ROMAN CHWALISZEWSKI, WOJCIECH KICMAN
POLSKIE UMOCNIENIA
OBRONNE
z 1939 r.
w rejonie Wągrowiec  Gołańcz
Opracowanie tekstu:
ROMAN CHWALISZEWSKI  część I
WOJCIECH KICMAN  część II i III
Rysunki techniczne i mapka:
WOJCIECH KICMAN
Opracowanie redakcyjne:
ANDRZEJ MILCZYC
SKi
Zdjęcia:
BOGDAN PIECHOWIAK
Reprodukcje zdjęć:
ZBIGNIEW ZAJKOWSKI
WOJCIECH BESZTERDA
Na okładce: Schron typu  B" w rej. Gołańczy
Foto: B Piechowiak
W rejonie Wągrowiec  Gołańcz, do chwili obecnej zachowały się
unikalne już a zarazem jedyne na terenie województwa pilskiego umoc-
nienia obronne z 1939 r. Stanowi je 14 betonowych schronów bojowych
piechoty 4 typów będących przykładem kunsztu polskiej sztuki inżynie-
ryjnej w wojskowym budownictwie obronnym tamtego okresu.
Obiektami tymi zainteresowali się członkowie Wojewódzkiego Oby-
watelskiego Komitetu Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa w Pile
 R. Chwaliszewski, St. Kabaciński, W. Kicman i B Piechowiak.
W wyniku przeprowadzonych penetracji terenowych powstała szcze-
gółowa dokumentacja po miarowo-fotograficzna, która wzbogacona
relacjami mieszkańców tych terenów oraz literaturą przedmiotu stano-
wiła materiał dla niniejszego opracowania.
Prace tę podjęto dla bliższego poznania, udokumentowania i popu-
laryzacji pomników polskiej sztuki inżynieryjno-wojskowej z 1939 r.
zachowanych na obszarze województwa pilskiego.
GENEZA POWSTANIA UMOCNIEC
OBRONNYCH
Ogólna sytuacja polityczna, jaka wiosną 1939r. zaistniała w stosun-
kach polsko-niemieckich, zmusiła polskie władze wojskowe do powzięcia
gorączkowych przygotowań obronnych. Oznaczały one miedzy innymi
częściową tzw. cichą mobilizację sił zbrojnych (23 III 1939r.); utworzono
także sztaby dla siedmiu zorganizowanych w wojsku polskim armii.
Obszary pomiędzy Notecią a Wartą znalazły się w zasięgu działania
armii  Poznań" dowodzonej przez gen. Tadeusza Kutrzebę.
Zadaniem tej armii było przede wszystkim osłanianie się na kierunku
Frankfurt-Poznań oraz ubezpieczanie skrzydeł armii  A
ódz
" i  Pomorze"
pozostających w bezpośrednim sąsiedztwie. W celu opóz
niania działań
nieprzyjaciela nakazano, aby armia  Poznań" wykorzystała wszystkie
nadajÄ…ce siÄ™ do tego celu linie terenowe. Na ostatecznÄ… pozycjÄ™ obrony
armii wyznaczono linię biegnącą od przedmościa Bydgoszcz do jeziora
Żnin, jeziora Gopło-Kałału, Gopło-Warta i rzeką Wartą z wysunięciem
w rejonie Konin-Turek.
Aby sprostać temu zadaniu, gen. T. Kutrzeba przystąpił do opraco-
wania i natychmiastowej realizacji planu przygotowań obronnych swej
armii.
Przedmiotem szczególnej troski dowództwa armii  Poznań" była
organizacja linii osłonowej między Poznaniem a Bydgoszczą (w rejonie
Wągrowiec-Gołańcz-Kcynia) bowiem istniała tam luka wynikająca
z pokojowej dyslokacji wojsk na terenie Wielkopolski. Była to dyslo-
kacja operacyjnie nieodpowiednia, gdyż jak wspominał gen. T. Kutrzeba:
 Wybitny kierunek wypadowy nieprzyjaciela na Wągrowiec i Żnin
garnizonu nie posiadał. Wypad niemiecki mógłby bez trudu dojść do
Gniezna, nie natrafiwszy uprzednio na żaden oddział wojska". W tej
sytuacji na ten newralgiczny, 60-kilometrowy odcinek skierowano da
Skierniewic 26 Dywizję Piechoty, przewidywaną dotąd jako część odwo-
dowÄ… Naczelnego Wodza.
Natychmiast po 23 marca 1939r. do Wągrowca przybył 37 łęczycki
pułk piechoty im ks. J Poniatowskiego pod dowództwem ppłk S. Kurcza.
PÅ‚k dypl. Adam Brzechwa-Ajdukiewicz
dowódca 26 DP
Jeden z batalionów tego pułku wraz z dywizjonem artyrerii stanął
w Żninie. Siły te przystąpiły do montowania frontu osłony oraz nawiąz-
ania kontaktu ze swymi sąsiadami a armii  Pomorze" (na północy)
i armii  Poznań" (na południu).
W lipcu 1939 r w rejonie Wągrowiec-Gołańcz-Żnin przewiezione
zostały pozostałe siły 26 DP, której dowódcą był płk dypl. Adam
Brzechwa-Ajdukiewicz a szefem sztabu mjr dypl. Witold Bronisław
Sujkowski. Miejscem postoju dowództwa dywizji było Wapno Nowe.
(budynek szkoły).
W skład dywizji, oprócz 37 łęczyckiego pp wchodziły:
- 10 łowicki pułk piechoty (dowódca płk Marian Krudowski)
- 18 skierniewicki pułk piechoty dowódca ppkł dypl. Adam W. Ma-
jewski)
Siedziba Sztabu 26DP (obecnie szkoła) w Wapnie Nowym
 jednostki artylerii (26 pal, 67 dal, 26 dac, 26 b. art. plot.)
 82 kompania czołgów TKS oraz kawaleri a dywizyj na kompani a ko-
larzy i służby pomocnicze.
Ponadto do składu 26 DP przydzielono: Pociąg pancerny nr 11  Da-
nuta", dca kpt. Bronisław Korobowicz, Kcyński Batalion Obrony Na-
rodowej (dca mj r Władysław Pawłowski), Wągrowiecki Batalion ON
(dca mj r Aleksander F. Lubik), Żniński Batalion ON (dca mj r St ani s-
ław Wultański). 26 Dywizja, choć podlegała armi i  Poznań", ot rzymał a
zadanie osłaniania południowego skrzydła armii  Pomorze" na linii je-
zior wągrowieckich w pasie: północna granica A
obienica  Nakł o (wył.)
 Rynarzewo, południowa granica Piłka  Skoki (wył.)  Janowice.
Na przestrzeni tej, stanowiącej jeden z czterech odcinków (północny)
ugrupowania osłonowego armii  Poznań", 26 DP rozlokowała swe jed-
nostki w następujący sposób:
 III batalion 18 pp i Kcyński Baon ON  otrzymał y północny pod-
odcinek pasa obrony, na południowy zachód od Noteci w okolicach
Nakła i Kcyni. W bezpośrednim współdziałaniu z Nakielski m Ba-
talionem ON maj ora Józefa Parczyńskiego.
 10 pp zajmował odcinek środkowy  Gołańcz
 37 pp z Wągrowieckim Batalionem ON obsadził odcinek południowy
na linii jezior wÄ…growieckich
 Żniński Batalion ON  jako najsilniejszy pod względem uzbrojenia
batalion ON typu  S"  zajął obronę na odcinku  Żnin", stanowią-
cym pozycję głównego oporu dla całej dywizji.
Precyzowanie zadań w toku przygotowań obronnych całej dywizji
warunkowało także ukształtowanie zajmowanego terenu. Mając na
względzie występowanie tutaj naturalnych przeszkód wodnych (rzeka
Noteć i ciąg jezior) zakładano, że nieprzyjaciel nie użyje na tym od-
cinku swych wojsk pancernych lub zmotoryzowanych. Uznano zatem,
że odcinek zajmowany przez 26 DP będzie w związku z tym w przysz-
łej walce raczej bierny. Głównych działań obronnych spodziewano się
na obszarze między jeziorami wągrowieckimi i żnińskimi a Notecią.
Stąd też w tym rejonie zgrupowano odwody dywizji. Ponadto zgodnie
z wytycznymi Sztabu Głównego oraz sztabu armii  Poznań" na odcin-
ku osłony Wągrowiec Gołańcz oraz na linii jezior żnińskich jednost-
ki 26 DP przystąpiły do robót fortyfikacyjnych. Polegały one na budo-
wie betonowych schronów bojowych (bunkrów) na głównych kierun-
kach spodziewanych natarć nieprzyjaciela.
Pomiędzy schronami kopano rowy strzeleckie, a przed nimi zasieki
z drutu kolczastego. W toku prac wykonano także rowy przeciwpan-
cerne oraz spiętrzenia wód.
Zaminowano też szereg mostów i mostków na przedpolu pozycji o-
słonowej. Prace te wymagały znacznego wysiłku ludzkiego, materia-
łowego i finansowego. Stąd też do pomocy wojsku przydzielono
ludność cywilną, zaś niezbędne środki finansowe wyasygnowano
z funduszu Bezrobocia województwa poznańskiego oraz z Ministerstwa
Spraw Wojskowych.
Jak podaje Ryszard Juszkiewicz koszt jednego schronu betonowego
na 2 cekaemy z wieżyczką, mającego wytrzymać pojedyńcze pociski
o kalibrze 155 mm, wynosiły 40 tys.zł2).
Przygotowując przedpole do przyszłej walki trzeba było niekiedy do-
konywać wyrębu terenów zalesionych a nawet likwidować niektóre
zabudowania. Przykładem jest tutaj rejon Laskownicy i stodoły w gos-
podarstwie Jakuba Czekaja.
Przebiegiem i efektami tych prac, tworzÄ…cych pierwszÄ… w tym rejo-
nie linie polskiego oporu interesował się bardzo wywiad niemiecki.
Miał on pewne ułatwienia w zdobywaniu niezbędnych informacji ze
względu na fakt iż do kopania rowów zatrudniano Niemców. Powodo-
wało to także czasem, jak np. w rejonie Wapna, poróżnienia na tle na-
rodowościowym.
23 sierpnia 1939 r. otrzymano rozkaz o mobilizacji alarmowej, w ty-
dzień póz
niej, 30 sierpnia 1939 r. ogłoszono mobilizację powszechną,
która w rejonie zajmowanym przez 26 DP przebiegała planowo i spo-
kojnie, ale od tej chwili rozpoczęła się, w ślad za ewakuacją urzędów
i rodzin urzędniczych, wojenna tułaczka mieszkańców powiatów nad-
granicznych w głąb kraju. 1 września 1939 r. o świcie Niemcy wkro-
czyli w granice Polski  rozpoczęła się wojna.
Pierwsze nadgraniczne potyczki z nieprzyjacielem stoczyła Straż
Graniczna wsparta plutonami wzmocnienia oraz niewielka część ka-
walerii dywizyjnej 26 DP znajdującej się na północ od Noteci. Wieczo-
rem 1 września pamiętnego roku, w związku z zagrożeniem przez czołgi
niemieckie pozycji Nakielskiego Batalionu ON w rejonie Nakła, z 26 DP
wydzielono 4 baterię 26 pułku artylerii lekkiej, która dla wsparcia od-
działów nakielskich zajęła pozycje w lesie na zachód od miejscowości
Wieszki. W nocy z 1 na 2 września, dla lepszego zabezpieczenia prawego
skrzydła swej dywizji, płk dypl. A. Brzechwa-Ajdukiewicz przesunął
18 pp do rejonu: Rozstrzębowo  Szczepice  Czerwoniak  Suchorą-
czek. Na noc oddziały niemieckie wycofały się z Nakła. Następnego dnia
nieprzyjaciel zaczął okopywać się na południe od Nakła w czym prze-
szkadzano mu prowadząc ogień artyleryjski i z broni maszynowej pa-
raliżując jednocześnie ruchy jego czołgów. Niekorzystna zmiana poło-
żenia oddziałów armii  Pomorze" sprawiła, iż 15 DP - prawy sąsiad
26 DP  rozpoczęła powolny odwrót. W konsekwencji dowództwo otrzy-
mało rozkaz ściągnięcia 26 DP na linię jezior żnińskich.
2 września 1939 r. rejon zajmowany przez 26 DP zaatakowany został
przez lotnictwo niemieckie. W WÄ…growcu pod gruzami zburzonego ra-
tusza zginął burmistrz Szymon Wachowiak i 5 pracowników Zarządu
Miejskiego.
W nocy z 3 na 4 września 26 DP wykonała rozkazu opuszczenia dotyc-
czasowej pozycji wysuniętej w rejonie Wągrowiec-Gołańcz i przenie-
sienia się na zachód od Żnina.
Posunięcie to zostało podyktowane ogólną sytuacją operacyjną na
froncie.
Gen. T. Kutrzeba wspominał po latach:  Schrony nie oddały nam
swych usług, tak samo jak liczne i skuteczne zalewy, gdyż nie były
atakowane".
Inaczej było pod Mławą, gdzie takim samym schronom przypadło
zdać pomyślnie swój bojowy egzamin.
Tymczasem 26 DP odchodząc z dotychczasowej pozycji postawiła tu
groby swych nieznanych żołnierzy (np. w Golańczy i Wągrowcu).
Był to początek chlubnego szlaku bojowego 26 Skierniewickiej Dy-
wizji Piechoty i przydzielonych do niej Batalionów Obrony Narodowej.
Żołnierzom tych jednostek przygotowującym się do odparcia wroga
nie danym było wybierać sobie miejsca walki ani też składania ofiar
Ojczyz
nie.
Kami eń upamiętniający pobyt 37 pp w Wągrowcu
1) Tadeusz Kutrzeba. Bitwa nad Bzurą (9 - 22 września 1939 r.) Warszawa 1958 r.
2) Ryszard Juszkiewicz, Bitwa pod MÅ‚awÄ… 1939 r. Warszawa 1979 r. sir. 39
3) T. Kutrzeba. Tamże str. 46
Część II
PRZEBI EG LINII OBRONY I LOKALIZACJA OBIEKTÓW
Główna linia obrony przebiegała wzdłuż ciągu jezior rynny wągro-
wieckiej do Gołańczy i była następująco umocniona:
1) odcinek  WÄ…growiec" (dwa schrony typu  A")
2) odcinek WÄ…growiec-Grylewo, jako rejon obrony ruchomej bez u-
mocnień stałych.
3) odcinek północny  skraj Jeziora Grylewskiego-Gołańcz z wydzie-
lonymi punktami oporu  Podjezierze" i  Gołańcz" (łącznie 5 schro-
nów typu  A", 3 schrony typu  B", 1 schron typu  C-l").
4) samodzielny rejon oporu  Dobieszewko" (poza terenem obecnego
województwa pilskiego)  2 schrony typu  A", 1 schron typu  C-l"
i jeden typu  C-2".
A
ącznie więc na tym terenie wybudowano 15 obiektów fortyfikacyj-
nych w tym: 9 schronów obserwacyjno-bojowych typu  A", 3 schrony
bojowe typu  B", 2 schrony bojowe typu  C-l", 1 schron bojowy typu
 C-2".
Lokalizacja obiektów w terenie przedstawia się następująco:
1. Odcinek  Wągrowiec". Jego umocnienie stanowiły dwa schrony ty-
pu  A"  pierwszy znajdował się na wschodniej skarpie dolinki
rzeki Wełny w odległości ok. 300 m od północnego krańca jez. A
Ä™-
gowskiego i 200 m na zachód od krańca cmentarza zlokalizowanego
przy ul. Skockiej. W latach 60-tych schron ten uległ zniszczeniu
w związku z lokalizacją w tym miejscu wysypiska śmieci
 drugi znajdował się w Wągrowcu przy ul. Rogozińskiej przy sa-
mym chodniku, po lewej stronie, przed mostem na Strudze Goła-
nieckiej. Jest zachowany w doskonałym stanie; wejście zasypane,
otwór strzelniczy dobrze widoczny, skierowany na drogę prowadzą-
cÄ… do Rogoz
na i mokradła pomiędzy rzeką Wełną a ul. Rogozińską.
2. Odcinek Wągrowiec-Grylewo  nie stwierdzono na nim żadnych
umocnień.
3. Odcinek umocniony  północny skraj jez. Grylewskiego-Gołańcz
(łącznie 9 obiektów fortyfikacyjnych):
a) pojedyńczy schron obserwacyjno-bojowy zlokalizowany w pół-
nocno-zachodniej części Jez. Grylewskiego w rzadkim lesie,
150 m od rozwidlenia drogi Golańcz-Brzez
no z drogÄ… polnÄ… pro-
wadzÄ…cÄ… przez Brzez
no Stare do A
eknÄ….
Schron dobrze zachowany. Wejście zasypane a otwór strzelniczy
skierowany na istniejącą, w okresie międzywojennym w tej czę-
ści jez. Grylewskiego, przeprawę promową z zadaniem likwi-
dacji przejścia nieprzyjaciela na tym kierunku,
b) wydzielony punkt oporu  Pojezierze". Umocnienie tego odcinka
stanowiły dwa schrony obserwacyjno-bojowe typu  A" oraz po
jednym schronie typu  B" i  C"
 pierwszy typu  A" znajduje się na wyniosłości terenu (pola
uprawne) w odległości 150 m od zabudowań ostatniego gospo-
darstwa przy północnej stronie jez. Laskowickiego.
Obiekt doskonale zachowany z zasypanym wejściem i otworem
strzelniczym. Zachowała się jeszcze żelazna rura w stropie schro-
nu stanowiąca otwór wentylacyjny. Otwór strzelniczy skierowany
skierowany na północny skraj jeziora z zadaniem pokrycia pola
martwego pomiędzy obiektami  B" i  C-l".
- drugi typu  A" znajduje się na wschodniej skarpie głębokiej
doliny Strugi Gołanieckiej, tuż przy drodze polnej Gołańcz-Pod-
jezierze, w odległości 100 m od drogi polnej Chawłodowo-Krzy-
żanki, przebiegającej w tym miejscu przez dolinę Strugi Goła-
nieckiej, na jej ostrym skręcie z kierunku północno-zachodniego
na północy, w odległości 800 m od Podjezierza. Schron doskonale
usytuowany i zachowany, miał za zadanie blokować przejście
(przeprawę) przez dolinę Strugi Gołanieckiej, pociętej w tym
miejscu jarami.
typu  C-l" usytuowany w odległości 100 m od gospodarstwa rol-
nego na wysokiej skarpie zachodniego brzegu j. Laskonickiego.
Ze schronu tego można było prowadzić ogień dwoma ciężkimi
karabinami maszynowymi  jednym wzdłuż całego j. Laskow-
nickiego w jego południowym kierunku, a drugi w odwrotnym,
na zachodni brzeg doliny Strugi Gołanieckiej. Schron doskonale
zachowany, jest dobrze widoczny z drogi polnej (50 m) Gołańcz-
-Podjezierze, a w okresie walk był osłonięty siatkami maskują-
cymi.
- drugi schron położony w odległości 350 m od powyższego jest
typu  B". Znajduje się na skraju małego lasku, 50 m od drogi
Schron typu  C" w rej. Lasownicy
Gołańcz-Podjezierze. doskonale zachowany, w zachodniej skar-
pie doliny Strugi Gołanieckiej. Nawet z bliskiej odległości jest
chnią renu. Otwór strzelniczy na jeden ckm skierowany na
północny-wschód, celem prowadzenia ostrzału wzdłuż całego od-
cinka (800 m) doliny Strugi Gołanieckiej.
c) wydzielony punkt oporu  Gołańcz". Wzdłuż drogi polnej Go-
łańcz-Pcdjezierze, biegnącej po wschodniej stronie głębokiej
i szerokiej w tym miejscu doliny Strugi Gołanieckiej, wybudo-
wano cztery obiekty fortyfikacyjne z zadaniem obrony odcinka
Gołańcz  załamanie południowe doliny Strugi Gołanieckiej.
 pierwszy schron bojowy typu "A" znajduje się w odległości
1500 m na południowy-zachód od cmentarza w Gołańczy. Je-
go zadaniem była obserwacja nieprzyjaciela wzdłuż drogi
Gołańcz-Rybowo oraz blokada przejścia w tym miejscu przez
dolinę Strugi Gołanieckiej z północy na południe przez groblę
prowadzącą od strony północnej jarem do przysiółka Gołańcz,
Schron został wywrócony w trakcie wybierania piasku.
 drugi schron typu "A" znajduje się w odległości 300 m na
zachód od cmentarza w Gołańczy przy drodze (80 m) Gołańcz-
-Podjezierze po jej południowej stronie. Obiekt doskonale za-
chowany, wyjście zasypane, otwór strzelniczy skierowany na
północ celem prowadzenia obserwacji i ostrzału drogi Go-
łańcz-Rybowo na bliskich podejściach od zachodu do Go-
łańczy.
 pierwszy schron bojowy typu  B" zlokalizowano w odległości
200 m od rozwidlenia drogi Gołańcz-Chawłodno z drogą polną
Gołańcz-Podjezierze. Schron zbudowano na wyniosłości tere-
nu ze skierowaniem strzelnicy ckm na zachód do prowadze-
nia ognia wzdłuż doliny Strugi Gołanieckiej. Obiekt doskona-
le zachowany.
 drugi schron bojowy typu  B" zlokalizowany jest po prawej
stronie polnej drogi Gołańcz-Podjezierze, w odległości 600 m
od cmentarza w Gołańczy tuż przy południowej skarpie w tym
miejscu nieznacznie zmienia kierunek na południowo-zachod-
ni. Obiekt doskonale zachowany z możliwością prowadzenia
ostrzału na odległość do 1500 m doskonale z tego miejsca wi-
docznej długiej i szerokiej w tym miejscu doliny Strugi Go-
łanieckiej. Wokół obiektu, który doskonale nadaje się do zwie-
dzania, niefortunnie zlokalizowano miejskie wysypisko śmieci.
Już poza terenami woj. pilskiego znajduje się samodzielny rejon o-
poru  Dobieszewko". Obiekty fortyfikacyjne tego rejonu stanowiÄ… dwa
schrony typu  A" i pojedyńcze schrony  C-l" oraz  C-2". Są one zlo-
kalizowane wzdłuż zachodniego i południowego podnóża górskiego nad
okolicą wzniesienia o kącie 141,6 m na północny-zachód od Dobie-
szewka. Przy drodze polnej Potulin-Dobieszewko zlokalizowano trzy
obiekty:
 schron typu  D-2" znajduje się obok krzyżówki dróg polnych (o wy-
sokości 114,8 m) w odkrytym terenie 50 m od skraju zalesionego
wzgórza z możliwością prowadzenia ognia wzdłuż linii frontu (o cha-
rakterze tradytora międzypola) w kierunku południowym na szero-
kiej otwartej przestrzeni w kierunku wsi Bogdanowo oraz w kie-
runku północnym wzdłuż drogi polnej Potulin-Dobieszewo. Obiekt
doskonale zachowany z częściowo zasypanym wejściem i otworami
strzelniczymi.
 drugi schron bojowy typu  D-l" znajduje się w odległości 350 m na
północ od pierwszego w obejściach samotnej zagrody. Ze strony po-
łudniowej miał możliwość ostrzeliwania drogi Potulin-Dobieszewko
tworząc z pierwszym schronem możliwość ognia krzyżowego a od
strony północnej istniała możliwość ostrzeliwania miejscowości Do-
bieszewo.
 jeden schron typu  A" zlokalizowany w połowie południowej strony
zbocza z otworem strzeleckim skierowanym na południowy zachód.
Schron ten zachowany jest w nienaruszonym stanie.
 drugi schron typu  A" znajduje siÄ™ na skraju lasu po stronie po-
łudniowo-wschodniej wzgórza w odległości 350 m od miejscowości
Dobieszewko. Ze schronu tego prowadzono obserwację wzdłuż dro-
gi Dobieszewko-Oleszno. Obiekt znajduje siÄ™ w nienaruszonym
stanie.
Część III
CHARAKTERYSTYKA OBIEKTÓW FORTYFIKACYJNYCH
Do dziś zachowały się w terenie betonowe schrony bojowe 4 typów
a w kilku miejscach są ledwo widoczne ślady okopów. Innych umocnień
polowych nie stwierdzono. Cały pas obrony znajdował się na urodzaj-
nych ziemiach, co powodowało szybkie likwidowanie przez miejsco-
wych rolników wszelkich elementów inżynierskich typu ziemnego.
1. Betonowy schron obserwacyjno-bojowy piechoty typu  A"
 przeznaczenie: prowadzenie obserwacji oraz ognia w jednym kie-
runku celem uniemożliwienia przejścia nieprzyjaciela na bronio-
nym odcinku lub osłona podejść do innych schronów
 uzbrojenie: 1 ręczny karabin maszynowy
 załoga: 2  3 żołnierzy
 powierzchnia izby bojowej: 2,5 m2
 kubatura wnętrza: 4,2 m3
 opis: konstrukcja schronu opierała się na planie czworoboku
z ostro ściętymi od strony czołowej nadającymi bardziej odpor-
ną na ostrzał część czołową schronu. Grubość ściany czołowej
40 cm, grubość stropu 50 cm a ścian bocznych 20 cm. Izba bojo-
wa miała wymiary 210X140 cm, wysokość 170 cm. Do schronu
prowadziło wejście bez drzwi o wymiarach 100X50 cm. W po-
dłodze schronu znajduje się studzienka o wymiarach 60X60 cm.
Odprowadzenie gazów bojowych następowało otworem wentyla-
cyjnym znajdującym się w stropie schronu o średnicy 5  7 cm.
Nad wejściem znajdował się mały okap betonowy ściany stropo-
wej ułatwiający zakładanie siatki maskującej
2. Schron bojowy piechoty typu  B"
 przeznaczenie: prowadzenie ognia ciągłego wzdłuż linii frontu
w jednym kierunku
 uzbrojenie: 1 ciężki karabin maszynowy
 załoga: 3  5 żołnierzy
 powierzchnia izby bojowej: 3,42 m2
 kubatura izby bojowej: 6,33 m3
 opis: schron zbudowano na plani e prostokąta, w którego krót szym
boku usytuowano otwór strzelniczy o wymiarach na wlocie
55X50 cm a na wylocie 50X120 cm.
Zabezpieczenie ot woru strzelniczego od góry stanowi ł okap t rój -
kąt ny (110X220X300 cm) o grubości 100 cm, przyl egaj ący do wy-
stępu z ostrogą st anowi ącą przedłużenie dłuższego boku schronu
o 230 cm a stanowiących właściwe zabezpieczenie otworu strzel-
niczego od strony linii frontu.
Konstrukcja wejścia składała się z korytarzyka 65X200 cm o wy-
sokości 140 cm bez drzwi ale z dwustronnym przelotowym wej-
ściem. Z korytarzyka do izby bojowej prowadziło wejście zasad-
nicze również bez drzwi o wymiarach 65 X 55X120 cm. System
wejściowy osłonięty był od strony bocznej schronu murem opo-
rowym grubości 55 cm i długości 200 cm oraz ścianką stropową
o grubości równej w całym schronie a wynoszącej 1 m.
Izbę bojową stanowiło pomieszczenie kwadratowe (185X185 cm)
o wysokości również 185 cm. W ścianie wejściowej znajdował się
otwór wentylacyjny (w lewym górnym rogu) o wymiarach
18X18 cm. W ścianie czołowej pod otworem strzelniczym znaj-
duj e sję nisza o podstawie 70 X50 cm i wysokości 70 cm stano-
wiÄ…ce miejsce na konstrukcjÄ™ podstawy ckm.
Cechą charakterystyczną tego typu schronów jest "ostroga", bę-
dąca przedłużeniem bocznej ściany przy otworze strzelniczym
a stanowiąca skuteczną osłonę przed ostrzałem. OStroga, jak
również cała konstrukcja zbudowana jest z żelbetu bez spec-
jalnego gładzenia ścian o wymiarach u podstawy 140X30 do 70
cm i wysokości 190 do 175 cm.
3. Schron bojowy piechoty typu  C-l"
- przeznaczenie: prowadzenie ognia ciągłego wzdłuż linii frontu
w dwóch przeciwstawnych sobie kierunkach
- uzbrojenie: 2 ciężkie karabiny maszynowe
- załoga: 5  8 żołnierzy
- powierzchnia izby bojowej: 5,9 m2
- kubatura izby bojowej: 10,9 m3
opis: konstrukcja opiera siÄ™ na planie prostokÄ…ta o wymiarach
zewnętrznych 520 cm X 340 cm. W krótszych ścianach czołowych
otwory strzelnicze sÄ… zaÅ‚amane o 30° od osi schronu. IzbÄ™ bojo-
wÄ… stanowi nieregularny trapez o wymiarach 240 X 375X190 cm.
W ścianie wejściowej w prawym rogu znajduje się otwór obser-
wacyjno-strzelniczy, spełniający również zadania wentylacyjne.
W lewym rogu ściany wejściowej znajduje się również otwór
obserwacyjno-strzelniczy o wymiarach na wlocie 25X25 cm oraz
drugi otwór wentylacyjny 18X18 cm. Konstrukcja otworów
strzelniczych, okapu, ostrogi i systemu wejściowego Jest iden-
tyczna jak w schronie typu  B". Schron od strony linii frontu
był zabezpieczony dodatkowo w ramach rozpiętości ostróg wa-
Å‚em ziemnym.
4. Schron bojowy piechoty typu  C-2"
- przeznaczenie jak w schronie typu  C-l"
- uzbrojenie i załoga jak w schronie typu  C-l" \
- powierzchnia izby bojowej: 5,58 m2
- kubatura izby bojowej: 10,32 m3
- opis: schron posiada izbÄ™ bojowÄ… w formie regularnego prosto-
kÄ…ta o wymiarach 310X180 cm. Otwory strzelnicze usytuowane
centrycznie wzdłuż osi schronu. Pozostałe el ement y jak
w schronie typu  C-l".
Relacje i ważniejsze wspomnienia
w zbiorach Muzeum Okręgowego w Pile
STANISA
AWA KABACIC
SKIEGO z Gołańczy (1979 r.)
STEFANA KAZIDRUKA z Wysokiej (1979 r.)
LUDWIKA KONOPY z WÄ…growca (1979 r.)
WA
ADYSA
AWA KULCZYC
SKIEGO z Gołańczy (1979 r.)
PIOTRA LUCKA z Bydgoszczy (1980 r.)
ANNY WOLNIEWICZ z WÄ…growca (1982 r.)
Opracowania:
P. BAUER, J. KRZYWANIA, D. POLAK Wielkopolanie w obronie oj-
czyzny 1939, Poznań 1980 r.
R. CHWALISZEWSKI W obliczu agresji,  Ziemia Nadnotecka" 9/1979
Der Kreis Eichenbruck. 800 Jahre Deutsche Kulturleistung im Wart-
heland. (Poznań) 1943 r.
T. JURGA Regularne jednostki WP w 1939 r. Warszawa 1975 r.
R. JUSZKIEWICZ Bitwa pod MÅ‚awÄ… 1939 r. Warszawa 1979 r.
T. KUTRZEBA Bitwa nad Bzurą (9-22 września 1939) Warszawa 1958 r.
ST. NOWACKI Hitlerowska okupacja Wielkopolski w okresie zarzÄ…du
wojskowego, wrzesień-paz
dziernik 1939 r. Poznań 1979 r.
S. OSIC
SKI V kolumna na Pomorzu Gdańskim Warszawa 1965 r.
K. PINDEL Obrona Narodowa 1937-1939 Warszawa 1979 r.
Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Londyn t. I, Kampa-
nia wrześniowa 1939 r., cz. I. Polityczne i wojskowe położenie Polski
przed wojną (1951 r.) cz. II Przebieg działań od 1 do 8 września (1958 r.)
E. SERWAC
SKI Wrzesień 1939 r. w Wielkopolsce. Poznań 1966 r.
Z. SZACHERSKI Wierni przysiędze Warszawa 1968 r.
Z. SZYMANKIEWICZ Zarys zbrodniczej działalności hitlerowców
Ziemi Chodzicskiej w 1939 r.  Rocznik Nadnotecki 7 z 2/1976 r.
Wojna obronna Polski 1939 Praca zbiorowa. Warszawa. 1979 r.