy. Z tamtego okresu pozostała jednak ogromna spuścizna literacka. Z niej
płyną nauki dla przyszłych pokoleń, jakie skutki powoduje anarchia i samowola w
państwie. Dla mnie szczególnie interesująca jest wnikliwa ocena społeczeństwa.
Należy docenić odwagę biskupa Krasickiego za ostry atak na stan duchowny.
Uczynił to w wykwintnej formie utworu literackiego, lecz pomimo tego krytyka
była bardzo celna. Spowodowało to oburzenie w szeregach duchowieństwa. W
klimacie oświeceniowego niepokoju narodziło się najwspanialsze świadectwo
polityczno-społecznej rozwagi - Konstytucja 3 maja. Przynosiła ona
unowocześnienie organizacji państwowej, polityczny awans mieszczaństwa i opiekę
dla chłopów.
Oświeceniowi twórcy literatury, którzy jednocześnie bardzo często angażowali
się w sprawy społeczne, imponują mi umiejętnością obiektywnej oceny własnych
czasów. Mają świadomość błędów i pomyłek właściwych epoce i ludziom. Wznoszą
się ponad wszelkie podziały i interes partykularny grupy, aby jednoczyć
podzielony naród i ratować ojczyznę. Jak wielka jest mądrość i roztropność
ludzi z "Kuźnicy Kołłątajowskiej", ocenić możemy my - wspołcześni odbiorcy
tamtych wydarzeń przez historię i literaturę, obserwując "społeczeństwo
cywilizowane końca XX wieku".
Na pytanie postawione w temacie pracy pragnę odpowiedzieć jednoznacznie, że
jako czytelnik literatury staropolskiej jestem nią zafascynowany. Poczucie
obcości powodowane świadomością różnic czasowych i językowych mija, gdy
pojmuję, że mentalność człowieka na przestrzeni wieków zmieniła się bardzo
niewiele.
Literatura najdawniejsza, średniowieczna, to przede wszystkim skarbnica
wiadomości historycznych. Z niej dowiadujemy się o początkach i kształtowaniu
się naszego państwa. Piśmiennictwo z epoki renesansu to źródło doznań
estetycznych. Poznałem pierwsze utwory napisane w języku ojczystym, podziwiałem
artyzm pieśni i utworów żałobnych Kochanowskiego. Barokowe koncepty poetyczne
bawiły mnie, a twórcy czasów oświecenia uczyli mnie odpowiedzialności i
patriotyzmu. Dlatego też literaturę staropolską uważam za szczególnie mi bliską
i mam nadzieję, że nauczę się czerpać z niej to, co najlepsze i najcenniejsze.