PRACA POGL
DOWA ISSN 1643 0956
Małgorzata Dąbkowska
Katedra i Klinika Psychiatrii Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Wpływ traumatycznych doświadczeń
na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży
The influence of traumatic events in childhood for youth s mental health
STRESZCZENIE ABSTRACT
W badaniach dotyczących częstości traumatycznych Research on frequency of traumatic life events has
wydarzeń życiowych wykazano, że dzieci są na nie shown that children are subject to them on higher
narażone bardziej niż osoby dorosłe. Im młodszy level than adults. The younger child is at the mo-
wiek dziecka w momencie zaistnienia traumy, tym ment of trauma s appearance, the more negative
bardziej niekorzystne skutki dla zdrowia psychicz- are it s results in child s mental health. Having com-
nego dziecka. Porównując definicje stresora w ko- pared definitions of the stressor in subsequent clas-
lejnych klasyfikacjach zaburzeń psychicznych według sifications of mental disorders (according to the
amerykańskiej klasyfikacji chorób psychicznych American classification of mental disorders DSM) one
(DSM), obserwuje się tendencje do uszczegółowia- can observe tendencies to particularization and at-
nia i podkreślania wyjątkowości traumatycznego taching importance to the exceptional meaning of
wydarzenia, które może wywołać zaburzenie zdro- traumatic event, which can cause disorder in men-
wia psychicznego. Szczególnie niekorzystny wpływ tal health. Particularly, disadvantageous influence
na zdrowie psychiczne majÄ… traumatyczne wydarze- to mental health may be observed in the earliest
nia w najwcześniejszym okresie dzieciństwa. Trau- period of childhood. Traumatic life events may initi-
matyczne wydarzenia życiowe mogą inicjować lub ate or sharpen various mental disorders. Stress in-
zaostrzać różne zaburzenia psychiczne. Stres zwięk- creases the risk of many symptoms and somatic dis-
sza ryzyko wystąpienia licznych objawów i schorzeń eases appearance. A risk of traumatic events expe-
somatycznych. Ryzyko doświadczania wydarzeń rience such as violence or accident grows propor-
traumatycznych, takich jak przemoc lub wypadek, tionally with the number of stressors connected with
rośnie wraz z liczbą stresorów związanych z rodziną. family. Among children to whom the harm is done,
Wśród dzieci krzywdzonych dzieci z rodzin z proble- the children living in families with alcoholic prob-
mem alkoholowym stanowią szczególną grupę. Spe- lem form a particular population. Specific character
cyfika ich codziennego życia sprawia, że stale od- of their everyday life makes those children feel anx-
czuwają lęk, są bezradne i spięte. Trwanie w ciągłej ious, helpless and tense. Staying with constant un-
niepewności i nieprzewidywalności wydarzeń wywo- certainty, unpredictability of events makes child
łuje u dziecka poczucie braku stabilności, porządku feel a lack of stability, lack of life s order and there-
życiowego, a w konsekwencji  brak kontroli nad fore a lack of inspection over its life.
swoim życiem.
key words: stress, traumatic life events, childhood,
słowa kluczowe: stres, traumatyczne wydarzenia mental health
życiowe, dzieciństwo, zdrowie psychiczne
Wstęp
W badaniach dotyczących częstości traumatycz-
Adres do korespondencji: dr med. Małgorzata Dąbkowska
nych wydarzeń życiowych wykazano, że dzieci są na
ul. Kurpińskiego 19, 85 096 Bydgoszcz
nie narażone bardziej niż osoby dorosłe. Na terenach
tel.: [phone], faks: (052) 585 37 66
objętych wojną dzieci są najbardziej poszkodowaną
e-mail: [e-mail]
grupą, nawet bardziej niż osoby bezpośrednio uczest-
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2006; 4 (6): 161 164
niczące w działaniach bojowych. Traumatyczne prze-
Copyright © 2006 Via Medica
www.psychiatria.med.pl 161
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2006, tom 6, nr 4
życie związane z przemocą domową także ma głęb- nalne. Bolesne wydarzenia mogą bezpośrednio po-
szy negatywny wpływ, jeśli dotyczy członków rodzi- przedzać wystąpienie objawów choroby lub skutki
ny w trakcie rozwoju. Im młodszy wiek dziecka mogą się kumulować przez dłuższy czas, a kolejne
w momencie zaistnienia traumy, tym bardziej nie- zdarzenie, nawet po długim czasie, wywoła zabu-
korzystne skutki dla zdrowia psychicznego dziecka. rzenie psychiczne. Szczególnie niekorzystny wpływ
Porównując definicje stresora w kolejnych klasyfika- na zdrowie psychiczne wywierają traumatyczne wy-
cjach zaburzeń psychicznych według amerykańskiej darzenia w najwcześniejszym okresie dzieciństwa.
klasyfikacji chorób psychicznych (DSM, Diagnostic Nadużycia w dzieciństwie wielokrotnie potęgują ry-
and Statistical Manual of Mental Disorders), obser- zyko licznych chorób psychicznych; stwierdzono
wuje się tendencje do uszczegółowiania i podkre- 4,7-krotnie zwiększają ryzyko uzależnienia od sub-
ślania wyjątkowości traumatycznego wydarzenia, stancji psychoaktywnych, 2,2-krotnie ryzyko uzależ-
które może wywołać zaburzenie zdrowia psychicz- nienia od alkoholu, 3,7-krotnie ryzyko prób samo-
nego. Jednocześnie istnieje świadomość subiektyw- bójczych, 3,2-krotnie ryzyko hospitalizacji psychia-
nej oceny każdego wydarzenia i wpływu licznych trycznych. U pacjentów, który doświadczali trauma-
zmiennych na odbiór doświadczeń życiowych. tycznych przeżyć w dzieciństwie, w przebiegu cho-
W klasyfikacji DSM-III traumatyczne wydarze- roby psychicznej obserwuje się większą liczbę obja-
nie to możliwy do wyodrębnienia stresor, który może wów somatycznych, wyższą punktację w skalach
wywołać znaczące objawy dystresu prawie u każdej depresji, lęku i somatyzacji. W grupie tej odnotowa-
osoby [1]. Według klasyfikacji DSM III-R stresor to no większe ryzyko zachorowania na depresję oraz
zdarzenie znajdujące się poza zakresem normalnych zaburzenia lękowe. Osoby te charakteryzują się
ludzkich przeżyć, które może odgrywać istotnie za- większą nadwrażliwością w kontaktach interperso-
kłócającą rolę niemal dla wszystkich osób [2]. W kla- nalnych. W badaniach epidemiologicznych wykaza-
syfikacji DSM-IV definicja stresora jest najszersza; zda- no, że narażenie na wydarzenia traumatyczne w dzie-
rzenie to wiąże się z rzeczywistą śmiercią, zagroże- ciństwie sprzyja w dorosłości korzystaniu z opieki
niem życia bądz
poważnym zranieniem, zagrożeniem społecznej, problemom zdrowotnym, rozwojowi cho-
własnej fizycznej integralności czy innych osób. Re- rób, a także szybszej śmierci.
akcja może obejmować intensywny strach, poczucie
bezradności lub odczucie makabryczności sytuacji
(u dzieci może się to wyrażać poprzez dezintegrację Neurobiologia stresu
lub pobudzenie) [3]. Pod wpływem psychologicznego stresu neuro-
Wyniki badań wskazują na niepokojąco duże ny okolicy nadwzrokowej podwzgórza wydzielają
rozpowszechnienie traumatycznych zdarzeń w życiu kortykoliberynę (CRH, corticotropin-releasing hor-
dzieci, które, według różnych badań, wynosi 59%, mone), pod wpływem której następuje sekrecja hor-
a nawet 70% [4, 5]. W polskim badaniu dotyczÄ…cym monu adrenokortykotropowego (ACTH, adrenocor-
wyselekcjonowanej grupy społecznej (studentów) aż ticotropin hormone) z przedniego płata przysadki.
23% badanych potwierdzało fakt przemocy fizycz- Kora nadnerczy zostaje stymulowana do wydziela-
nej w dzieciństwie [6]. Traumatyczne wydarzenia nia glukokortykoidów. Następuje wiązanie się w ukła-
życiowe mogą inicjować lub zaostrzać różne zabu- dzie limbicznym glukokortykoidów z receptorami. Re-
rzenia psychiczne. W retrospektywnych badaniach ceptory funkcjonują jako białka wiążące DNA. Pod
pacjentów z chorobami psychicznymi, jak schizofre- wpływem przyłączenia glukokortykoidów do recep-
nia czy schorzenia afektywne, wykazano zdecydo- tora następuje modyfikacja transkrypcji genów wpły-
wanie większą częstość traumatycznych wydarzeń wających na strukturę i funkcję neuronów. Stres we
w porównaniu ze zdrowymi osobami. Pacjenci z za- wczesnym okresie rozwojowym zaburza początkową
burzeniami psychicznymi w dzieciństwie zatrważa- nadprodukcję połączeń neuronalnych, czego następ-
jąco często byli narażeni na przemoc fizyczną lub stwem w póz
niejszym okresie jest deficyt połączeń
wykorzystanie seksualne. Według różnych autorów synaptycznych. Pod wpływem stresu następuje spa-
45 92% pacjentów z zaburzeniami psychicznymi dek liczby receptorów benzodiazepinowych, wzrost
przeżyło traumatyczne doświadczenia [7 9]. W ba- stężenia dopaminy, spadek stężenia serotoniny w ją-
daniach Lipschitsa i wsp. [10, 11] aż 61% pacjentów drach migdałowatych. Prowadzi to do zmniejszenia
psychiatrycznych było w dzieciństwie zaniedbywa- kontroli nad zachowaniami agresywnymi i seksual-
nych emocjonalnie, a 37%  wykorzystywanych sek- nymi. Pod wpływem stresu następuje spadek obję-
sualnie; aż 44% doznawało przemocy fizycznej, tości ciała modzelowatego i zmniejszenie połączeń
a u 52% można było stwierdzić nadużycia emocjo- między półkulami mózgu. Zwiększona lateralizacja
162 www.psychiatria.med.pl
Małgorzata Dąbkowska, Wpływ traumatycznych doświadczeń na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży
sprzyja zachowaniom antyspołecznym i rozwojowi cechy środowiskowe działające na każdego osobno
osobowości z pogranicza (borderline). Osoby te są (sposób traktowania poszczególnych dzieci w rodzi-
wtórnie narażone na kolejne traumatyczne doświad- nie, pozycja dziecka), wspólne cechy środowiska czy
czenia. Najbardziej wrażliwe na stres okolice mózgu wpływ pośrednich czynników genetycznych, jak cechy
to hipokamp, jądro migdałowate i ciało modzelo- dziecka kształtujące stosunek rodziców do niego.
wate. Powstała pod wpływem stresu hiperkortyzo- Modyfikacja dziecięcej odpowiedzi na stres zależy
lemia wzmaga wrażliwość mózgu na hipoksję, hipo- od wieku, w jakim dziecko doznało urazu, okresu
glikemię i inne czynniki toksyczne. Hiperkortyzole- rozwojowego, genetycznej wrażliwości, cech osobo-
mia powoduje zmniejszenie ekspresji czynników neu- wości, czynników zewnętrznych (jak np. wsparcie
rotroficznych w obszarze hipokampu, obniżenie od- społeczne), stanu zdrowia dziecka oraz jakości wcześ-
porności immunologicznej i większą podatność na niejszych relacji rodzice dziecko. Najistotniejszymi
choroby, między innymi autoimmunologiczne i on- czynnikami chroniącymi dziecko przed istotnym stre-
kologiczne. Na skutek urazów doznanych w dzieciń- sem są: dobre funkcjonowanie rodziny, wyższy wynik
stwie obserwuje się zmiany strukturalne mózgu. w skali IQ i dobre zdrowie psychiczne matki [4, 14].
U dzieci, które doświadczyły przemocy, odnotowano Szczególnie traumatyczny wpływ na zdrowie psy-
zmiany w układzie limbicznym (hipokampu, jądra chiczne dziecka ma pozbawienie go opieki matki.
migdałowatego, przegrody) oraz stwierdzono niespe- W badaniach na zwierzętach, w których oceniano
cyficzne zmiany w EEG zwiÄ…zane z zaburzeniami znaczenie deprywacji opieki matczynej, zanotowa-
w układzie limbicznym i asymetrią półkulową [12, 13]. no, że negatywne skutki zależą od szczególnie nie-
Wydarzenia we wczesnym dzieciństwie mogą wpły- korzystnego momentu rozwojowego. Pod wpływem
wać na zmianę lateralizacji półkul mózgowych. pozbawienia opieki matki u osesków szczurzych ob-
Przemoc w dzieciństwie powoduje deficyty serwuje się zmiany czynności osi podwzgórzowo-
poznawcze. Stwierdzane deficyty funkcji werbalnych przysadkowo-nadnerczowej (HPA, hypothalamic-pi-
są spowodowane zmianami w lewej półkuli. Zwłasz- tuitary-adrenal), takie jak: wzrost wydzielania korty-
cza wykorzystywanie seksualne zniekształca przebieg koliberyny (CRH) w podwzgórzu, wzrost stężenia CRH
przetwarzania przeżyć na poziomie funkcji poznaw- w płynie mózgowo-rdzeniowym, wzrost ekspresji
czych. Z kolei dzieci wychowywane przez instytucje CRHmRNA w podwzgórzu, jądrze migdałowatym
są przekonane o bezsensowności planowania, co i miejscu sinawym, zwiększenie wydzielania ACTH
prowadzi do działań impulsywnych i stwarza ryzyko w przysadce oraz redukcja neurogenezy w hipokampie.
niebezpiecznych sytuacji. Pod wpływem przeżyć dzieci Przeżycie traumatyczne zostawia ślad w pamię-
tworzą własne wzorce, takie jak koncepcja samego ci w każdym wieku [15]. Pierwsze badanie obejmują-
siebie i relacji z otoczeniem. Skutki psychologiczne ce wpływ przeżyć traumatycznych u dzieci do 3. roku
mają charakter długofalowy. Traumatyczne wyda- życia przeprowadzono dopiero w latach 90. XX wie-
rzenia z wczesnego dzieciństwa wpływają w póz
- ku [15].
niejszym okresie życia na nieadekwatne podejmo- Ryzyko doświadczania wydarzeń traumatycz-
wanie ról społecznych, specyficzny sposób myślenia, nych, takich jak przemoc lub wypadek, rośnie z liczbą
gorszą samoocenę, a także wywołują poczucie bez- stresorów związanych z rodziną (np. bieda, bezro-
nadziejności i zależność od innych. bocie rodziców, zażywanie przez rodziców narkoty-
ków, nadużywanie alkoholu) [16]. Wskutek doświad-
czeń wynikających z przemocy domowej ból ofiar
Wrażliwość na stres jest tym większy, im bliższa jest osoba agresora.
Dotychczasowe wyniki badań nad wpływem W przypadku dzieci rodzaj doznanej krzywdy wpły-
stresu na zdrowie psychiczne człowieka wyraz
nie wa na póz
niejsze zachowania ofiar. Uważa się, że
wskazują na znaczące różnice we wrażliwości czy fizyczna przemoc sprzyja póz
niejszym zachowaniom
odporności na stres u poszczególnych osób. Podat- agresywnym, a wykorzystywanie seksualne  zacho-
ność na urazy psychiczne jest wynikiem działania waniom lękowym [4]. Szczególnie traumatycznym
bardzo różnorodnych czynników i dopiero suma rodzajem przemocy jest dla dziecka obserwowanie
wpływów prowadzi do ujawnienia się zaburzeń psy- agresji w domu w stosunku do osoby najbliższej
chicznych po doświadczeniu przeżycia traumatyczne- dziecku. Najczęściej dotyczy to przemocy ze strony
go. Złożona jest także rola dziedziczenia w indywidu- konkubenta skierowanej w stronę matki dziecka [17].
alnej podatności na działanie szkodliwych czynników U dorosłych skutki krzywdzenia w dzieciństwie po-
środowiskowych. Istotne są indywidualne czynniki wodują zmiany fizjologicznych reakcji na sytuacje
genetyczne właściwe dla danej osoby, jednostkowe stresowe, mniej skuteczna jest u nich regulacja emo-
www.psychiatria.med.pl 163
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2006, tom 6, nr 4
3. The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 4th
cji, podważone zostaje zaufanie; osoby takie przeja-
Edition (DSM-IV). American Psychiatric Association 1994.
wiajÄ… nieadekwatne adaptacyjne przekonania o sa-
4. Silva R., Alpert M., Munoz D., Singh S., Matzner F., Dummit S.
mym sobie i przyszłości, a także zmiany w postrze-
Stress and vulnerability to posttraumatic stress disorder in chil-
dren and adolescents. Am. J. Psychiatry 2000; 157: 1229 1230.
ganiu świata, niekiedy zaburzenia dysocjacyjne lub
5. Fitzpatrick K.M., Boldizar J.P. The prevalence and consequen-
zachowania agresywne. Wśród krzywdzonych dzieci
ces of exposure to violence among African-American youth.
szczególną populację stanowią osoby z rodzin z pro-
J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry 1992; 32: 424 430.
blemem alkoholowym. Szacuje się, że w Polsce w tych 6. Lis-Turlejska M. Rozpowszechnienie traumatycznych zdarzeń
oraz objawów potraumatycznych w nieklinicznej próbie stu-
rodzinach żyje 1,5 2 mln dzieci. Specyfika ich co-
dentów wyższych uczelni. W: Strelau J. (red.). Osobowość
dziennego życia sprawia, że stale odczuwają lęk,
a ekstremalny stres. GWP, Gdańsk 2004: 100 118.
są bezradne i spięte. Różne formy zachowań agre- 7. Goodman L., Rosenberg S., Mueser T., Drake R. Physical and
sexual assault history in women with serious mental illness:
sywnych i represyjnych ze strony rodziców, zaniedby-
prevalence, correlates, treatment and future research direc-
wanie obowiązków opiekuńczych i potrzeb dziecka
tions. Schizophr. Bull. 1997; 23: 685 696.
destrukcyjnie wpływają na jego zdrowie fizyczne
8. Read J. Child abuse and psychosis: a literature review and im-
plications for professional practice. Professional Psychology:
i psychiczne oraz na proces rozwoju. Podstawowym
Research and Practice 1997; 28: 448 456.
z
ródłem zagrożeń jest stan długotrwałego napięcia
9. Ito Y., Teicher M., Glod C., Harper D., Magnus E., Gelbard H.
i stresu. U tych dzieci trwanie w ciągłej niepewności
Increased prevalence of electrophysiological abnormalities in
i nieprzewidywalności wydarzeń wywołuje poczucie children with psychological, physical and sexual abuse.
J. Neuropsychiatry Clin. Neurosci. 1993; 5: 401 408.
braku stabilności, porządku życiowego, a w konse-
10. Lipschitz D., Kaplan M., Sorkenn J., Faedda G., Chorney P.,
kwencji  brak kontroli nad swoim życiem [18].
Asnis G. Prevalence and characteristics of physical and sexual
Wyniki wielu prac wskazują, że przemoc fizyczna czy
abuse among psychiatric outpatients. Psychiatric Services 1996;
47: 189 191.
nadużycia seksualne w dzieciństwie wpływają na czę-
11. Lipschitz D., Winegar R., Nicolaou A., Hartnick E., Wolfson M.,
stość zaburzeń psychicznych w dorosłym wieku, ta-
Southwick S. Perceived abuse and neglect as risk factors for
kich jak: zaburzenia lękowe, depresja, wzrost ryzyka
suicidal behavior in adolescent inpatients. J. Nerv. Ment. Dis.
1999; 187: 32 39.
próby samobójczej, schizofrenia, uzależnienia, zabu-
12. Teicher M., Glod C., Surrey J., Swett C. Early childhood abuse
rzenia osobowości [19]. Stres zwiększa ryzyko wy-
and limbic system ratings in adult psychiatric outpatients.
stąpienia licznych objawów i schorzeń somatycznych,
J. Neuropsychiatry Clin. Neurosci. 1993; 5: 301 306.
jak: cukrzyca, bóle głowy, choroba Gravesa-Basedo- 13. Teicher M., Ito Y., Glod C., Andersen S., Dumont N., Ackerman E.
Preliminary evidence for abnormal cortical development in
wa, półpasiec, choroba wrzodowa, choroby auto-
physically and sexually abused children using EEG coherence
immunologiczne i onkologiczne [20]. Doświadcze-
and MRI. W: Yehuda R., McFarlane A. (red.). Psychobiology of
nie traumatycznych wydarzeń przez dziecko powo-
posttraumatic stress disorder. Ann. NY Acad. Sci. 1997; 821.
14. Tiet Q., Bird H.R., Davies M. i wsp. Adverse life events and
duje poważne skutki psychiczne wywołujące zmiany
resilience. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psych. 1998; 37: 1191 1200.
biologiczne w mózgu, a także upośledzające zdrowie
15. Terr L. What happens to the memories of early childhood trau-
psychiczne, funkcjonowanie społeczne i intelektual-
ma? J. Am. Ac. Child and Adol. Psych. 1998, 27: 96 104.
16. Costello E.J., Erkanli A., Faibank J.A., Angold A. The prevalence
ne. Wiedza lekarza na temat wpływu traumatycznych
of potentially traumatic events in childhood and adolescence.
przeżyć w dzieciństwie na zdrowie psychiczne może
J. Traum. Str. 2002; 15: 99 112.
się przyczynić do wnikliwej oceny sytuacji dziecka,
17. Jaffe P., Wolfe D., Wilson S., Zalc L. Similarities in behavioral
zwłaszcza rodzinnej, co pozwoli objąć opieką psycho- and social maladjustment among child victims and witnessnes
to family violence. Am. J. Orthopsych. 1986; 56: 142 146.
logicznÄ… i psychiatrycznÄ… ofiary traumy.
18. Raine A. Autonomic nervous system factors underlying disinhi-
bitid, antisocial and violent behaviour: biosocial pespectives and
treatment implications. Ann. NY Acad. Sci. 1996; 794: 46 59.
19. Hefferan K., Cloitre M. A comparisonof post traumatic stress
PIÅšMIENNICTWO
disorder with and without borderline pesonality disorder among
1. The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 3th women with history childhood sexual abuse: etiological and
edition (DSM-III). American Psychiatric Association 1980. clinical characterisctics. J. Nerv. Ment. Dis. 2000; 188: 589 595.
2. The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 3th 20. Dudek D. Stres i depresja  próba integracji podejścia biolo-
Edition Revised (DSM-III-R). American Psychiatric Association gicznego i psychospołecznego. Psychiatria w Praktyce Ogól-
1987. nolekarskiej 2002; 1: 1 7.
164 www.psychiatria.med.pl