Michał Wojciechowski
ZASADY SPOA
ECZNE STAREGO
TESTAMENTU
Przepisy prawne zawarte w Starym Testamencie nie przyciągają dziś
zbytniej uwagi. Myślimy, że jakkolwiek kiedyś miały pewną wartość
dla regulacji stosunków miedzy ludz
mi, to przecież Jezus odrzucił wiele
dawniejszych, formalistycznie ujmowanych zasad, św. Paweł zaś
stwierdził wprost, że do wybawienia nie prowadzi przestrzeganie
przepisów Prawa, lecz wiara (por. List do Galatów 3,2; List do Rzymian
1,16n). Obraz byłby jasny, gdyby nie to, że jednocześnie Jezus i Paweł
cytują Prawo i Prawa bronią: jest ono niezmienne (Mateusz 5,18),
można je odkryć we własnym sercu (Rz 2,14n), nie należy go zmieniać,
lecz wypełnić i właściwie ustawić (Mateusz 5,17; List do Rzymian
3,31).
Prawo i prawa.
Jak widać, Prawo można widzieć na różne sposoby. Już sam wyraz
 prawo [...] (po hebrajsku Tora) oznacza i pojedynczą ustawę,
instrukcję czy wskazówkę, i Księgę Prawa, i Prawo w ogóle  zasadę
porządku prawno-moralnego. Treść  Prawa , czyli pierwszych pięciu
ksiąg Starego Testamentu, widzieć można jako zbiór przepisów, na
sposób rozczłonkowany  ale także w całości, jako odbicie w ludzkim
języku odwiecznego Prawa Bożego.
Prawa najważniejsze zebrane zostały w dziesięciu przykazaniach.
Przykazania nie są jednak ujęte jak typowe przepisy prawne: nie
rozpatrują szczegółowych przypadków i nie wyliczają kar, lecz podają
konieczne i powszechne zasady postępowania zgodnego z wolą Bożą.
Zasady te są bowiem warunkiem przyjaz
ni ze Stwórcą i Wybawcą,
warunkiem przymierza, na mocy którego Bóg opiekuje się człowiekiem.
Prawo i zasady moralne ustala Bóg. Ich najgłębszą podstawą są
przykazania miłości Boga i bliz
niego, które również zostały w Prawie
wyraz
nie sformułowane (Powtórzonego Prawa 6,4-5; Kapłańska 19,18).
Rdzeniem tego, co nazywamy  Prawem Starego Testamentu,
okazuje się więc etyka, etyka religijna oparta na autorytecie Boga.
Życie Izraela regulować mają przede wszystkim zasady słusznego
postępowania podane przez Boga samego, które uznać należy w sercu.
Przepisy typu prawnego są natomiast zewnętrznym wyrazem
podstawowych zasad sprawiedliwości i miłości. Do Prawa wchodzą
zatem zarówno zasady moralne, jak instrukcje co do ich szczegółowego
zastosowania, przepisy prawne i proceduralne, a wreszcie te, które
normują sposób sprawowania kultu.
Istnienie tych publicznie ogłoszonych przepisów szczegółowych jest
istotne. Moralność bowiem nie jest tylko sprawą indywidualną i
prywatną  a to co najmniej z dwóch racji: po pierwsze, zasady
moralne obowiązują powszechnie, po wtóre, odnoszą się one do
bliz
niego, porządkują relacje międzyludzkie. Etyka, a zwłaszcza etyka
społeczna, powinna zatem znajdować odbicie w normach prawnych,
które ze swej strony winny respektować etykę. Szukając w Starym
Testamencie zasad moralno-społecznych, znajdziemy je między innymi
właśnie w formie prawnej. Część z tych przepisów, zwłaszcza norm
szczegółowych prawa cywilnego i karnego, jest przebrzmiała i
uwarunkowana historycznie. Inne jednak odzwierciedlają zasady trwałe.
Spojrzenie porządkujące, normatywne, zawarte w Pięcioksięgu,
dopełnione jest przez krytyczne i indywidualne orędzie Proroków.
Wierność Prawu nie oznacza dla nich egzekwowania przepisów:
najsłuszniejsze nawet zasady pozostają bowiem martwe, jeśli
wykonujemy je tylko zewnętrznie. O takiej sytuacji mówi Izajasz:
Słuchajcie słowa Jahwe (...) dajcie posłuch Prawu naszego Boga: (...)
Kto tego żądał od was, żebyście wydeptywali me dziedzińce?
Zaprzestańcie składania czczych ofiar! (...) Nie mogę ścierpieć świąt i
uroczystości. (...) Choćbyście nawet mnożyli modlitwy, Ja nie
wysłucham (Izajasz 1,10-15).
A przecież ofiary, święta, modlitwa są jak najbardziej zalecane przez
Prawo jako obowiązki religijno-społeczne! Według proroka takie
nakazy Prawa wymagają równocześnie nawrócenia i sprawiedliwości
wobec bliz
nich: Usuńcie zło uczynków waszych: (...) wspomagajcie
uciśnionego (w. 16-17). Prawo Boże jest religijno-moralną całością, a
nakazy społeczne jego konieczną częścią. Prawo to nie tylko obowiązki
kultowe, to również ich wewnętrzna treść.
Równie ostry krytycyzm uderza w ustawy regulujące życie publiczne,
jeśli niezgodne są one z tym, co Bóg ustanowił: Biada tym, co bezbożne
wydają ustawy i tym, co ustanowili przepisy krzywdzące, aby słabych
odepchnąć od sprawiedliwości i wyzuć z prawa biednych mego ludu
(Izajasz 10,1-2  przekład poprawiony). Zasady prawa i
sprawiedliwości istnieją obiektywnie, tak że odrzucić trzeba ludzkie
przepisy, które im zaprzeczają.
W świetle Starego Testamentu zakazy i nakazy każdego prawa
powinny być zgodne z prawem Bożym, z podstawowymi zasadami
moralnymi, chociaż sformułowania szczegółowe mogą odbijać zmienną
sytuację społeczną i kulturową różnych krajów i epok. Jednocześnie
uznana jest w pełni potrzeba porządku prawno-społecznego.
Jednostka i społeczeństwo
Stary Testament uwzględnia i społeczny, i osobisty wymiar
religijności. Przymierze z Bogiem dotyczy całego ludu Izraela, a
grzechy jednostek kalają całą wspólnotę. I dobro, i zło oddziałuje na
innych. Z drugiej strony człowiek zwraca się do Boga z modlitwą
osobistą  jak w Psalmach  i składa własne dary ofiarne. Wobec
sądu Bożego każdy odpowie tylko za swój grzech: nie ma
odpowiedzialności zbiorowej (por. Ezechiel 18,1-4).
Natomiast w życiu  świeckim więz
społeczna zdaje się przeważać
nad indywidualizmem, co w pewnej mierze zdaje się być
uwarunkowane przez ówczesną cywilizację. Izraelita związany był jak
najściślej z rodziną, podlegał absolutnej prawie władzy głowy rodu i
zobowiązany był do daleko posuniętej solidarności z krewnymi.
Podobny charakter miały obowiązki wobec narodu, widzianego jako
wielka rodzina. Istniała równie, przynajmniej w początkach Izraela,
tendencja do egalitaryzmu: starano się dzielić ziemię równo między
wszystkich Izraelitów i zapobiegać jej skupianiu w jednym ręku. W
ramach wspólnoty człowiek pozostawał jednak sobą i nie tracił
możliwości samodzielnego działania. Społeczeństwo podlegało zresztą
prawom, a prawa były takie same dla wszystkich, chroniąc jednostkę.
Wspólnota narodowa, która była zarazem religijną, miała znaczenie
szczególne. Księgi biblijne sławią odwagę i poświęcenie w obronie
ojczyzny, męstwo na wojnie, w prześladowaniach i w powstaniach;
szczególnie wyraz
ne jest to w Księgach Machabejskich i w Księdze
Judyty.
Towarzyszy temu zdecydowany sceptycyzm wobec oficjalnych
przywódców narodu, wobec władzy państwowej. Izraelici po wejściu
do Ziemi Obiecanej tworzyli luz
ną federację rodów i plemion, wodzów
i sędziów wybierając tylko w razie potrzeby. Na tym tle napotykamy
ostrzeżenia przed wprowadzaniem scentralizowanej monarchii na wzór
ludów sąsiednich. W Księdze Sędziów Jotam opowiada zwolennikom
samozwańczego króla Abimeleka bajkę o drzewach, które wybierały
sobie króla: drzewa szlachetne nie przyjęły wyboru, królem wybrano
więc oset, który natychmiast potem zagroził innym spalenie w wypadku
nieposłuszeństwa (Sędziów 9). Samuel przestrzegał Izraelitów
domagających się posiadania króla, że oznacza to uciążliwą służbę,
samowolę urzędników, pobór do wojska, konfiskaty i podatki (1
Samuela 8). Księgi biblijne pełne są opisów nadużyć i zbrodni
popełnianych przez rządzących i ich popleczników. Nieliczni tylko byli
dobrymi władcami. Niewierność królów wobec Boga jest przedstawiana
jako jedna z głównych przyczyn klęsk spadających na Izrael.
Przyznanie wielkiej wartości życiu społecznemu nie ogranicza zatem
uprawnień jednostki. Co więcej, życie społeczne też podlega zasadom
religijnym i moralnym. Raz jeszcze przypomnieć trzeba słowa Izajasza:
Biada tym, co bezbożnie wydają ustawy, i tym co ustanowili przepisy
krzywdzące (10,1). Uprawnienia państwa ograniczone są Bożymi
zasadami sprawiedliwości.
Dobra materialne i praca
Zróżnicowanie społeczne w dawnym Izraelu nie było wielkie.
Większość mieszkańców  rolników, pasterzy, rzemieślników  żyła
z pracy własnych rąk. Ułatwiało to obiektywne spojrzenie na pracę i jej
owoce. Dobra doczesne są owocem błogosławieństwa Bożego. Nie ma
nic lepszego dla człowieka, niż żeby jadł, pił i zażywał szczęścia dzięki
swej pracy (Kohelet 2,24). Biblia aprobuje świątecznie zastawiony stół
(Psalm 23,5) i używanie wina (Psalm 104,15). Złą jest rzecz być sknerą
dla siebie samego (Syrach 14,6).
Zarazem potrzebny jest umiar w korzystaniu z dóbr, zachowanie
wobec nich dystansu. Oczywiście nie należy ich gromadzić cudzym
kosztem. Nieograniczone bogacenie się jest potępiane: Biada tym,
którzy przydają dom do domu, rolę do roli (Izajasz 5,8). Człowiek
powinien posiadać tyle, ile mu potrzeba, ponieważ zarówno bieda, jak i
bogactwo niosą zagrożenia moralne: Nie dawaj mi bogactwa ni
nędzy ... bym syty nie stał się niewierny (...) lub z biedy nie począł kraść
i imię mego Boga znieważać (Przysłów 30,8n).
Praca konieczna jest nie tylko dla uzyskania środków do życia.
Pierwszy rozdział Księgi Rodzaju przedstawia Boga, który  pracuje i
 odpoczywa . W Raju człowiek pracował! (Rdz 2,15). Trud pracy,  pot
z czoła jest karą za grzech, ale sama praca zachowuje twórczą wartość.
Pracowitość jest więc godna pochwały, pracy powinna towarzyszyć
radość i zapał. Należy szanować pracę uciążliwą, zwłaszcza na roli
(Syrach 7,15). [Nie oznacza to podejrzliwości wobec zaradności i
handlu: Nie wstydz
się (...) korzyści przy sprzedażach kupieckich
(Syrach 42,1.5).] Natomiast lenistwo jest grzechem i spotyka się z
potępieniem i drwiną: leń pracować musi pod batem (Przysłów 12,24),
wart jest tyle, co krowi nawóz (Syrach 22,2). Lenistwu towarzyszy
wielomówstwo, wykręty, niedbalstwo, nieudolność. Nie należy
oczywiście mylić lenistwa z odpoczynkiem, każdy bowiem ma prawo
do spokojnego snu, wypoczynku po pracy, świętowania; nadmierny
pośpiech i praca nad siły są szkodliwe.
Praca należy więc do natury człowieka. Z obowiązku pracy wynika
jednak prawo do jej owoców i do wypoczynku.
Ochrona najsłabszych
Przepisy bezbożne i krzywdzące, o których mówi Izajasz, zmierzały
do tego, aby słabych odepchnąć od sprawiedliwości i wyzuć z prawa
biednych (Izajasz 10,2). Przemoc wobec ubogich i ich krzywdzenie
przez sędziów są wielokroć potępiane w Biblii. Opiekunem biednych i
nieszczęśliwych jest sam Jahwe. Pomaganie im jest obowiązkiem
wobec Boga. Kto posiada cokolwiek, nie powinien uchylać się od
dawania jałmużny, zwłaszcza biednym w swoim najbliższym otoczeniu.
Należało też na przykład zostawić dla biedaków resztkę zbiorów na
polu, mogli oni także zaspokoić głód z cudzego pola lub winnicy.
Surowo zabronione było zwlekanie z zapłatą dla pracowników i wyzysk
poprzez pożyczki.
Na biedę narażone były szczególnie sieroty i wdowy. Prawa
dotyczące ubogich wymieniają je stale. Co trzeci rok dziesięcina z
plonów była zarezerwowana dla miejscowych lewitów, sierot i wdów
oraz dla cudzoziemców.
Cudzoziemcy zamieszkali w ziemi Izraela byli bowiem również
otoczeni opieką prawa. Kochać należy nie tylko  bliz
niego , czyli
rodaka, ale również obcego! (Kapłańska 19,34; Powtórzonego Prawa
10,19). Izraelici mają pamiętać o tym, że sami byli cudzoziemcami w
Egipcie. Cudzoziemcy równi są Izraelitom wobec prawa (Kapłańska
24,22). Zbiegów z krajów sąsiednich nie wydawano ich władzom 
nawet niewolników (Powtórzonego Prawa 23,16n).
W samym Izraelu niewolników było znacznie mniej niż w krajach
sąsiednich. Najczęściej byli to jeńcy wojenni, rzadziej Hebrajczycy. Ich
sytuacja podobna była do statusu członków rodziny pozostających pod
władzą pana domu (obowiązek pracy i podleganie karom  ale także
wspólny odpoczynek i świętowanie). Zabójstwo niewolnika było
karane, a okaleczony przez pana (choćby przez wybicie zęba)
odzyskiwał wolność.
Nawet zwierzęta należało traktować sprawiedliwie (Przysłów 12,10)
 stąd przepis: Nie zawiążesz pyska wołowi młócącemu
(Powtórzonego Prawa 25,4).
Nie sposób przytoczyć tutaj wszystkich, bardzo licznych tekstów
biblijnych biorących w obronę ubogich i słabych. Prawa Izraelskie
przewyższały istotnie pod tym względem wszystko, co znajdziemy u
ludów sąsiednich. Jak mówi Księga Powtórzonego Prawa: Któryż
naród wielki ma prawa i nakazy tak sprawiedliwe, jak całe to Prawo,
które ja wam dziś daję? (4,8). (1988)
y
ródło: Michał Wojciechowski, Zasady społeczne Starego
Testamentu. Przegląd Katolicki 1988 nr 9, ss. 2
opr. mg/ab
Copyright � by Michał Wojciechowski