Słowo Boże w kulcie Starego Testamentu i judaizmu
1. Podstawy kultu Słowa Bożego
1.1. Księga Pisma św. spisanym Słowem Boga
W księgach Starego Testamentu jest około 214 wzmianek o tym, że
zawierają one słowo Boże skierowane do ludzi przez proroków1. Do tych
proroków należy w pierwszym rzędzie Mojżesz, z którym Bóg rozmawiał
 twarzą w twarz (Lb 12, 6-8). Po śmierci Mojżesza Bóg przemawiał do
ludzi przez innych proroków, którzy to wyraz
nie stwierdzają (Iz 6, 6-7;
Jr 1, 1-4; Ez 2, 8 3, 3 i inni). Szczególne znaczenie mają tu teksty, w
których występuje formuła  neum Jahwe . W pismach proroków pojawia
się ona aż 342 razy. Septuaginta tłumaczy  neum Jahwe przez �4Ą�� A
�{�ąż� = Pan powiedział, Pan rzekł. Lepsze jest już polskie tłumaczenie
 wyrocznia , chociaż i ono nie wyjaśnia do końca głębokiego sensu zwro-
tu hebrajskiego: szeptać do ucha, przemawiać w sposób intymny, ta-
jemniczy2.  Neum Jahwe wyraża więc najgłębsze przekonanie proroka,
że przekazywane przez niego słowo zostało mu objawione przez Boga3.
Słowo Boga skierowane do ludzi przez proroków nie ograniczało się
tylko do przekazu ustnego, lecz otrzymywało także formę pisemną.
Wskazują na to teksty, w których hagiograf powołuje się polecenie Boga,
aby spisał Jego słowa (Wj 17, 14; 24, 7; 34, 16-26; Lb 33, 2; Pwt 27, 2-
8; Iz 30, 8; Ha 2, 1).
Znamienne, że Izrael okazywał taki sam szacunek spisanemu Słowu
Bożemu, jak słowu żywemu, przekazywanemu ustnie przez proroków.
Kiedy Mojżesz pod górą Synaj odczytał nakazy Księgi Przymierza, lud
zawołał:  Wtedy wziął Księgę Przymierza i czytał ją głośno ludowi. I
oświadczyli: �Wszystko, co powiedział Pan, uczynimy i będziemy po-
słuszni (Wj 24, 7).
[Gdy za króla Jozjasza kapłan Chilkiasz] znalazł księgę Prawa Pańskiego, prze-
kazaną za pośrednictwem Mojżesza (& ), król rozkazał  Idz
cie radzić się Pana co
do mnie oraz pozostałych z Izraela i Judy w związku ze słowami tej znalezionej
księgi, bo wielki gniew Pana zapłonął nad nami z tego powodu, że przodkowie
nasi nie słuchali słów Pańskich, aby spełniać wszystko, jak jest napisane w tej
księdze (& ). I wszedł król do świątyni Pańskiej, a wraz z nim wszyscy ludzie z
Judy i mieszkańcy Jerozolimy, kapłani i lewici oraz cały lud, od największych do
1
S. A
ACH, Natchnienie biblijne, w: J. HOMERSKI (red.), Wstęp ogólny do Pisma św.,
Poznań-Warszawa 1973, 123.
2
B. DAVIDSON, The Analytical Hebrew and Chaldee Lexicon, Grand Rapids-
Michigan 1981, 529.
3
/. ' !,, 030;L=89 2ABC? 4> !2OB>3> 8AL<0, L2V2 1994, 10.
2
najmniejszych. Odczytał wobec nich całą treść księgi Przymierza, znalezionej
w świątyni Pańskiej. Następnie król stanął na swoim miejscu i zawarł przymie-
rze przed obliczem Pana, że pójdą za Panem i że będą przestrzegali Jego poleceń,
praw i postanowień całym sercem i całą duszą i w czyn zamienią słowa przymie-
rza, zapisane w tej księdze (Ez 34, 14. 21. 30-31).
Za czasów Ezdrasza po reformie zakazującej surowo małżeństw mie-
szanych, lud lęka się kary Bożej za nieprzestrzeganie Bożych przepisów
w tym względzie (Ezd 9, 4). Postanawia odtąd postępować według Prawa
Bożego (Ezd 10, 3-11), które było zawarte w księgach Wj 34, 11-16 i Pwt
7, 1-4; 23, 18.
O szacunku Izraela do spisanego Słowa Bożego świadczy też zakaz
małżeństw mieszanych wydany za czasów Ezdrasza. Lud lęka się kary
Bożej za nieprzestrzeganie Bożych przepisów w tym względzie (Ezd 9, 4).
Postanawia odtąd postępować według Prawa Bożego (Ezd 10, 3-11), któ-
re było zawarte w Torze Mojżesza (Wj 34, 11-16 i Pwt 7, 1-4; 23, 18).
1.2. Dynamizm Słowa Bożego
Tekst Biblii jest nie tylko słowem Boga, które poucza, lecz posiada
moc oddziaływania na odbiorcę. Forma tego oddziaływania różni się od
dynamiki języka ludzkiego. Pismo św. posiada moc zbawczą nie w kon-
tekście literackim, psychologicznym, lecz w kontekście Ducha Świętego,
który działa na człowieka wierzącego4.
W zachwycającym opisie liturgii stworzenia w Księdze Rodzaju poka-
zane jest stwórcze słowo Boga. Bóg wzywa do istnienia i ustanawia w
świecie porządek swoim słowem. Przepowiadanie proroków jest sku-
teczne nie tyle ze względu na ich umiejętność przekonywania
i przekazywania słowa Bożego, lecz ze względu na moc samego słowa
Bożego:
Zaiste, podobnie jak ulewa i śnieg spadają z nieba i tam nie powracają, dopóki
nie nawodnią ziemi, nie użyz
nią jej i nie zapewnią urodzaju, tak iż wydaje na-
sienie dla siewcy i chleb dla jedzącego, tak słowo, które wychodzi z ust moich,
nie wraca do Mnie bezowocne, zanim wpierw nie dokona tego, co chciałem, i nie
spełni pomyślnie swego posłannictwa (Iz 55, 10-11)5.
Szczególny dynamizm posiada Imię Boga:
Będziecie przestrzegać moich ustaw i moich wyroków. Człowiek, który je wypeł-
nia, żyje dzięki nim. Ja jestem Jahwe (Kpł 18, 5). Imię Jahwe jest tu gwarancją
autorytetu i mocy. Gdy więc kapłani błogosławią lud i wzywają nad nim Imienia
Boga, Bóg sam błogosławi:  Tak będą wzywać imienia mojego nad Izraelitami, a
Ja im będę błogosławił (Lb 6, 27)6.
4
L.A. SCH�KEL, Słowo natchnione. Pismo święte w świetle nauki o języku, Kraków
1983, 264.
5
L. STACHOWIAK, Księga Izajasza II III. Wstęp  przekład z oryginału  komentarz -
ekskursy (Pismo Święte Starego Testamentu IX, 2), Poznań 1996, 243-244.
6
L.A. SCH�KEL, Słowo natchnione, 269-270.
2
 3
Księga Pisma św., zwłaszcza Tory jest traktowane w judaizmie jako
wydarzenie, dramat, obecność Boga żywego, teofania. Doskonałym ko-
mentarzem takiego rozumienia Biblii przez judaizm jest opowiadanie o
rabbim Zusjim z Annopola, które przytacza M. Buber7:
Oto, co opowiedział rabbi Izraela z Rużyna:  Wszyscy uczniowie mojego przodka,
wielkiego Magida przepowiadali Naukę w jego imieniu, wszyscy  z wyjątkiem
rabbiego Zusji. Rabbi Zusja rzadko kiedy słuchał wypowiedzi mistrza do końca,
a to dlatego, że jak tylko Magid zaczynał swoją przemowę, przytaczając zdanie z
Pisma, które zamierzał objaśnić i wypowiadał słowo: �Pan rzekł, �Bóg rzekł,
rabbi Zusja popadał w zachwycenie, krzyczał i miotał się tak gwałtownie, że
przeszkadzał wszystkim zasiadającym u stołu i trzeba go było wyprowadzać.
Wtedy stojąc w sieni lub drewutni, obijał się o ściany i wołał: �Pan rzekł!. Uspo-
kajał się dopiero wtedy, gdy mój przodek kończył wykład.
2. Księga Słowa Bożego w liturgii judaistycznej
Centralnym miejscem kultu starotestamentalnego była świątynia w
Jerozolimie. Cały kult koncentrował się zasadniczo na sprawowaniu ry-
tuału ofiar publicznych i prywatnych8. Obok liturgii ofiary pojawia się w
świątyni stopniowo i niezależnie od liturgii ofiary liturgia słowa9. Józef
Flawiusz przypisuje już Mojżeszowi praktykę czytania Tory każdego ty-
godnia10. Właściwym miejscem kultu Księgi Pisma św. stała się jednak
dopiero synagoga11.
Synagogi pojawiają dopiero po niewoli babilońskiej, z dala od świątyni
i poza Jerozolimą. Miały one utrzymać rozproszonych Izraelitów w po-
czuciu jedności religijnej i narodowej. Wspólnota z Qumran również po-
siadał swoją synagogę, zw. Domem Tory12. Kapłani, którzy znalez
li się
na wygnaniu nie mogli już sprawować rytów ofiarniczych, ponieważ wy-
konywano je tylko w świątyni. Przejęli więc funkcję nauczycieli Prawa13.
Centralne miejsce w kulcie synagogalnym miejsce ofiary sprawowanej w
świątyni zajęła teraz Tora.
7
Opowieści chasydów, tł. P. HERTZ, Poznań 1986, 172.
8
Rytuał świątynny opisuje M. ROSIK, Jezus a judaizm w świetle Ewangelii według
św. Marka (Rozprawy i studia biblijne 15), Warszawa 2004, 75-84.
9
H. K�NE, Das Judentum, M�nchen-Z�rich 1991, 146.
10
 [Mojżesz] ogłosił swoje Prawo jako najpiękniejszą i najgłówniejszą formę na-
uczania; nie raz tylko lub dwa lub wielokrotnie mają go słuchać, lecz kazał co ty-
dzień porzucać inne swoje zajęcia i zbierać się razem na czytanie Prawa i uczyć się
go dokładnie na pamięć (Contra Apionem, 2, 17). E. D
BROWSKI uważa jednak tę
wypowiedz
za mało prawdopodobną (Nowy Testament na tle epoki (Pismo Święte
Nowego Testamentu II), Poznań 1958, 251).
11
M. ROSIK, Gesł e il Giudaismo. Passando oltre il confine, Serramazzoni 2006,
13.
12
1 QSa 1, 1.
13
Tamże.
3
4
Synagoga  podobnie jak meczet  nie posiada wcale ołtarza. Za za-
słoną znajduje się tu na wschodniej ścianie, zwróconej ku Jerozolimie,
święta szafa  tebah, określana także jako arka  Aron ha kodesz. Za-
słona (parochet) jest pięknie haftowana symbolami religijnymi. W tej
szafie są przechowywane zwoje ręcznie spisane na pergaminie (lub księ-
gi Pisma św.): Tora, Pięcioksiąg Mojżesza, uważany za świętą Księgę ży-
cia, nauki i prawa. Tora jest owinięta w lniane, haftowane płótno i
uwieńczona koroną, która jest symbolem nauki14. Rytualnym wyposa-
żeniem Tory są:
1. tarcze  tasy  zawieszone na zwoju, które informują jest zwój jest
przeznaczony do odczytywania podczas liturgii;
2. specjalne wskazówki do tekstu  jady.
Zwoju nie wolno dotykać w czasie odczytywania ani ręką, ani jadem.
Przed arką płoną wieczne lampki. Tora jest traktowana jak osoba ludz-
ka. Zniszczoną Torę należało grzebać, jak zmarłego człowieka15.
Taka szafa była też w pierwotnym Kościele, co pokazuje starożytny
fresk w Rawennie. Innym świadectwem jest praktyka Kościoła bizantyj-
skiego. Celebrans lub diakon, na początku Liturgii Słowa, bierze z ołta-
rza Księgę Ewangelii i rozpoczyna z nią procesję, intronizującą Księgę
Ewangelii. W tym celu udaje się prawą stroną za ołtarz, skąd wychodzi
lewą stroną do wiernych. To obejście ołtarza jest śladem dawnego ob-
rzędu, kiedy to Księga Ewangelii nie spoczywała na ołtarzu, lecz znaj-
dowała się w szafie, skąd celebrans wyjmował ją i udawał się z nią do
wiernych.
Ważną funkcję w odniesieniu do słowa Bożego spełniała jeszcze tzw.
katedra, czyli pulpit, z którego lektor, zwrócony twarzą do Jerozolimy,
komentował tekst Pisma św. Miejsce na pulpit powinno być obniżone w
stosunku do poziomu podłogi, zgodnie z tym, co mówi Psalm: Z głęboko-
ści wołam do Ciebie, Panie. W środku synagogi znajduje się ambona,
kazalnica, z której odczytuje się tekst Tory16.
Istotnym elementem nabożeństwa synagogalnego jest czytanie Tory.
Torę czyta się zawsze w szabat, w święta i dni postne. Hazzan, czyli
usługujący w synagodze (rodzaj zakrystian), wyjmuje z szafy oraz z obu
pokrowców święty zwój i podaje go pierwszemu z siedmiu lektorów. W
Palestynie i w większości synagog diaspory czytano w języku hebraj-
skim, po którym następował przekład w formie parafrazy w języku ara-
mejskim lub greckim. Tekst należało czytać, zakazane było recytowanie
z pamięci więcej niż jeden werset. Hazzan stał w pobliżu lektora. Jeżeli
14
Według Talmudu Tora, to:  korona nauki, korona kapłaństwa, korona króle-
stwa, korona dobrego imienia . Por. M. SIEMIEC
SKI, Księga świąt i obyczajów żydow-
skich, Warszawa 1993, 33.
15
Tamże, 29-33.
16
Przy takiej ambonie w środku kościoła celebrowana jest Liturgia Słowa w Ko-
ściele syryjskim.
4
 5
popełnił on błąd, hazzan go poprawiał. Jeżeli lektor doszedł do fragmen-
tu, który mógłby zgorszyć zgromadzenie, lub pobudzić je do śmiechu,
przerywano mu17.
Istniały dwa cykle czytań. W Palestynie obowiązywał cykl trzyletni, na-
tomiast w Babilonii i w diasporze cykl jednoroczny. Z reguły były dwa
czytania: Tory i proroków. Jako drugie czytanie wybierano teksty proro-
ków większych i mniejszych, a podczas pięciu wielkich świąt18, zamiast
proroków czytano wyjątki z Pięciu zwojów (Magillot)19. Po czytaniach na-
stępowała homilia (midrasz), w której objaśniano przeczytany tekst, do-
stosowując go do potrzeby czasu i okoliczności20.
3. Święta Księga Słowa Bożego
W liturgii synagogalnej używa się nie księgi Pisma św. w formie ko-
deksu, lecz zwoju. Zwój Tory wykonany jest na pergaminie wysokiej ja-
kości, ze skóry zwierząt, z których przyrządza się potrawy rytualne.
Tekst nie może być drukowany, lecz ręcznie, starannie pisany. Cała To-
ra (Pięcioksiąg Mojżesza) wykonany jest na jednym ciągłym arkuszu
pergaminu. Do pisania tekstu używa się czarnego atramentu
i staroświeckiego giętkiego pisaka (zaostrzone gęsie lub indycze pióro).
Tekst rozmieszczony jest w kolumnach. Na każdą kolumnę przypada od
czterdziestu do sześćdziesięciu linijek tekstu. Każdy wiersz powinien
odpowiadać długością poprzedniemu, a pismo powinno być jednakowe i
bezpretensjonalne21.
Wymogi związane z przepisywaniem Tory wynikają ze świadomości, że
nie chodzi tu o zwykły tekst literacki, lecz o święty zwój Słowa Bożego.
Przepisywanie Biblii jest traktowane w judaizmie jako dalszy ciąg utrwa-
lania Słowa Bożego jakby pod dyktandem samego Boga. Tekst Pisma
św. ma dla synagogi wartość sakralną, jest tekstem liturgicznym, świę-
tym22.
Biblia jest żyjącym, dynamicznym organizmem. Należy ją czytać i ana-
lizować tylko w języku oryginalnym, hebrajskim. Bada się starannie
każde słowo, analizuje się kontekst i okoliczności użycia takiego, a nie
innego słowa. W przekonaniu judaizmu żadne słowo Biblii hebrajskiej
nie zostało przez hagiografa użyte bez znaczenia, przypadkowo23.
17
M. ROSIK, Jezus a judaizm, 434.
18
Oktawa Paschy, Święto Tygodni, Chanuka, Święto Namiotów i Purim.
19
Są to następujące księgi: Pnp, Rt, Lm, Koh, Est.
20
M. ROSIK, dz. cyt.
21
S.P. DE VRIES MZN., Obrzędy i symbole Żydów, Kraków 1999, 32-34.
22
Tamże, 35.
23
P.H. FRY, Dialog chrześcijańsko-żydowski. Antologia tekstów, Warszawa 2003,
200.
5