Ogólna charakterystyka instytucji bezpodstawnego wzbogacenia
Instytucję bezpodstawnego wzbogacenia regulują art. 405 414 KC. Są to przepisy Tytułu V Księgi
III Kodeksu cywilnego. Przedmiotem ich regulacji jest:
" pojęcie bezpodstawnego wzbogacenia,
" przesłanki roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia,
" nienależne świadczenie, jako przypadek bezpodstawnego wzbogacenia,
" sposoby zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia,
" przypadki wzbogacenia, które nie podlegają zwrotowi,
" możliwość orzeczenia przepadku świadczenia na rzecz Skarbu Państwa oraz
" dopuszczalność zbiegu roszczenia z bezpodstawnego wzbogacenia z innymi
roszczeniami.
Bezpodstawne wzbogacenie jest jednym ze z
ródeł odpowiedzialności cywilnej; w myśl art. 405 KC
fakt uzyskania korzyści majątkowej w sposób prawnie nieuzasadniony rodzi zobowiązanie, które
nazwać można zobowiązaniem z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.
Do powstania roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia potrzebne jest przesunięcie
majątkowe (transfer korzyści z majątku jednej osoby do majątku osoby drugiej albo uzyskanie
korzyści przez jedną osobę kosztem innej) oraz brak podstawy prawnej tegoż przesunięcia.
Nieusprawiedliwione przesunięcie majątkowe jest symetryczne w tym sensie, że z jednej strony
oznacza wzbogacenie, zaś z drugiej zubożenie, a pomiędzy wzbogaceniem a zubożeniem zachodzi
pewien związek. Tak więc do przesłanek roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia należą:
 wzbogacenie jednego podmiotu,
 zubożenie drugiego,
 związek między wzbogaceniem a zubożeniem oraz
 bezpodstawność wzbogacenia.
Przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu stosuje się w szczególności do świadczenia nienależnego
(art. 410 ż 1 KC). W tym przypadku wzbogacony  w następstwie działania zubożonego podjętego
przez niego w celu wykonania określonego zobowiązania  uzyskuje korzyść, która w
rzeczywistości, jako świadczenie, mu się nie należy. W myśl art. 410 ż 2 KC, zubożony może
żądać zwrotu nienależnego świadczenia (przysługuje mu tzw. kondykcja) w następujących
sytuacjach: gdy brak było zobowiązania (condictio indebiti), gdy odpadła podstawa prawna
świadczenia (condictio causa finita), gdy cel świadczenia nie został osiągnięty (condictio causa
data causa non secuta), gdy czynność prawna był nieważna (condictio sine causa).
Kodeks cywilny w art. 411 wymienia jednak wyjątki, kiedy to bezpodstawnie uzyskana korzyść w
postaci nienależnego świadczenia nie podlega zwrotowi. Po pierwsze, nie można żądać zwrotu
świadczenia, jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany (a
jego wiedza dotyczyła stanu faktycznego, który uzasadnia brak obowiązku świadczenia, lub stanu
prawnego, w świetle którego brak jest takiego obowiązku). Jednakże mimo świadomości braku
obowiązku świadczenia, wzbogacenie podlega zwrotowi, gdy spełnienie świadczenia nastąpiło z
zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności
prawnej (zob. art. 411 pkt 1 KC). Po drugie, nie można żądać zwrotu świadczenia jako
nienależnego, jeżeli jego spełnienie czyni zadość zasadom współżycia społecznego (zob. art. 411
pkt 2 KC).
Jako przykład podać można świadczenie pomocy finansowej krewnym dalszego stopnia, do której
to pomocy świadczący  w myśl przepisów KRO o obowiązku alimentacji  nie był prawnie
zobowiązany.
Po trzecie, nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu
zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu (art. 411 pkt 3 KC). Wiadomo bowiem, że upływ
terminu przedawnienia nie skutkuje wygaśnięciem zobowiązania (roszczenia majątkowego), a
jedynie powoduje jego przemianę w zobowiązanie naturalne. Oznacza to, że naturalnie
zobowiązany  w odpowiedzi na przedawnione roszczenie  może, ale nie musi, świadczyć (por.
art. 117 ż 2 KC). W sytuacji, gdy nie skorzystał z zarzutu przedawnienia i dobrowolnie spełnił
świadczenie, w myśl art. 411 pkt 3 KC nie może żądać jego zwrotu. Wreszcie po czwarte, nie
można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała
się wymagalna (art. 411 pkt 4 KC). Ponadto w myśl art. 413 ż 1 KC, kto spełnia świadczenie z gry
lub zakładu, nie może żądać zwrotu, chyba że gra lub zakład były zakazane albo nierzetelne.
Z uwagi na potrzebę ochrony interesów ogólniejszych niż interes zubożonego, w drodze wyjątku od
zasad ogólnych, gdy świadczenie zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu
zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym  nie tylko nie można żądać jego zwrotu ani
zatrzymać otrzymanego świadczenia, ale w myśl art. 412 KC sąd może orzec przepadek
świadczenia na rzecz Skarbu Państwa. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony,
przepadkowi może ulec jego wartość.
Kwestii świadczeń z tytułu gier i zakładów poświęcony jest jeden z przepisów regulujących
instytucję bezpodstawnego wzbogacenia, a konkretnie art. 413 KC. Przepis ten normuje moc
prawną zobowiązań, których z
ródłem są czynności prawne losowe. Zgodnie z art. 413 ż 2 KC,
roszczeń z gry lub zakładu można dochodzić tylko wtedy, gdy gra lub zakład były prowadzone na
podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego. Tym samym, w myśl art. 413 ż 1 KC, kto
spełnia świadczenie z gry lub zakładu, nie może żądać zwrotu, chyba że gra lub zakład były
zakazane albo nierzetelne.
Jeżeli spełnione zostały przesłanki roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, to
wzbogacony jest zobowiązany zwrócić zubożonemu uzyskaną korzyść majątkową. W myśl art. 405
KC, wzbogacony obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do
zwrotu jej wartości (zwrotu określonej kwoty pieniężnej). Roszczenie o zwrot bezpodstawnego
wzbogacenia ma majątkowy charakter i jako takie ulega przedawnieniu w myśl zasad ogólnych
(zob. art. 117 i art. 118 KC). Obowiązek zwrotu bezpodstawnie uzyskanej korzyści obejmuje nie
tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub
uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody  chodzi o
obowiązek wydania tzw. surogatów (art. 406 KC). Z drugiej strony, wzbogacony bezpodstawnie
może żądać od zubożonego zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły pokrycia w
użytku, który z nich osiągnął. Zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają
wartość korzyści w chwili jej wydania; może jednak zabrać te nakłady, przywracając stan
poprzedni. Jednakże kto, czyniąc nakłady, wiedział, że korzyść mu się nie należy, ten może żądać
zwrotu nakładów tylko o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania. Jeżeli
żądający wydania korzyści jest zobowiązany do zwrotu nakładów, sąd może zamiast wydania
korzyści w naturze nakazać zwrot jej wartości w pieniądzu z odliczeniem wartości nakładów, które
żądający byłby obowiązany zwrócić (zob. art. 408 KC). W myśl art. 409 KC, obowiązek wydania
korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki
sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją, powinien
był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Kodeks cywilny stoi zatem na stanowisku, że roszczenie z
tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest w zasadzie ograniczone do aktualnego przedmiotu
wzbogacenia w chwili żądania zwrotu. Zasadniczo obowiązek zwrotu bezpodstawnego
wzbogacenia ciąży na bezpodstawnie wzbogaconym (art. 405 KC) oraz na jego następcach
prawnych pod tytułem ogólnym (np. na spadkobiercach; zob. art. 922 KC). Jednakże jeśli
bezpodstawnie wzbogacony rozporządził korzyścią na rzecz osoby trzeciej bezpłatnie, obowiązek
wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią (zob. art. 407 KC).
Według art. 414 KC przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu nie uchybiają przepisom o
obowiązku naprawienia szkody. Oznacza to, że dopuszczalny jest zbieg norm o zwrocie
bezpodstawnego wzbogacenia i o naprawieniu szkody. Z mocy szczególnego przepisu ustawy
wyłączony może być przy tym zbieg roszczenia z bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniami
odszkodowawczymi z tytułu odpowiedzialności ex contractu.