Werner Steinmann


ABC Starego Testamentu

Tłumaczenie:
Zofia Brzostowska

Tytuł oryginału:
Kleines Bibel - abc zum Alten Testament

Wydawnictwo Kerygma

Lublin 1992

Przedmowa do wydania polskiego

Wydawnictwo Kerygma oddaje w ręce polskiego czytelnika "ABC "Starego
"Testamentu. Książka ta jest ściśle związana z profilem tej młodej jeszcze
oficyny.

"ABC "Starego "Testamentu, jak pedagog elementarnej szkółki biblijnej,
pragnie prowadzić początkującego ucznia w arkana Starego Przymierza, które
pełne jest tajemnic i znaków zapytania. Dlaczego zaczynamy od Starego
Testamentu? Najpierw dlatego, że jest on cały skoncentrowany na Chrystusie
i do Niego prowadzi: "Ekonomia zbawienia w Starym Testamencie była przede
wszystkim nastawiona, by przygotować, proroczo zapowiedzieć (por. Łk 24,
44; J 5, 39; I P 1, 10) i rozmaitymi obrazami typicznymi oznaczyć (por.
1 Kor l0, 11) nadejście Chrystusa Odkupiciela wszystkich oraz Królestwa
mesjańskiego" (KO 15). Stary Testament jest naturalnym wprowadzeniem do
Nowego Testamentu. Ojcowie Soboru, powołując się na św. Augustyna uczą, że
Nowy Testament był ukryty w Starym, a Stary w Nowym znalazł wyjaśnienie (KO
16).

Ale, być może, ktoś zapyta dlaczego "ABC a nie inna książka? W języku
polskim jest wiele słowników biblijnych obejmujących całą Biblię lub tylko
Nowy Testament, brak natomiast słownika Starego Testamentu. Nie jest to
jednak racja najważniejsza. Wszystkie istniejące w Polsce tego rodzaju
publikacje adresowane są do czytelnika z pewnym przygotowaniem biblijnym.
Nasze "ABC "Starego "Testamentu przeznaczone jest dla raczkujących w wiedzy
Świętej Księgi, dla prawdziwych przedszkolaków biblistyki. Można by je
nazwać pierwszym elementarzem Starego Testamentu. Jak każdy elementarz z
prawdziwego zdarzenia jest ono także ilustrowane. Przystępność, to pierwsza
jego cecha.

Zawiera tylko 86 haseł, ale są one tak dobrane, że przybliżają
najważniejsze postacie i tematy dziejów zbawienia Starego Przymierza.
Wszystkie hasła wychylone są w przyszłość ku Nowemu Testamentowi, ku
Chrystusowi. W tym elementarzu biblijnym nie ma nic z bełkotu
teologicznego; napisany jest prostym, obrazowym językiem biblijnym. Liczne
odwoływanie się do miejsc biblijnych może być pomocne w pogłębianiu lektury
Pisma. Zwięzłość to druga cecha "ABC "Starego "Testamentu.

Autorem tego udanego elementarza Starego Testamentu jest protestant, do
którego w pełni można odnieść słowa Soboru Watykańskiego II o "rozmiłowaniu
w Piśmie świętym braci odłączonych" i o "ciągłym i wnikliwym studiowaniu
tych świętych kart". "ABC "Starego "Testamentu jest owocem owego
rozmiłowania w słowie Bożym i wnikliwego studium. Stąd ekumeniczność jest
trzecią cechą tego małego przewodnika po Starym Przymierzu.

Wydawnictwo Kerygma i niżej podpisany żywią nadzieję, że "ABC "Starego
"Testamentu, podobnie jak "Humor "Ojców "pustyni, znajdzie licznych
czytelników i sympatyków.

"Niedziela "Męki "Pańskiej, "1992

ks. Józef Kudasiewicz





Od Wydawcy





Udostępniając polskiemu czytelnikowi książkę niemieckiego autora Wernera
Steinmanna "Das "Kleine "Bibel-ABC "zum "Alten "Testament, chcemy zwrócić
uwagę czytelnika na pewne odstępstwa od oryginału wynikłe z konieczności
przystosowania tej książki dla odbiorcy z formacją katolicką. W związku z
tym czytelnikowi "ABC "Starego "Testamentu należy się kilka słów
wyjaśnienia:

1. "ABC "Starego "Testamentu, jako książka autora protestanckiego,
przyjmuje tzw. krótszy, żydowski kanon ST (39 ksiąg), czyli tylko tzw.
Księgi protokanoniczne. Kościół Katolicki natomiast przyjmuje kanon dłuższy
wraz z Księgami deuterokanonicznymi (46 ksiąg), do których należą: Tb, Jdt,
Ba, 1-2 Mch, Mdr, Syr. I te ostatnie uważa za święte i kanoniczne.

2. W związku z tym w haśle "Mądrość" pomija autor Księgi Mądrości i
Syracha. Mówiąc natomiast o nieśmiertelności duszy, twierdzi, że idea ta
jest obca ST. Księgom protokanonicznym tak, ale jest ona obecna w Księdze
Mądrości (Mdr 3, 1-20).

3. W haśle "Chaos" wzmianka jest o dwu sposobach interpretacji. Egzegeza
katolicka opowiada się za pierwszą możliwością, tj. za stworzeniem świata z
nicości ("ex "nihilo).

4. Cytowane teksty Pisma św., nazwy biblijne oraz miejsca odsyłające do
Pisma św. zostały zaczerpnięte z przekładu "Biblii "Tysiąclecia ["Pismo
"Święte "Starego "i "Nowego "Testamentu. "Biblia "Tysiąclecia.
Poznań-Warszawa 1982].

Wszystkim, którzy przyczynili się do powstania "ABC "Starego "Testamentu
Wydawca chciałby złożyć serdeczne podziękowania. Przede wszystkim Ks. Prof.
dr hab. Józefowi Kudasiewiczowi (KUL) za napisanie "Przedmowy do wydania
polskiego" zachęcającej do lektury tego słownika, a także za wiele cennych
uwag. Szczególne wyrazy wdzięczności należą się również Ks. Prof. dr hab.
Ryszardowi Rubinkiewiczowi (KUL) za konsultacje merytoryczne przy
opracowywaniu redakcyjnym. Jesteśmy przekonani, że załączone mapy, wykonane
przez mgr Teresę Bednarę, oraz tablice chronologiczne ważniejszych wydarzeń
biblijnych Starego Testamentu i z historii powszechnej podniosą znacznie
atrakcyjność wydawnictwa i pozwolą przybliżyć czytelnikowi zagadnienia i
świat Biblii.

"Lublin, "maj "1992





Od Autora





"ABC "Starego "Testamentu nie jest słownikiem biblijnym w potocznym
sensie. Czytelnik nie znajdzie tutaj odpowiedniego artykułu przy każdym
haśle. To, co znajdzie to wybór najważniejszych i najbardziej
interesujących pojęć, nazw i zdarzeń, wyjaśnionych krótko, rzeczowo i
zrozumiale.

Wprowadza ono w świat wyobrażeń i wiary Starego Testamentu, opiera się na
rezultatach współczesnych badań biblijnych. W wyjaśnieniach świadomie unika
się żargonu naukowego. Wyrażenia, zwroty lub nazwy, szczególnie ważne, "ABC
wyodrębnia w hasło i w odpowiednim miejscu objaśnia. Informacje źródłowe
historyczne i teologiczne pomogą w wyjaśnieniu i zrozumieniu Starego
Testamentu.

Przeglądanie "ABC a w konsekwencji czytanie Biblii może prowadzić do
dalszej lektury i zainteresowania się jej zagadnieniami. Celem i zamysłem
tej książki jest umożliwienie i zachęcenie do lektury Biblii.

"Hamburg, "maj "1989

Werner Steinmann







Hasła







Abraham Abram



Jeden z praojców *Izraela (Rdz 12, 1-22;19); wraz ze swoim plemieniem
należał do grupy wędrownych nomadów. Mieszkali oni w namiotach i zależnie
od pór roku przemieszczali się ze swoimi stadami owiec i kóz między
pustynnymi i uprawnymi terenami Palestyny (ok. 1800 r. prz. Chr.). Punktem
centralnym opowieści o Abrahamie są Boże *obietnice. Dotyczą one objęcia
ziemi i zrodzenia potomstwa; stanowią przewodni motyw wszystkich opowiadań.
Izrael widzi w Abrahamie swojego praojca (Rdz 12, 4-8; Iz 51, 2). Na
przykładzie Abrahama św. Paweł udowadnia, że Bóg usprawiedliwia człowieka
dzięki jego wierze (Rz 3, 21-4, 25).





Adam



W Biblii nie występuje nigdy jako imię własne, ale w podstawowym
znaczeniu jako "człowiek" lub "ludzkość". Fragmenty Księgi Rodzaju (Rdz 1,
1-2. 4a; 2, 4b-25; *stworzenie świata) mówią o stworzeniu przez Boga
świata i człowieka. Człowiek powołany do życia jako mężczyzna i kobieta ma
szczególne miejsce wśród Bożych stworzeń. Jest odpowiedzialny za dobre
obchodzenie się z ziemią i za wszystko, co na niej żyje (Rdz 1, 28).





Amos



Był jednym z wielkich proroków *Izraela obok *Ozeasza, *Izajasza i
*Micheasza. Amos pochodził z Tekoa, małej miejscowości na krańcu Pustyni
Judejskiej. Działał za czasów *Jeroboama II ok. 760 r. prz. Chr.
prawdopodobnie tylko kilka miesięcy na północy (Samaria, Betel, Gilgal).
Nie był on zawodowym prorokiem, lecz pasterzem bydła, a także zajmował się
nacinaniem sykomor (Am 1, 1; 7, 14). Można go nazwać wykształconym,
znającym świat Izraelitą. Prawdopodobnie należał do grona starszyzny,
odpowiedzialnej za orzeczenia sądowe w swoich rejonach. Sposób mówienia
Amosa jest obrazowy, gwałtowny, czasem drastyczny (Am 2, 1 n; 4, 1 n).
Swoje wystąpienia prorockie usprawiedliwiał bezpośrednim powołaniem go
przez Boga (Am 4, 3-8; 7, 15). Amos zapowiadał upadek państwa północnego
jako sąd Boga. Wygłaszał mowy przeciw łamaniu Prawa i chciwości (Am 3,
10), uciskowi i wykorzystywaniu biednych (Am 4, 1), fałszywej służbie
Bogu (Am 4, 4-5). Amos nie oczekiwał już żadnego *nawrócenia się narodu do
*Jahwe. Po trzyletnim asyryjskim oblężeniu Samaria padła w 722 r. prz.
Chr., a Efraim stało się asyryjską prowincją.





Arka Przymierza



U dawnych Izraelitów przedmiot kultu o wielkim znaczeniu; pierwotnie w
czasach wędrówek Izraelitów była wędrującą razem z nimi świętością (Lb 10,
33; 14, 44). Miała ona kształt skrzyni (Pwt 10, 1.3) z długimi drążkami
do noszenia (1 Krl 8, 7 n), służyła do przechowywania tablic z
przykazaniami (Pwt 10, 1 nn; 31, 9.25 nn). Arka zapewniała w szczególny
sposób obecność *Jahwe (Lb 14, 42), dlatego noszono ją podczas wojny, a
także przy poszukiwaniu nowych pastwisk. Później sądzono, że arka jest
również tronem Boga, który jest obecny chociaż niewidzialny (1 Sm 4-6; 2
Sm 6; Jr 3, 16). Tu połączyły się stare wyobrażenia izraelskie z
kananejskimi. Dzięki temu, że *Dawid wprowadził arkę do *Jerozolimy (2 Sm
6), uczynił z nowej stolicy państwa także religijne centrum Izraela. Arka
została zniszczona przez *Nabuchodonozora II podczas zburzenia Jerozolimy w
5878586 r. prz. Chr.





Baruch



Pochodził z możnej rodziny jerozolimskiej (Jr 32, 12; 51,59); był
pisarzem lub sekretarzem. Współpracował w opracowywaniu Księgi Jeremiasza.
Życie Barucha było ściśle powiązane z życiem proroka Jeremiasza. W 605 r.
prz. Chr. Jeremiasz podyktował mu swoją zapowiedź sądu, której nie mógł
wygłosić w świątyni z powodu zakazu przemawiania (Jr 36, 1-8). Wkrótce
potem Baruch odczytał w świątyni zapowiedź mających wydarzyć się
nieszczęść, przez co znalazł się w niebezpiecznej sytuacji (Jr 36, 9-17).
Król Jojakim wręczone mu zwoje spalił kawałek po kawałku, a Barucha i
Jeremiasza kazał uwięzić (Jr 36, 32). Baruch jeszcze raz zredagował pod
dyktando Jeremiasza zniszczony zwój. W dramatycznej sytuacji, na krótko
przed upadkiem Jerozolimy (5878586 r. prz. Chr.), uwięziony w wartowni
Jeremiasz nabył ziemie w Anatot w obecności Barucha, aby mimo nadchodzącej
klęski dać świadectwo nowej przyszłości: "Będą jeszcze w tym kraju kupować
domy, pola i winnice" (Jr 32, 15b). Jeremiasza i Barucha uprowadzono do
Egiptu (Jr 43, 4-7).





Betlejem



Miejscowość w Judei, 97km na południe od *Jerozolimy; ojczyzna *Dawida
(1 Sm 16). Roboam rozbudował Betlejem na twierdzę (2 Krn 11, 6). Micheasz
(Mi 5, 1-4) oczekuje, że tu narodzi się przyszły Książę Pokoju. Betlejem
jest miejscem urodzenia Jezusa z Nazaretu (Łk 2, 1-7; Mt 2, 3-8).





Bliźni



Według ST bliźni to rodak lub *obcy, który osiedlił się na dłuższy czas w
*Izraelu (Wj 22, 20; Kpł 19, 34). Wyłącznie do nich odnosi się
przykazanie miłości bliźniego (Kpł 19, 18), nie zaś do mieszkających poza
granicami Izraela. Kiedy Jezus z Nazaretu wykłada starotestamentowy nakaz
miłości, przełamuje przyjęte granice, przykazanie ujmuje w zupełnie nowy
sposób i nadzwyczajnie poszerza jego zakres: "A ja wam powiadam: miłujcie
waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują" (Mt 5,
44).





Bóg *Jahwe







Błogosławieństwo



Z tym pojęciem łączą się w ST różne treści. Błogosławieństwo ozn. np.
życiodajną siłę, pomyślne życie, skuteczne słowo, *pokój. Tylko *Jahwe może
dać błogosławieństwo. Człowiek błogosławi w imię Boga. Występuje on jako
pośrednik Boga. Ważne teologicznie stało się przede wszystkim
błogosławieństwo, w którym Bóg daje *obietnicę licznego potomstwa (Rdz 12,
2; 26, 24). Znaczenie tego przyrzeczenia nie odnosi się jednak tylko do
faktu, że *Abraham albo *Izaak zostali wybrani na praojców wielkiego ludu.
Jego prawdziwy sens obejmuje cały świat: wszystkie narody świata mają
otrzymać błogosławieństwo poprzez Abrahama (Rdz 12, 2-3).





Chaos



Starogreckie słowo ozn. bezmierną otchłań. W starożytności wyobrażano ją
sobie jako bezkształtną masę, która już była, zanim zaczęła działać
kształtująca siła "Twórcy". W Księdze Rodzaju (Rdz 1, 2) otchłań ta nazywa
się po hebr. "tohuwabohu (co tłumaczy się przez "puste i próżne"). Czytając
dalej zauważa się, że Bóg stworzył owo "tohuwabohu z niczego ("creatio "ex
"nihilo). Jeżeli uzna się, że 1. wiersz jest tytułem dla całego pierwszego
opisu stworzenia świata, to należy przyjąć, że "tohowabohu z 2. wiersza
oznacza stan początkowy, który poprzedza działanie Boga. Językowo zapewne
możliwe jedno i drugie. Przy próbie wyjaśnienia należy uwzględnić
następujący aspekt: przede wszystkim chodzi o przeciwstawienie "chaos-świat
uporządkowany" a nie "nicość-stworzenie". Właściwym zadaniem pierwszego
opisu stworzenia jest ukazanie mocy Boga, która to moc wydobywa to, co
stworzone ze stanu chaosu.





Cheruby



Niebiańskie istoty przebywające w otoczeniu Boga. Dokładne znaczenie
słowa jest niejasne. Na posługiwanie się tym słowem w ST miały z pewnością
wpływ rozmaite wyobrażenia; np. religii z Mezopotamii. Cheruby objawiają
chwałę Boga (Ps 18, 11; 2 Sm 22, 11). Występują w świątyni w postaci
figur ze szczerego złota. Skrzydła ich okrywają *arkę (Wj 25, 18 nn; 1 Krl
6, 23-28). Według Ezechiela (Ez 9-11) dźwigają tron *Jahwe. Jako stróże
raju występują w Księdze Rodzaju (Rdz 3, 24) i Księdze Ezechiela (Ez 28,
14. 16). Cztery symbole Ewangelistów znajdują swoje źródło w Księdze
Ezechiela (Ez 1, 10), gdzie cheruby mają oblicza człowieka, lwa, wołu i
orła: Marek-Lew, Łukasz-Wół, Jan-Orzeł, Mateusz-Człowiek. W okresie
późnożydowskim i wczesnochrześcijańskim pojmowano cheruby jako istoty
anielskie. W szczególny sposób wyobrażają one bliskość Boga.





Creatio ex nihilo



Łac. "stworzenie "z "niczego; Bóg swoją stwórczą mocą może z niczego
stworzyć to, co chce. Ten akt stwórczy nie potrzebuje żadnego gotowego
materiału czy bezkształtnej masy. Czy w Księdze Rodzaju (Rdz 1, 1) chodzi
o takie pojęcie stwarzania - jest sprawą sporną. Por. *chaos.





Cyrus II



Król perski (558-529 r. prz. Chr.), założyciel imperium perskiego; w 539
r. prz. Chr. podbił Babilon. Deutero-Izajasz spodziewał się po nim
uwolnienia z *niewoli babilońskiej (Iz 44, 24 nn). Ta nadzieja się
spełniła. Cyrus w wydanym w 538 r. prz. Chr. edykcie zezwolił na powrót
Izraelitów do ojczyzny i odbudowę świątyni w *Jerozolimie (Ezd 1, 1-4; 6,
3-5). Oczekiwane przez *Deutero-Izajasza ostateczne wybawienie jednak nie
następuje.





Dawid



Król Judy oraz Izraela (ok. 1005-965 r. prz. Chr.), pochodził z *Betlejem
w Judei; następca Saula. Jego historia jest nam dobrze znana (wstąpienie na
tron i dalsze losy: 1 Sm 16-1 Krl 2, 11). Przychodzi na dwór Saula jako
harfiarz i giermek (1 Sm 16, 14-23). Po sprzeczce z Saulem Dawid zostaje
przywódcą najemnego wojska (1 Sm 25, 2-43), a potem na służbie u księcia
*Filistynów Akisza z Gat (1 Sm 27, 2 nn). Po śmierci Saula pozwolił obwołać
się przez Judę królem (2 Sm 2, 1 nn), a w siedem lat później objął władzę
królewską w państwie północnym (król personalnego związku Judy i Izraela; 2
Sm 5, 1 nn). Dawid zdobył *Jerozolimę i z miasta pierwotnie kananejskiego
uczynił ją stolicą Izraela. W polityce zagranicznej odnosił sukcesy. Aż do
Mezopotamii mógł rozszerzyć granice swojego królestwa. Założona przez niego
dynastia zachowała się do 5878586 r. prz. Chr. w królestwie południowym
(*niewola babilońska). Dawid i jego królestwo zajmują szczególną rolę w
historii Izraela pod względem politycznym, a także religijnym; oczekiwanie
na *Mesjasza.





Debora



Prorokini; sprawowała sądy nad *Izraelem (Sdz 4, 4-5). Zachęciła Baraka
do walki przeciwko królowi kananejskiemu Siserze (Sdz 4, 6 nn). Jest
autorką starej pieśni zwycięskiej (Pieśń Debory: Sdz 5, 2-31 a).





Dekalog



Gr. "dekalogos: dziesięć słów; odnosi się do dziesięciu przykazań (Wj 34,
28). Istnieją dwa przekazy. Odróżnia się "dekalog etyczny" (Wj 20; Pwt
5) od "dekalogu kultowego" (Wj 34; Pwt 23). Co do ich powstania są różne
opinie. Niektórzy badacze ST odnoszą "dekalog etyczny" do Mojżesza,
natomiast inni uznają go za dzieło późniejsze i umieszczają w okresie
*niewoli babilońskiej. Pierwsze trzy przykazania "dekalogu etycznego" mówią
o relacji do Boga. Przykazania od czwartego odnoszą się do wzajemnej
relacji ludzi między sobą. Dekalog może być rozumiany jako "podstawowe
prawo" *Izraela. Zakazy i nakazy określają i chronią prawa Boże i ludzkie.
Trwałe znaczenie dekalogu mieści się w jego krótkim, wyważonym
uporządkowaniu praw i obowiązków Izraela. Oczywiście zakazy religijne i
moralne (Wj 22, 17 nn) mogą być uznane za część istotną podstawowego prawa
Boga Izraelitów. Prawo Boże ma na celu ochronę relacji pomiędzy Bogiem a
człowiekiem (*przymierze) przed wszelkimi możliwymi zakłóceniami. Zadanie
głoszenia i wykładania na nowo prawa Bożego otrzymali *sędziowie. Łamanie
prawa było odpowiednio karane (Sdz 19-20).





Deutero-Izajasz



Imię nieznanego proroka, któremu przypisuje się drugą część Księgi
Izajasza (Iz 40-55); umownie nazywa się go Deutero-Izajaszem, tj. "Drugim
Izajaszem". Należał do wygnanej judejskiej gminy i występował w Babilonie w
546-539 r. prz. Chr., a zatem później od Ezechiela. W niezwykle napiętej
sytuacji obiecywał wspólnocie na wygnaniu szybki powrót do ojczyzny (Iz 43,
1 nn; 49, 7 nn). Zapowiedział *Jerozolimie koniec jej zniewolenia (Iz 40,
2). Zapowiedź wybawienia odnosiła się nie tylko do przyszłości.
Deutero-Izajasz widział nadchodzące nowe czasy: "Głos się rozlega: Drogę
dla Pana przygotujcie na pustyni, wyrównajcie na pustkowiu gościniec
naszemu Bogu! [...] Oto wasz Bóg. Oto Pan Bóg przychodzi z mocą i ramię
Jego dzierży władzę" (Iz 40, 3. 9g-l0a). Zapowiedź ta natrafiła na niewiarę
wśród wygnańców (Iz 49, 14 nn). Wraz z powrotem do ojczyzny oczekiwał
Deutero-Izajasz realizacji Bożego zbawienia dla wszystkich narodów (Iz 52,
7-10) i odbudowania *Jerozolimy (Iz 54, 11-17). Król Persów *Cyrus był,
jego zdaniem, narzędziem Boga, który miał wyprowadzić lud z niewoli
babilońskiej; pomazaniec (Cyrus-Mesjasz; Iz 45, 1). Proroctwo
Deutero-Izajasza dotyczy całego świata. Uznaje ono Boga-Jahwe za Stwórcę i
rzeczywistego Pana historii. Tzw. Pieśni o Słudze Jahwe należą do
najbardziej przejmujących i najważniejszych tekstów ST.





Doskonałość



W myśli greckiej ozn. osiągnięcie mądrości i cnoty drogą wysiłku
człowieka. W ST "doskonałość" to postawa człowieka wobec Boga obejmująca
całe jego życie (Rdz 17, 1; Hi 2, 3; 8, 20). Gdy np. ST mówi o Noem jako
człowieku pobożnym, bez błędów i skazy, postępującym wg zaleceń Boga (Rdz
6, 9), to chce powiedzieć to tylko, że Noe jest człowiekiem doskonałym.





Dusza



Hebr. słowo "nefesz: dusza (tchnienie, duch) występuje w ST również w
znaczeniu "gardło" (Iz 29, 8), "szyja" (Ps 105, 18), "pragnienie" (Ps 35,
25) albo "życie" (2 Sm 19, 6). Tłumaczenia Biblii nie są tu jednoznaczne.
Na jedno słowo "nefesz używane przez Hebrajczyka przypada wiele synonimów,
które oddają jego podstawowy sens. Zasadnicze jednak znaczenie słowa
"nefesz znajduje się w tradycji jahwistycznej (Rdz 2, 7): "Pan Bóg ulepił
człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia, wskutek
czego stał się człowiek żyjącą "nefesz". W tym miejscu "nefesz z pewnością
nie oznacza samej duszy, ale zakresem swym obejmuje całego człowieka, jego
osobę i jego istotę. Życiodajna moc duszy istnieje tylko w połączeniu z
ciałem; wraz ze śmiercią zostaje zabrana. Greckie wyobrażenie o
nieśmiertelności duszy jest właściwie obce ST, chociaż wiadomo, że Bóg jest
żywy i wieczny. Stąd zrozumiała jest nauka o zmartwychwstaniu ciał w NT (1
Kor 15; Łk 24, 36-43).





Ezechiel



Prorok z początkowego okresu niewoli babilońskiej. Syn kapłana Buziego
(Ez 1, 3). Od 597 r. prz. Chr. Ezechiel jest pierwszym prorokiem w niewoli
babilońskiej, powołanym poza macierzystym krajem (593 r. prz. Chr.);
działał tam do ok. 571 r. prz. Chr. Przed upadkiem *Jerozolimy (5878586
r. przed Chr.) zapowiadał głównie sąd nad tym miastem (Ez 15; 13, 11). Po
jej upadku Ezechiel stał się pocieszycielem i zwiastunem zbawienia (Ez
36). Zyskał on przez to wielkie znaczenie dla wspólnoty na wygnaniu.
Dzięki Ezechielowi Izraelici zrozumieli swój los, przyjęli go i przemyśleli
swoją sytuację. W zapierającej oddech wizji widział, jak *Izrael, podobny
do pola zmarłych, został przywrócony do nowego życia przez tchnienie Boga
(Ez 37). Zapowiedź sądu i zbawienia ma u Ezechiela zasadniczy i pouczający
charakter, tzn. jest ujęta bardziej teologicznie niż u wcześniejszych
proroków.





Filistyni



W czasie emigracji Ludów Morza (XIII w. prz. Chr.) zasiedlili południowe,
równinne pobrzeże Palestyny (nazwa "Palestyna" ma swój początek w ludowej
nazwie Filistyni). Założyli miasta-państwa: Gaza, Aszkelon, Aszdod, Ekron i
Gat. Wciąż dochodziło do starć zbrojnych z plemionami *Izraela, które w tym
samym czasie osiadły w Palestynie. Początkowo zwyciężali Filistyni (1 Sm
4; 10, 5; 13, 1 nn). Opanowali już sztukę wytapiania żelaza i dlatego
byli lepiej uzbrojeni. Dopiero *Dawidowi udało się ich pokonać (2 Sm 5, 17
nn; 8,1; 21, 15 nn). Jednakże później również dochodziło do starć (1 Krl
15, 27; 2 Krl 18, 8). Filistyni nie stosowali *obrzezania i z tego powodu
nazwano ich "nieobrzezanymi" (Sdz 14, 3; 1 Sm 18, 25 nn). Państwo
Filistynów, podobnie jak Izrael, już od VIII w. prz. Chr. było powodem
rozgrywki mocarstw: Asyrii, Babilonu i Persji.





Frędzle



Wg Księgi Liczb (Lb 15, 38-41) Izraelici nosili frędzle na zewnętrznym
okryciu; najczęściej były one zrobione z białych wełnianych nitek.
Przypominały o Bożych przykazaniach, były więc znakiem posłuszeństwa Bogu.
W NT frędzle miały także podobne znaczenie. Nosił je również Jezus (Mt 9,
20; 14, 36). Faryzeusze nosili szczególnie duże frędzle, podkreślając w
ten sposób własną pobożność (Mt 23, 5).





Gihon-Źródło



Znajduje się poza murami *Jerozolimy na wschodnim zboczu wzgórza (2 Krn
33, 14). Już Kananejczycy doprowadzili do miasta wodę przez coś w rodzaju
tunelu. Owo przejście wykorzystał Joab podczas zdobywania Jerozolimy (2 Sm
5, 8). Później zbudowano cały system kanałów, aby miasto zaopatrzyć w wodę
i doprowadzić ją do ogrodów w dolinie Cedron (Iz 7, 3; 8, 6; 22, 9-11).
Ezechiasz nakazał wydrążyć w skale tunel (5127m długi, 0,45-37m wysoki
i 0,58-0,657m szeroki) zwany do dzisiaj tunelem Szilo (2 Krn 32, 30; 2
Krl 20, 20). Był to wielki wyczyn techniczny i miał ogromne znaczenie dla
zaopatrzenia miasta w wodę. Prace budowlane były prowadzone z dużą
brutalnością, a wielu zatrudnionych robotników, wolnych Izraelitów,
straciło życie lub odniosło ciężkie obrażenia. Z tego powodu *Micheasz z
całą mocą piętnuje takie postępowanie (Mi 3, 2-3; 3, 10).





Gołąb



W czasach biblijnych bardzo znany ptak w Palestynie. Zwracano uwagę na
szybkość jego lotu (Ps 55, 7) oraz na jego łagodność (Mt 10, 16). W
*Izraelu gołąb był zwierzęciem ofiarnym (Kpł 1, 14). Pełni szczególną rolę
w opowiadaniu o potopie (Rdz 8, 8-12). Podczas chrztu Jezusa Duch Boży
zstąpił na Niego w postaci gołębicy (Mt 3, 16).





Grzech



ST ma różne wyrażenia na jego określenie. Podstawowe znaczenie hebr.
słowa "hat to "chybiać celu". Wyraz o znaczeniu przeciwnym to "trafiać".
Kryterium określania czynu grzesznym nie są poszczególne przykazania, lecz
naruszenie więzi wspólnoty istniejącej między ludźmi albo między Bogiem i
człowiekiem (1 Sm 2, 25; Jr 16, 10-12; 1 Krl 8, 46). Odpowiednio do tego
należy rozumieć w ST mówienie o "grzechu", np. cudzołóstwo (2 Sm 12, 13),
kradzież (Rdz 31, 36), bałwochwalstwo (Pwt 12, 29 nn), przestępstwa
społeczne (Mi 3, 8). Między grzechem i winą jest ścisły związek. Słowa
hebr. o znaczeniu "grzech" mogą ozn. zarówno "winę", jak i "karę" (Rdz 4,
13; 20, 9). ST ujmuje "grzech" bardzo konkretnie i rzeczowo. Pojawia się
on jako rodzaj choroby, dlatego nawet niewinny może popaść w zasięg grzechu
poprzez usłyszenie przekleństwa albo przez nieświadome zetknięcie się z
nieczystym, w którym znajduje się nieczysta strefa grzechu (Kpł 5, 1-6).
Tak samo cała wspólnota może zarazić się grzechem przez winę jednego z jej
członków (Pwt 21, 1-9; Joz 7). Jednak ST zna również przełamanie owej
"konieczności". To łaska może przeważyć nad sądem (Wj 34, 6 nn), a grzech
lub jego następstwo może zostać ograniczone do sprawcy (Lb 16, 22 nn).





Hebrajski język



Obszar syryjsko-palestyński, na którym powstał język hebrajski w połowie
II tysiąclecia, może być uważany za kolebkę pisma alfabetycznego. ST, z
małymi wyjątkami, jest napisany po hebrajsku. Tekst czyta się z prawa na
lewo, dzięki czemu książka hebrajska rozpoczyna się tam, gdzie nasza się
kończy, a kończy tam, gdzie nasza się rozpoczyna. Od VI w. prz. Chr. stary
język hebrajski - zasadniczo język kananejski - został wyparty przez język
aramejski. Za czasów Chrystusa język hebrajski był tylko językiem religii i
nauki. Pismo Święte napisane po hebrajsku musiało być przetłumaczone na
aramejski (targumy). Jezus nauczał w języku aramejskim. Obecnie w Izraelu
mówi się nowohebrajskim, czyli iwrit.





Hizop



Aromatyczny krzew, stosowany przy *ofiarach oczyszczających i rytualnym
pokropieniu (Wj 12, 22; Kpł 14, 46 nn; Ps 51, 9).





Hiob



Pochodził z ziemi Uc (Hi 1, 1), prawdopodobnie więc nie był Izraelitą.
Jest główną postacią Księgi Hioba, przedstawioną jako wzór pobożności i
prawości w starożytnych czasach (Hi 1-2, por. Ez 14, 14.20); trwał przy
Bogu mimo spadających nań nieszczęść. W następujących po sobie trzech
mowach Hiob dyskutuje ze swoimi przyjaciółmi o sensie cierpienia (Hi 3-11;
12-20, 21-27). W punkcie centralnym tych mów poetyckich znajduje się
pytanie dotyczące idei mądrościowej: "powiązanie skutku z przyczyną" jako
związku wydarzeń kierowanych przez Boga w świecie (kto dobrze postępuje,
temu się też dobrze dzieje). Trzej przyjaciele są zdania, że Hiob nie może
być bez winy, skoro spotykają go nieszczęścia. Hiob zaś przekonany jest, że
cierpi niewinnie, a więc Bóg działałby niesprawiedliwie. Mowy Hioba od
użalania się nad swoim cierpieniem (Hi 30) przechodzą do oskarżania i
kierowania pretensji do Boga (Hi 31). Wydaje się, że Bóg nie odpowiada
wprost na postawione pytania; odpowiedzi pozostają wieloznaczne (Hi 38-39;
40, 6-41, 26). Jednak przy spotkaniu z żywym Bogiem dochodzi do nowego
widzenia spraw: "Dotąd Cię znałem ze słyszenia, obecnie ujrzałem Cię
wzrokiem, stąd odwołuję, co powiedziałem, kajam się w prochu i w popiele"
(Hi 42, 5-6). Najobszerniejsza część Księgi Hioba została prawdopodobnie
spisana między V a III w. prz. Chr. (por. *mądrość).





Izaak



Jeden z praojców *Izraela; w biblijnym przekazie syn Sary i *Abrahama.
Urodził się, gdy rodzice byli w podeszłym wieku (Rdz 21, 5); poślubił
czterdziestoletnią Rebekę, córkę Betuela (Rdz 24, 1 nn). Imiona jego synów:
Jakub i Ezaw (Rdz 25, 21 nn). Izaak mógł, podobnie jak Abraham, należeć do
grupy nomadów zmieniających pastwiska dla swoich trzód na południu
Palestyny. Księga Rodzaju (Rdz 1, 26) zawiera bardzo stare przekazy.
Historia ofiarowania Izaaka (Rdz 22, 1-19) zalicza się do tekstów o
najgłębszym znaczeniu w ST. Dopiero przy końcu swojego życia Abraham zaufał
nieskończenie Bogu i był gotów ofiarować swojego syna Izaaka na górze
Moria.





Izajasz



Prorok *Izraela; pochodził z *Jerozolimy, działał tam między 746-701 r.
prz. Chr.; był wykształcony w mądrości; jego przepowiadanie wypełnione jest
głębią i poetycko-religijną mocą. Krytycznie odnosił się do władców i
bogaczy w Izraelu, którzy w swojej pysze uciskali i wyzyskiwali biednych
(Iz 2, 6 nn; 3, 14-15). Im właśnie Izajasz przepowiadał sąd *Jahwe (Iz 1,2
nn; 3, 1 nn; 5, 8 nn). Innym ważnym elementem jego przepowiadania był
polityczny spór z królem Ezechiaszem, który w latach 703-701 prz. Chr. z
pomocą Egiptu usiłował uwolnić się spod panowania asyryjskiego (Iz 30,
1-31, 3). Izajasz prorokował, że to nie jest możliwe (Iz 31, 1-3), i aby
zilustrować los Egiptu (Iz 20), chodził 3 lata nago po Jerozolimie. W
innym miejscu głosi nieszczęście nad Asyrią za jej pychę i sposób życia (Iz
10, 5 nn). Sąd Boga uważał za nieunikniony (Iz 6, 1-13). W związku z tym
sprawą sporną jest, czy zawarta u Izajasza zapowiedź zbawienia pochodzi
właśnie od niego. W rozdziale 9 i 11 ukazuje przyszłego Księcia Pokoju,
który ma ustanowić cudowny początek nowych czasów dla świata.
Chrześcijaństwo bardzo wcześnie uznało owe teksty za zapowiedź przyjścia
Chrystusa.





Izrael



Znaczy: "walka z Bogiem" albo "Bóg walczy". Jakub otrzymał to imię po
walce z aniołem w Penuel: oblicze Boga (Rdz 32, 25 nn). Najstarszy zapis,
poza starotestamentowym, znajduje się na sławnej kolumnie egipskiego
faraona Merneptah (około 1219 r. prz. Chr.). Później "Izrael" było
określeniem *Związku Dwunastu Pokoleń, zaś po podziale państwa w 926 r.
prz. Chr. stało się określeniem państwa północnego w odróżnieniu od
południowego (Juda). Po zdobyciu Samarii w 722 r. prz. Chr. przez króla
asyryjskiego Salmanassara V przeniesiono nazwę "Izrael" na państwo
południowe, co miało być wyrazem nadziei odzyskania dawnych granic. Utrata
państwowości (587-586 r. prz. Chr.) nie oznaczała końca Izraela. Istniał on
dalej przede wszystkim jako lud Boga i żył oczekując przyszłości (Ez 37, 15
nn; 48: *Jerozolima, *Syjon, *Mesjasz).





Jahwe



Imię własne Boga *Izraela. To określenie Boga występuje w ST o wiele
częściej niż hebr. słowo "Bóg" ("El) i "Pan" ("Adonaj). Po wygnaniu, z
obawy przed wymówieniem świętego imienia Boga, imię Jahwe zastępuje się
coraz częściej imieniem "Adonaj. "Jehowa" jest błędnym odczytaniem imienia
Boga ""Jahwe". Posłanie biblijne wskazuje na "Jahwe-Boga jako stwórcę nieba
i ziemi, który w przeciwieństwie do tego, co stworzył, ma pełnię wolnego
działania. Gdy *Mojżesz zapytał Boga o Jego imię, to otrzymał odpowiedź:
"Jestem, który jestem", "będę obecny, który będę obecny". Znaczenie imienia
"Jahwe wyprowadzono z hebr. rdzenia "hjh: być, działać, stawać się (Wj 3,
14). Jakkolwiek można pojmować to trudne językowo miejsce, jedno jest
pewne: w tekstach biblijnych nie chodzi tylko o wyjaśnienie, jaki jest Bóg,
ale w istocie o pokazanie, że Bóg działał i działa w Izraelu. Bóg ST jest
Bogiem, który kierując historią jednocześnie towarzyszy jednostce i jest
przy niej obecny w konkretnej sytuacji życiowej. Jezus w swoich naukach
przedstawia Boga Izraela jako Ojca kochającego wszystkich ludzi.





Jeroboam I



Pierwszy król północnego państwa *Izrael (927-907 r. prz. Chr.) w czasie,
gdy królestwem Judy rządzili kolejno: Roboam, Abia i Asa. Za rządów
*Salomona był przełożonym robotników pracujących przymusowo. Kiedy przy
poparciu proroków wystąpił z krytyką króla, zmuszony był emigrować do
Egiptu (1 Krl 11, 26-40). Po śmierci Salomona plemiona państwa północnego
ogłosiły Jeroboama swoim królem (1 Krl 12, 20 nn), ponieważ Roboam (syn
Salomona) nie chciał ulżyć ciężkiemu jarzmu nałożonemu na lud przez jego
ojca (1 Krl 12, 1-19). Jeroboam I podniósł świątynie Jahwe w Betel i Dan
do rangi świątyń państwowych, aby w ten sposób uniezależnić się od głównego
miejsca kultu w *Jerozolimie. Kazał wystawić dwa złote cielce (*złoty
cielec), co jemu i jego następcom było zawsze wytykane jako grzech (1 Krl
13, 33-34; 15, 30).





Jeroboam II



Czterdziestoletni okres jego rządów (787-747 r. prz. Chr.) Wspomina
krótko 2 Księga Królewska (2 Krl 14, 23-29). Z jednej strony wytyka się
"grzechy Jeroboama"(*Jeroboam I), a z drugiej wskazuje na to, że Jeroboam
II był "wybawicielem" odnoszącym sukcesy w polityce zagranicznej. Rządy
Jeroboama II wypadają w sprzyjających warunkach politycznych (Asyria
stosunkowo słaba, Królestwo Damaszku w upadku). Jest to okres spokoju, co
łączy się ze wzrostem gospodarki i dobrobytem. Prorok *Amos surowo
piętnował panoszące się wówczas zło, przede wszystkim zaś chciwość
rządzących i ucisk słabych.





Jerozolima



Skrócona forma tej nazwy: "Szalem" (Rdz 14, 18; Ps 76, 3); początek
miasta datuje się na II tysiąclecie prz. Chr. Miasto zyskało historyczne
znaczenie; za czasów króla *Dawida (zdobycie ok. 1000 r. prz. Chr.)
Jerozolima jako stolica *Izraela (miasto Dawida) była nie tylko
politycznym, ale i religijno-kultowym centrum kraju. Dawid umieścił w niej
*arkę przymierza, aby połączyć stare tradycje *Związku Dwunastu Pokoleń z
pierwotnie nie-izraelskim miastem (2 Sm 6). Cztery stulecia dziejów
Jerozolimy były przepełnione ważnymi wydarzeniami. Miasto było wielokrotnie
burzone i odbudowywane (por. *Syjon).





Jozue



Hebr. "Jahwe jest ratunkiem", łac. forma imienia "Jezus". Jozue pochodził
z pokolenia Efraima i został ustanowiony następcą *Mojżesza (Lb 27, 18 nn).
Przeprowadził *Izrael przez Jordan do Kanaanu (Joz 1-12), zajął Jerycho i
Aj (Joz 6; 8). Pod jego dowództwem zwyciężono koalicję kananejskich
królów (Joz 10, 1 nn). Był odpowiedzialny za podział kraju (Joz 13-22).
Przejął także funkcje sędziów (Joz 17, 14 nn; por. *sędziowie). Pod
przewodnictwem Jozuego (Joz 24) zostało zawarte w Sychem przymierze z
Jahwe jako "Bogiem Izraela". Stąd należy wnioskować, że Jozue odegrał
istotną rolę w przejęciu kraju pokoleń Beniamina i Efraima. Potem przyznano
mu to w stosunku do całego Izraela (por. *Związek Dwunastu Pokoleń).





Kanaan



Ziemia, do której wkroczyły plemiona izraelskie (XIV-XIII w. prz. Chr.) i
stopniowo ją zajęły (Lb 13, 2; Pwt 32, 49). Ziemia ta leżała na wybrzeżu
Syrii (obszar wytwarzania czerwonej purpury). Ludność tubylcza
(Kananejczycy) zajmowała się handlem (Iz 23, 8; Oz 12, 8). Plemiona
izraelskie, mówiące właściwie po aramejsku, uznały język kananejski i
przyjęły go za język ojczysty. Zatem *hebrajski jest językiem kananejskim.
Stąd jasne jest, dlaczego hebrajski nazwano później "językiem Kanaanu" (Iz
19, 18). Nazwa "Kanaan" ma w ST różne znaczenie; w sensie pozytywnym
występuje w Księdze Liczb (Lb 13, 27), częściej jednak wyraża ocenę
negatywną. Znajduje się przede wszystkim w tekstach z czasów po 5878586
r, prz. Chr. (*niewola babilońska); chodziło wówczas o zapewnienie
Izraelowi przeżycia jako wspólnocie narodowej i religijnej (Pwt 7, 1 nn).





Kroniki (Dzieło Kronikarskie)



Dzieło to obejmuje dwie Księgi Kronik oraz Księgę Ezdrasza i Księgę
Nehemiasza. Te cztery księgi łączy język (późny *hebrajski) oraz treść
(podkreślenie służby Bogu). Księgi Kronik zajmują się historią ludu
*Izraela (1 Krn 10-2 Krn 9) i królestwa południowego Judy (2 Krn 10-36)
aż do czasów wygnania. Nawiązują do tego Księgi Ezdrasza i Nehemiasza.
Przedstawiają historię wspólnoty ze szczególnym uwzględnieniem budowy
świątyni i jej poświęcenia (Ezd 1-6). Czytając Dzieło Kronikarskie, trzeba
mieć na względzie jego cel teologiczny. Autorom nie chodziło o dokładne
przedstawienie wydarzeń historycznych, ale o wykazanie wielkiego znaczenia
świątyni Jerozolimskiej. Chcieli bowiem dać wracającej z niewoli gminie
nowy, mocny punkt religijnego oparcia. Temu celowi zostało wszystko
podporządkowane. Dlatego w Księgach Kronik pominięto wszystkie niepochlebne
fakty oraz grzechy *Dawida (1 Krn 10-29) i *Salomona (2 Krn 1-9) w
przeciwieństwie do odpowiednich tekstów z Ksiąg Samuela i Królewskich (1 Sm
31-2 Krl 24).





Kserkses I



Hebr. ""Achaszwerosz" w BT występuje jako Artakserkses (Dn 9, 1; Ezd 4,
6; Est 1, 1-10, 3); wielki król perski (486-465 r. prz. Chr.), syn
Dariusza I, stłumił powstania w Egipcie i Babilonie (485-482 r. prz. Chr.).
Jego plan rozszerzenia mocarstwa aż po Grecję nie udał się. W 480 i 497 r.
prz. Chr. poniósł klęskę pod Salaminą i Mykenami. Poświęcił się wznoszeniu
wspaniałych budowli w perskim mieście Suza i Persepolis. Kwestią wciąż
sporną i dyskutowaną jest, czy dane o Kserksesie w Księdze Estery są
historycznie przydatne, a jeżeli tak, to w jakim zakresie.





Lew



Często wzmiankowany w ST; *język hebrajski ma dla niego wiele nazw.
Posługiwanie się tą nazwą nie jest jednoznaczne. "Lew" może oznaczać coś,
co zagraża. W Księdze Jeremiasza (Jr 50, 17) królowie Asyrii i Babilonu
zostali porównani do lwów, które rzuciły się na *Izrael (Jr 50, 17). W
psalmie 22 (Ps 22, 14) lew ukazany jest jako symbol śmiercionośnej siły.
Obrazem lwa posługuje się *Amos, aby przedstawić myśl o nieuniknionym
sądzie Boga (Am 3, 12). Lew przedstawiany jest także jako symbol siły,
odwagi i panowania (Rdz 49, 9; 1 Krl 10, 18-20).





Lilia



Łac. nazwa: "Lilium. Roślina z rodziny "Liliaceae. W Palestynie rzadko
spotykana, znana jako lilia Libanu. Pieśń nad pieśniami (Pnp 2, 1.2.16)
wychwala jej piękno i zapach. Obie głowice kolumn świątyni jerozolimskiej
mają ozdoby w kształcie lilii (1 Krl 7, 19 nn). Obrazem lilii posługuje się
*Ozeasz, aby przedstawić przyszłe wybawienie Izraela (Oz 14, 6). Jezus,
gdy przestrzega przed ziemskimi troskami, używa porównania do lilii, aby
uzmysłowić opiekę Boga (Mt 6, 28-34).





Lichwa



W dawnym Izraelu był zakaz pobierania procentów od współobywateli. Branie
ich uchodziło za lichwę i Biblia nazywała je takim mianem (Ne 5, 7; Ps
109, 11). Jeżeli ktoś był biedny lub spadło na niego nieszczęście, powinno
mu się pożyczyć to, czego potrzebuje (Pwt 15, 7 nn). Taki sposób
postępowania, a więc przeciwieństwo lichwy, jest pewnym źródłem Bożego
*błogosławieństwa. Właściwe odniesienie do zagadnienia lichwy wynika z
bojaźni Bożej (Lb 25, 36).





Mattaniasz *Sedecjasz







Mądrość



Do ksiąg mądrościowych zalicza się w ST: Księgę Przysłów Salomona, Księgę
Koheleta, Księgę Hioba oraz niektóre *psalmy o charakterze mądrościowym (Ps
37; 73; 119). Mądrym jest ten, kto prawidłowo myśli i rozsądnie
postępuje. Mądrość odnosi się do duchowych i praktycznych zdolności (Wj 35,
25; Iz 40, 20; Prz 20, 26). Podaje ona praktyczne wskazówki pomagające w
rozwiązywaniu życiowych problemów. W *Izraelu mądrość odgrywała wielką rolę
w wychowywaniu młodego człowieka. Młodego Izraelitę w rodzinie, tj. w
klanie, wychowywano zgodnie z maksymami mądrości. Cieszyła się ona ogromnym
uznaniem na dworze królewskim. Znajdowały się tam prawdziwe szkoły
mądrości, których historia sięga czasów Salomona. Mądrość ST bierze
początek z mądrości Egiptu (rozpoznawalna w Przysłowiach Salomona). W
wykształceniu przesyconym mądrością chodzi również o to, by człowieka
włączyć w porządek świata. Przekonanie o określonym związku pomiędzy czynem
a jego skutkiem ("Kto kopie dół - weń wpada"; Prz 26, 27) zostaje
podważone w okresie powygnaniowym, a więc od V w. prz. Chr. Myśl o
odpłaceniu dobrem za dobre czyny, a za czyny złe złem nie występuje już np.
w Księdze Koheleta (Koh 9, 1 nn). Historyczne doświadczenia, bolesne dla
ludu izraelskiego, wytworzyły nowe rozumienie relacji między czynami a
odpłatą za nie i nowe pojmowanie Boga. Podjęciem takiej próby jest np.
Księga Hioba.





Mesjasz



Znaczenie podstawowe: "namaszczony". Najstarsze wyobrażenie Mesjasza jest
ściśle związane z postacią *Dawida; por. tzw. przepowiednia *Natana (2 Sm
7). Wraz z wystąpieniem proroków w VIII w. prz. Chr. pojawiła się krytyka
roli współczesnych im królów. Ich mesjaniczne przekonanie o sobie, że są
"namaszczeni przez Boga" kwestionowano. Dawne obietnice i wypowiedzi o
namaszczonych odnoszono teraz do króla-wybawcy, który ma nadejść. Z jego
postacią łączyły się określone, idealne wyobrażenia sprawiedliwości,
boskości i pokoju (Iz 7, 14; 9, 1-6; 11, 1-9; Mi 5, 1-4). Dalsze ważne
miejsca ST, które wskazują na oczekiwanego Mesjasza, to: Rdz 49, 10 nn; Kpł
4, 3-5; Jr 23, 5 nn; Ag 2, 20-23; Za 6, 9-14. Perskiego króla *Cyrusa II
określił *Deutero-Izajasz mesjaszem (Iz 45, 1), który przyniesie
ostateczne wybawienie, ale jako *sługa Boży. W ostatnich wiekach prz. Chr.
oczekiwanie na Mesjasza było istotnym elementem wyczekiwanej przyszłości.
Powiązały się tutaj w nierozłączną całość polityczne i religijne nadzieje
ludu. Okoliczności te miały tragiczny wpływ na życie Jezusa z Nazaretu. Na
podstawie fałszywego oskarżenia o wywołanie zamieszek politycznych został
skazany na śmierć jako król żydowski (Mk 15, 26), tzn. jako oczekiwany
Mesjasz.





Micheasz



Pochodził z Moreszet, z okolicy Gat, 357km na południowy zachód od
Jerozolimy. Obok *Amosa, *Ozeasza, *Izajasza był on najbardziej wymownym
prorokiem *Izraela z czasów przed wygnaniem. Jego imię jest skróconą formą
imienia Mi-cha-el i znaczy: "Któż jak Bóg?!" (Mi 7, 18-20). Prawdopodobnie
prorokował między 733 i 723 r. prz. Chr. Działał w miejscowości, w której
mieszkał, a także w *Jerozolimie. Głosił bliski sąd nad Samarią, Jerozolimą
i miastami Judy. Odpowiedzialnością za nadchodzący sąd *Jahwe nad miastami
Micheasz obciążał starszyznę, nadzorców, sędziów, kapłanów i proroków.
Wygłaszał mowy przeciw uciskowi (Mi 2, 1-2), łamaniu prawa (Mi 3, 1-4),
przekupstwu (Mi 3, 9-11). Mimo że pochodził prawdopodobnie z miejscowej
starszyzny i nauczycieli *mądrości, nie doprowadził do poprawy obyczajów.
Dlatego jako prorok uważał, że sąd Boży jest nieunikniony (Mi 1, 9). Mniej
więcej w sto lat później w nadzwyczaj dramatycznej sytuacji przypomniano
sobie słowa Micheasza skierowane do Jerozolimy (Mi 3, 12) i dzięki temu
uratowano życie prorokowi Jeremiaszowi (Jr 26, 17-19).





Mleko i miód



Pożywienie, które można było mieć bez wielkiego trudu w *Kanaanie, kraju
łąk i kwiatów. Dlatego w ST opisuje się tę ziemię jako "mlekiem i miodem"
płynącą (Wj 3, 8; Joz 5, 6; Jr 11, 5). Mleko i miód w ST są określeniem
ziemi obiecanej i nadziei na lepsze jutro.





Mojżesz



Prawdopodobnie pochodził z Egiptu; jest jedną z głównych postaci
Pięcioksięgu (Wj 2 - Pwt 34), jednakże nie jest on sam jego autorem. Etapy
życia Mojżesza: urodzenie się i dzieciństwo w Egipcie (Wj 2, 1-10);
ucieczka na pustynię (Madian) i małżeństwo (Wj 2, 11-23a; 4, 18-20a);
powołanie (Wj 3, 1-4,16); powrót do Egiptu i obrona Izraelitów (Wj 5);
wyjście z Egiptu (Wj 7-14); wędrówka po pustyni (Wj 15-22 nn; Lb 10, 11
nn); pośrednik na górze *Synaj w zawarciu *przymierza z *Jahwe (Wj 19 - Lb
10); przed wejściem do ziemi obiecanej śmierć w Bet-Peor (Pwt 34).
Chociaż trudno jest określić wszystkie informacje historii jego życia, to
jednak można ustalić fakty, które są pewne: *wyjście z Egiptu
(prawdopodobnie za faraona Ramzesa II), któremu przewodził; pobyt na
pustyni Madian (położonej na pustyni syr.-arab.); pośrednictwo między ludem
a Jahwe na górze Synaj (zawarcie przymierza, ogłoszenie przykazań). Wśród
Żydów II i I w. prz. Chr. Mojżesz uchodził za idealnego, natchnionego
autora Pięcioksięgu, a dzięki temu za przekaziciela Prawa i nauczyciela
Izraela. Kiedy Jezus w kazaniu na górze (Mt 5-7) ujmuje w nowy sposób
Prawo i Proroków, twierdzi, że nie przyszedł, aby to Prawo znieść, lecz je
wypełnić (Mt 5, 17). Jego wyjaśnienie kieruje się przede wszystkim przeciw
rozumieniu Prawa w interpretacji faryzeuszów, a nie przeciw Prawu
Mojżeszowemu jako takiemu.





Morze Trzcin (Morze Czerwone)



Pod wodzą *Mojżesza odbyło się *wyjście Izraela z Egiptu. Według Księgi
Wyjścia (Wj 14) Izraelici (prawdopodobnie chodziło o jakąś grupę plemienną
późniejszego ludu *Izraela), dzięki cudownej interwencji Boga mogli ujść
przed pościgiem i atakiem egipskich wozów bojowych (Wj 15, 21: pieśń
Miriam). Nie można dokładnie ustalić, gdzie było owo Morze Trzcin. Na
podstawie Księgi Wyjścia (Wj 10, 19) można wywnioskować, że chodzi o
Zatokę Sueską, a wobec tego należy przyjąć, że ocalenie Izraelitów dokonało
się właśnie tam lub na obszarze pobliskiego Jeziora Gorzkiego. Wiara
Izraelitów w bezpośrednią interwencję Boga, który ich wybawił, może być
uznana za punkt orientacyjny i centrum ST.





Nabuchodonozor II



Znakomity nowobabiloński król (605-562 r. prz. Chr.), syn Nabopolasara.
Nabuchodonozor podbił i zburzył *Jerozolimę. W 5878586 r. prz. Chr.
wzięto do niewoli króla *Sedecjasza, a elitę Judei deportowano (2 Krl 25,
1-21; Jr 39, 1-10). W ciężkich latach przed upadkiem Jerozolimy Jeremiasz
doradzał poddanie się Nabuchodonozorowi (Jr 27-28). Rady tej niestety nie
posłuchali odpowiedzialni za politykę. Księga Daniela (Dn 1-4) ukazuje
Nabuchodonozora jako postać z fantazją.





Natan



Związany z królewskim dworem *Dawida. Nie można wątpić w profetyczny rys
jego działalności. W ST występuje w trzech ważnych miejscach: 1. zapowiada
Dawidowi wieczne trwanie jego królewskiego domu, tzw. przepowiednia Natana
(2 Sm 7,5-16); 2. oskarża Dawida o cudzołóstwo z Batszebą i mord na
Hetycie Uriaszu (2 Sm 12, 1-15); 3. w walce o tron popiera syna Dawida
*Salomona przeciw jego przyrodniemu bratu Adoniaszowi, w wyniku czego
Salomon obejmuje dziedzictwo ojca (1 Krl 1).





Nawrócenie



Pojęcie to jest wielokrotnie wyrażane hebr. słowem "szub i ozn. "wracać",
"odwrócić się", "zawrócić". Myśl o nawróceniu znajduje się przede wszystkim
w przepowiadaniu proroków. Wyraża człowieka, który odwrócił się od Boga i
do Niego wraca, co wskazuje na przywracanie związku z *Jahwe. Ten powrót
przedstawia zupełnie nowy początek w relacji między Bogiem a człowiekiem
(Pwt 30, 2-3; Iz 30, 15; 2 Krl 22-23).





Niewola babilońska



Po zdobyciu i zniszczeniu *Jerozolimy w 5878586 r. prz. Chr. (koniec
państwowości Judei) przez króla nowobabilońskiego Nabuchodonozora elitę
mieszkańców Jerozolimy, ewentualnie Judei, przesiedlono do Babilonu (2 Krl
25, 1-21). W przeciwieństwie do zwyczajów asyryjskich (w latach 733-722
prz. Chr. królestwo północne poddane było dwukrotnemu przesiedleniu) Judea
nie otrzymała nowej elity. W niewoli babilońskiej nad dolnym Eufratem i
Tygrysem wygnańcy znaleźli nową siedzibę (Ez 3, 15). Mogli budować domy,
zakładać ogrody, wstępować w związki małżeńskie (Jr 29, 5 nn) i dzięki temu
zachowywać jedność narodową. Mimo to położenie ich - z dala od ojczyzny -
było bardzo ciężkie. Jako ludzie podlegli, musieli prawdopodobnie wykonywać
prace niewolnicze. Stare tradycje izraelskie, niezależne od świątyni
jerozolimskiej zburzonej w 5878586 r. prz. Chr., doszły na obczyźnie do
nowego, szczególnego znaczenia (*szabat, *obrzezanie). W okresie niewoli
stopniowo rosła nadzieja na lepszą przyszłość (*Ezechiel, *Deutero-Izajasz,
*Cyrus).





Obcy



W ST są różne określenia kogoś obcego. Z jednej strony ludzi, którzy nie
należeli do narodu i wspólnoty religijnej, *Izrael traktował po prostu
wrogo. Np. Biblia mówi o rozkazie wytępienia ludów kananejskich (Pwt 7,
1). Z drugiej zaś strony uchodziło za wielkie zło naruszenie prawa, które
przysługiwało gościowi (Rdz 19; Sdz 19, 14 nn). Obcy, którzy przyszli pod
opiekę (hebr. "gerim) do Izraela z powodu klęski głodu (Rdz 47, 4), wojny
(Iz 16, 4), grożącej zemsty (Wj 2, 15) albo byli wypędzani (Sdz 11, 1
nn), mieli - zdaniem Izraelitów - prawo do gościnnego przyjęcia. Było to
oparte na dwóch podstawach: jedna to pamięć, że ich przodkowie byli kiedyś
obcymi w ziemi egipskiej, druga to sytuacja, w której Izrael, nawet gdy
zajął *Kanaan, mógł uważać siebie samego tylko za "obcego" i "osadnika" w
kraju będącym własnością Boga (Kpł 25, 23).





Obietnica



Słowo obietnica nie występuje w tekście hebr., ale pojęcie to ma kluczowe
znaczenie. W obietnicy Boga, że w przyszłości nastąpi wybawienie Izraela,
ST widzi początek i cel historii związku Boga z Jego ludem, *Izraelem. W
Księdze Rodzaju znajdujemy trzy obietnice: 1. obietnicę potomstwa (Rdz I5,
1-6); 2. obietnicę własnego kraju (Rdz 15, 17 nn); 3. obietnicę
błogosławieństwa (Rdz 12, 3). Dramatyczna historia ich spełniania rozciąga
się łukiem od czasów *Abrahama poprzez objęcie ziemi aż do naszych czasów.
Trochę inny sens mają obietnice wypowiedziane np. w Ps 2 lub w
przepowiedniach *Natana (2 Sm 7). Odnoszą się one przede wszystkim do
przetrwania królewskiego domu Dawida. O przyszłym wybawieniu mówią
starotestamentowi prorocy, np. *Ezechiel i *Deutero-Izajasz zapowiadają po
upadku *Jerozolimy w 5878586 r. prz. Chr. wybawienie ludowi żyjącemu na
wygnaniu. W późnym judaizmie coraz bardziej wzrastała nadzieja na odnowę
losu. Wyobrażano sobie, że nastąpi koniec dawnych czasów, a z nim przemiana
i przetworzenie starego świata (por. *Mesjasz).





Obraz



Hebr. słowo "celem ("obraz") ozn. konkretny plastyczny obraz. Ma często
znaczenie: "obraz bożka" (Lb 33, 52; 2 Krl 11, 18). W starotestamentowej
nauce o człowieku najważniejsza jest Księga Rodzaju (Rdz 1, 26 nn), w
której określa się człowieka jako "celem Boga. W żadnym innym miejscu ST to
określenie nie występuje ponownie (Rdz 5, 3; 9, 6), jedynie jego odgłos
(Rdz 1, 26 nn). Czym jest uzasadnione podobieństwo człowieka do Boga? Na
pewno jego duchową naturą, zewnętrzną postacią, osobowością, zdolnością
utrzymywania kontaktu z Bogiem. Znajduje się tutaj przede wszystkim jeszcze
inna myśl: człowiek ma udział w pełni mocy Boga ("uczyńmy człowieka..."),
przez co powołany jest do przestrzegania woli Boga na ziemi. Ziemię
otrzymaną od Boga człowiek ma czynić sobie poddaną (Rdz 1, 26. 28). Nie
znaczy to jednak, że może ją niszczyć i źle wykorzystywać. Przeciwnie, ma
odpowiedzialnie panować nad powierzonym mu światem, aby służyć temu, co Bóg
stworzył. Człowiek jako obraz Boga jest ukoronowaniem dzieła stworzenia, a
przez swoją wielkość niewiele różni się od stworzeń niebieskich (Ps 8, 6).
To wysokie miejsce pośród Bożych stworzeń zobowiązuje człowieka do
szczególnego działania w świecie i dla świata.





Obrzezanie



Usunięcie napletka; w starożytności był to zwyczaj praktykowany u
Egipcjan, Edomitów, Ammonitów, Moabitów oraz Izraelitów (Jr 9, 24-25),
jednak nie wśród Asyryjczyków, Babilończyków i Filistynów. Dla Izraelitów
napletek był "uosobieniem" człowieczej nieczystości. Obrzezanie rozumiano
jako akt oczyszczający, miał on również znaczenie religijne. Wg Księgi
Rodzaju (Rdz 17, 9-14) obrzezanie jest znakiem *przymierza. Dla *Izraela
nabrało ono znaczenia, przede wszystkim w okresie wygnania i po wygnaniu
(5878586 r. prz. Chr.), znaku wyodrębniającego spośród pogańskiego
otoczenia.





Ofiara



ST zna różne rodzaje ofiar: całopalenia, biesiadna, dziękczynna,
przebłagalna, pokutna i in. (Lb 1-7). Nie można całkowicie wyjaśnić ich
podstawowego znaczenia w ówczesnych okolicznościach. Co do głównej myśli
można jednak rozróżnić: 1. intencję złożenia daru, która leży u podstaw
wszystkich ślubów złożonych w potrzebie (Rdz 28, 10-22); 2. intencję
przebywania we wspólnocie, według której Bóg jest w niej obecny jako
niewidzialny współbiesiadnik (Wj 18, 12; 3); 3. intencję pokuty, która
występuje przede wszystkim w okresie po wygnaniu, tzn. po 520 r. prz. Chr.
(Lb 4 nn); u jej podstaw nie ma wyobrażenia, że człowiek coś daje Bogu, ale
to, Bóg zdejmuje z człowieka ciężar *grzechu. Prorocy wieku VIII i VII
krytykowali zwyczaj sprawowania kultu i składania ofiar w ówczesnym Izraelu
jako coś zewnętrznego i pustego. W zamian za to żądali sprawiedliwości i
odpowiedniego sposobu życia w obliczu Boga i ludzi (Iz 1, 11-17). Dokładne
zachowywanie nakazów czystości i wypełnianie przepisów przy składaniu ofiar
stało się znakiem rozpoznawczym życia religijnego w okresie po wygnaniu.
Wydawało się, że tylko ten sposób zapewnia łączność ludu Izraela z *Jahwe
(por. *przebłaganie).





Olej



W czasach biblijnych uzyskiwany głównie z oliwek. Używany do
przygotowywania potraw, do leczenia (Iz l, 6), jako materiał palny do
lamp, jako środek służący do pielęgnowania ciała i namaszczania.
Namaszczenie było znakiem błogosławieństwa, uświęcenia, uznania przez Boga
i wyodrębnienia spośród innych ludzi (1 Sm 10, l; Ps 23, 5). Namaszczenie
olejem i dar Ducha w ST są ściśle ze sobą związane (1 Sm 16, 13; por.
*Mesjasz). W Izraelu olej, podobnie jak zboże, figi i miód, należał do
najważniejszych towarów handlowych (1 Krl 5, 25; Ez 27, 17).





Osioł



Obok owcy, kozy i wołu najcenniejsze zwierzę domowe dawnego *Izraela.
Osioł był niezastąpiony jako zwierzę juczne, pociągowe i służące do jazdy.
W dawnych czasach mogli go posiadać tylko bogaci (Sdz 5, 10; 10, 4),
dopiero później mógł sobie na niego pozwolić przeciętny człowiek.
Wprowadzony przez *Salomona koń nie zdołał go wyprzeć (1 Krl 10, 26. 28
nn). Księga Liczb (Lb 22, 21-33) podaje, jak oślica Balaama stała się
"przekazicielką" proroczego wydarzenia. Wg Mateusza (Mt 21, 1-10) Jezus z
Nazaretu wjeżdżał do Jerozolimy na ośle (por. *Mesjasz; 1 Krl 1, 33; Za 9,
9).





Ozeasz



Prorok z czasów przed wygnaniem (Oz 1, 1), syn Beeriego, działał ok.
750-725 r. prz. Chr. w *Izraelu (Samaria, Betel, Gilgal). Na rozkaz Boga
poślubił nierządnicę Gomer, aby ukazać winę królestwa północnego
(odstąpienie od *Jahwe i przejście do kananejskich rytów płodności). Troje
dzieci z tego małżeństwa nazwał: syna Jizreel, córkę Lo-Ruchama, syna
Lo-Ammi (Oz 1, 4 nn). Ozeasz oskarża przede wszystkim kapłanów (Oz 4,
4-19; 8, 4-6; 10, 1-8) i przywódców politycznych (Oz 8, 1-4; 10,
13-15). Za grzech uznawał przede wszystkim zerwanie osobistej więzi z
Bogiem. Jahwe ukazuje się jako wierny małżonek (Oz 2, 4-22), ojciec (Oz
11, 1 nn), lekarz (Oz 14, 5; 7,1). Bóg Ozeasza bardzo boleje nad błędami
swojego ludu. Ozeasz przepowiada nadchodzące kary w postaci klęsk
militarnych (Oz 1, 5; 7, 16; 8, 13). Chociaż lud nie okazywał gotowości
do pokuty, to jednak prorok w późniejszym okresie swojej działalności
podkreśla miłość Boga do ludu. Według Ozeasza jedynie Bóg jest w stanie
poprzez swoją miłość przezwyciężyć odstępstwo ludu i umożliwić mu nowe
życie (Oz 11, 8 nn).





Pascha



Stary zwyczaj, sięgający czasów wędrówek praojców (por. *Abraham, *Izaak,
Jakub). Był zasadniczo rytem krwi odsuwającym nieszczęście. Aby wypędzić
złe duchy, znaczono wejście do namiotu krwią zabitego małego zwierzęcia
(później: baranek paschalny). Kiedy dwanaście plemion (*Związek Dwunastu
Pokoleń) rozpoczęło życie osiadłe, Paschę zaczęto odnosić do wyjścia z
Egiptu i odpowiednio zmieniono jej interpretację (Wj 12, 21 nn). Po
wprowadzeniu przez Jozjasza reformy kultu Paschę, obchodzoną dotąd w gronie
rodzinnym, świętowano w świątyni jerozolimskiej (2 Krl 22, 1-23, 27).
Wspomnienie o tym, jak Bóg działał w Egipcie, aby uwolnić Izraelitów,
nadawało świętu Paschy coraz większego znaczenia wypełnionego nadzieją na
to, że nadejdzie wszechobejmujące





ostateczne uwolnienie. Starotestamentowe wyobrażenie baranka paschalnego
jako baranka ofiarnego przeniesiono w NT na Chrystusa (1 Kor 5, 7).





Pojednanie *Przebłaganie







Pokój *Szalom







Praca przymusowa



Grupy plemion późniejszego *Izraela były w Egipcie poddane pracy
przymusowej. Pod nadzorem egipskich ekonomów budowały one nowe miasta. Za
czasów *Dawida i *Salomona w Izraelu także wprowadzono prace przymusowe.
Spotkało się to jednak z niezadowoleniem i ostrą krytyką wśród ludu. Żądano
od Izraela miłosierdzia wobec *obcych i niewolników we własnym kraju (Pwt
15, 12 n; 19, 9 n).





Przebłaganie



W ST ozn. odbudowanie osobowej więzi między Bogiem a człowiekiem. Zakłada
przezwyciężenie *grzechu, który w ST jest przyczyną naruszenia wspólnoty
między Bogiem a człowiekiem. W czasach przed wygnaniem, a więc przed
5878586 r. prz. Chr. (upadek Jerozolimy), pokuta nie miała właściwie
charakteru ofiary (Pwt 21, 1-9; Iz 6, 7; Iz 1, 18). Izrael wierzył, że
Boże prawo i wyrażona w nim wola Boża są możliwe do spełnienia. Obraz ten
zmienił się po niewoli. Wobec katastrofy 5878586 r. prz. Chr.,
zapowiadanej przez proroków, i obawy, że trudno będzie zachować wierność
Bogu i Jego przykazaniom, punktem centralnym myśli o pojednaniu stała się
*ofiara związana z kultem. Wydawało się, że tylko nieustanna pokuta w nowej
świątyni zapewnia wspólnotę Boga z człowiekiem (Ez 43, 7). Przeróżne stare
zwyczaje rozumiano teraz jako ofiary pokutne (przebłagalne) (Kpł 1, 4; 8,
34; Lb 8, 21 nn). Kapłan mógł przenieść *grzech człowieka poprzez gest
włożenia rąk na zwierzę (Kpł 4, 1 n). W Dniu Przebłagania wypędzano na
pustynię kozła ofiarnego, na którego przenoszono winę ludu (Kpł 16,
20-22). Pogląd, że prawdziwe przebłaganie jest możliwe tylko wówczas, gdy
*"sługa Jahwe" weźmie na siebie, w ich zastępstwie, winy ludzi, znajdujemy
u *Deutreo-Izajasza (Iz 53).





Przymierze



Ozn. zasadniczo: "zobowiązanie", "postanowienie", "przyrzeczenie"; mając
jednak na względzie przymierze między *Jahwe i *Izraelem nie ozn. we
właściwym sensie przyjęcia wzajemnych, jednoznacznych zobowiązań, jak np.
przymierze między *Salomonem i Hiramem z Tyru (1 Krl 5, 21-26). W
przymierzu z Jahwe mowa jest o zobowiązaniu się samego Boga np. w
przymierzu z praojcami (Rdz 15, 18; 17, 2-5; 17, 7) czy też z *Dawidem
(2 Sm 23, 5) lub z Noem (Rdz 9, 8-17). Jahwe może wprawdzie swoje
przyrzeczenie związać z warunkami (Pwt 7, 9; 1 Krl 8, 23), ale człowiek
po spełnieniu warunków nie może Boga zobowiązać, aby Ten dotrzymał
przyrzeczenia. Jedyną gwarancją jest to, że Bóg jest wierny danemu przez
siebie słowu. Jego wolą jest utrzymanie np. postanowień na *Synaju (prawa,
nakazy) jako warunków wiążących relacje między Nim a ludem (Wj 19, 5).
Według Księgi Wyjścia (Wj 24, 5 nn) ustanowienie przymierza zostało
wzmocnione ofiarą wspólnoty, zwłaszcza przez ryt krwi. Na podstawie tej
Księgi można wykazać, że odbywało się to, co 7 lat w związku ze świętem
Przaśników (Wj 19-24, 34). Pojęcie przymierza zyskuje coraz bardziej na
znaczeniu od czasów bezpośrednio poprzedzających *niewolę babilońską.





Psalmy



Gr. "psalmos; pieśń przy wtórze instrumentu strunowego. W sensie węższym
tak określa się 150 psalmów zawartych w Psałterzu (teksty pieśni). Są one w
przeważającej części ułożone na okazje sprawowania kultu religijnego,
szczególnie w świątyni jerozolimskiej; w niej też były wykonywane. Niewiele
można powiedzieć o czasie ich powstania. W tym względzie do wyjątków
zalicza się Ps 137, który powstał w czasie wygnania. Ps 29 po zbadaniu
treści oraz języka może być bardzo stary, natomiast Ps 119 powstał bardzo
późno. Istnieją liczne zbiory psalmów obejmujące części Księgi Psalmów, np.
psalmy Dawidowe (Ps 3-41), psalmy Koracha (Ps 42-49); psalmy elohistyczne
(Ps 42-83; zastąpiono tutaj imię *Jahwe przez Elohim), psalmy alleluiczne
(Ps 111-118), pieśni pielgrzymie (Ps 120-134). W Psałterzu znajdują się
hymny, pieśni królewskie (Ps 47, 93, 96-99), pieśni Syjonu (Ps 46, 48,
76), lamentacje (50 razy) i pieśni ufności (Ps 4, 16, 23). Tytuły psalmów
w większości dodano znacznie później. Zawarte w nich imiona osób (73 razy
występuje imię *Dawid) nie miały właściwie podawać imienia autora, ale
kierować się do kogoś; np. "Dawidowy" powinien być nazwany "dla Dawida".
Psalmy najstarsze należą do najgłębszych tekstów Biblii. Siła ich wymowy
stawia czytającego w rzędzie zmagających się z Bogiem, dziękujących Bogu,
wychwalających Go modlitwą ludzi ST (zob. Ps 1, 8, 23, 42, 63, 90, 91,
103).





Pustynia



Izrael był otoczony pustyniami: na wschodzie pustynia syryjsko-arabska
(Lb 21, 11), na południu pustynia synajska (Rdz 14, 6), a na północy od
niej pustynia judejska (Sdz 1, 16). Należy zaznaczyć, że nie chodziło
tutaj o właściwe pustynie piaskowe, ale o pustynne stepy, które mogły być
częściowo wykorzystywane jako pastwiska dla bydła. Pustynia w ST występuje
jako miejsce dalekie od Boga (Iz 13, 21), miejsce prób i oczyszczenia (Wj
15, 22-19, 2), gdzie życie jest w każdej chwili zagrożone. Jest także
miejscem, w którym ukazuje się działanie Boga w różnoraki sposób: "Niech
się rozweselą pustynia i spieczona ziemia, niech się raduje step i niech
rozkwitnie! Niech wyda kwiaty jak lilie polne" (Iz 35, 1-2a).





Ruben



Najstarszy syn Jakuba i Lei (Rdz 29, 32). Przodek plemienia o tej samej
nazwie, które prawdopodobnie było zadomowione w zachodniej Jordanii (Joz
15, 6). Plemię Rubena musiało pełnić przywódczą rolę w *Związku Dwunastu
Pokoleń (Lb 1, 5-15; Rdz 49; Pwt 33). W późniejszej historii *Izraela
nie spotyka się wzmianek o nim, podobnie jak o Symeonie i Lewim.





Salomon



Syn Dawida, w 965-926 r. prz. Chr. król Izraela (1 Krl 2-11). Salomon
był wykształcony w mądrości (1 Krl 3, 16-28; 10, 1-13) i zakładał szkoły
*mądrości. Był wielkim budowniczym (1 Krl 5, 15-7, 51). Nałożył jednak na
poddanych obowiązek pracy przymusowej (1 Krl 5, 27 nn). Ludzi politycznie i
religijnie wpływowych często usuwał ze swojego otoczenia (1 Krl 2, 13-46).
Salomon zasadniczo potrafił zachować królestwo, które objął po swoim ojcu
Dawidzie. Rozwinął stosunki handlowe (np. z Tyrem). Nakazał utworzyć flotę
na Morzu Czerwonym (1 Krl 9, 26-28). Salomon należy do najbarwniejszych
postaci historii Izraela. Jego wspaniałość i *mądrość stały się niemal
przysłowiowe (Mt 6, 29). Jednak za jego czasów nie brakowało opinii
krytykujących jego zamiłowanie do przepychu i uciech światowych. Wyrażający
te opinie widzieli przyszły Izrael oparty na wierze i naśladowaniu
*Abrahama.





Sedecjasz



Nazywał się początkowo "Mattaniasz"; Sedecjasz to imię od wstąpienia na
tron. Król Nabuchodonozor osadził go na tronie Judy (597 r. prz. Chr.; 2
Krl 24, 17) jako następcę po Jojakimie. Jeremiasz stale mu doradzał, aby
poddał się królowi Babilonu (Jr 27, 12), gdyż spotka go nieszczęście i
niewola (Jr 24, 8; 32, 4-5). Jednak Sedecjasz zbuntował się przeciw
Nabuchodonozorowi (2 Krl 25, 1). Następnie armia babilońska nadciągnęła na
*Jerozolimę i zdobyła ją po 18 miesiącach oblężenia (5878586 r. prz.
Chr.). Miasto zostało spalone (2 Krl 25, 9). Sedecjasz próbował ucieczki,
ale ujęto go i uwięziono. Za karę Nabuchodonozor kazał na jego oczach
wymordować jego synów, a następnie jego samego oślepić (2 Krl 25, 4-7).





Serce



Hebr. słowo "leb jest ważnym pojęciem w starotestamentowej nauce o
człowieku; w ST występuje aż 858 razy. Tak jak hebr. słowa "nefesz nie
można tłumaczyć tylko jako *"dusza", również "leb ma rozmaite treści. Serce
uchodzi za siedzibę uczuć, np. smutku, radości, strachu. W przeciwieństwie
do "nefesz "leb oznacza przede wszystkim rozumną część człowieka, uchodzi
więc za głowę lub mózg. Na podstawie częstego posługiwania się słowem
"serce" można by błędnie uważać, że człowiek z Biblii był bardziej
uczuciowy niż rozumny (por. Pwt 29, 3; Prz 8, 5; 18, 15; 16, 23; Ps 90,
12). Właśnie tutaj wyczuwamy punkt ciężkości na słowie "leb. Według ST
sercem się myśli, rozumie, osądza; w wielu przypadkach słowo "leb ozn. po
prostu rozum, rozsądek, "duch" (1 Sm 25, 37) i tak można je tłumaczyć (Hi
34, 10; Prz 19, 8).





Sędziowie



W dawnym *Izraelu starszyzna stanowiła prawa w bramie. Była ona
odpowiedzialna za jego przestrzeganie (Pwt 21, 19; 22, 15 nn; 25, 7-9; Rt
4, 1-12), a później również król i jego urzędnicy (2 Sm 8, 15; Ps 72,
1-2). ST poza tym nadaje imiona sędziom w Księdze Sędziów. Do tzw.
"sędziów mniejszych" zaliczani są: Samgar, Tola, Jair, Ibsan, Elon, Abdon
(Sdz 10, 1-5; 12, 7-15). Oznajmiali prawo i strzegli zbioru dawnych
izraelskich praw. Można przyjąć, że *Związek Dwunastu Pokoleń miał za
podstawę wspólne prawo Boże. Do tzw. "sędziów większych" zaliczani są:
Otniel, Ehud, Gedeon, Jefte, Samson. Poza tym podziałem znajdują się:
Debora (Sdz 4, 4-5), Heli (1 Sm 4, 18) i Samuel (1 Sm 7, 15-8,3). Nie
sprawowali oni żadnego urzędu sędziowskiego. Byli zdolnymi przywódcami i
wybawiali swoje plemiona od ucisku innych narodów. Działaniem swoim
obejmowali cały Izrael, podobnie jak to było u "sędziów mniejszych".





Sługa Jahwe (Sługa Boży)



Obok potocznego znaczenia słowa "sługa", hebr. "ebed, ST używa tego
określenia na oznaczenie relacji człowieka do Boga. Ten zaszczytny tytuł
otrzymuje: 1. zwracający się do Boga ze skargą, prośbą, pochwałą (Ps 69,
18; 123, 3); 2. ten, kogo łączy z Bogiem szczególny stopień zaufania, jak
np. przodkowie: *Mojżesz, *Jozue, ale także *Nabuchodonozor i *Cyrus. 3. U
*Deutero-Izajasza, w tzw. "Pieśniach o Słudze Jahwe" określenie "sługa
Boży" ma szczególne znaczenie (Iz 42, 1-4; 49, 1-6; 50, 4-9, 52, 13-53,
12). Niektóre główne myśli: sługa Boży ("ebed-Jahwe) ma za zadanie
"wesprzeć" Izraelitów, będących w *niewoli babilońskiej; odnosi się do
wszystkich ludów na ziemi (Iz 49, 6). Sługa ("ebed) jest wzgardzony i
poniżony; będzie zabity i pogrzebany z bezbożnymi (Iz 53, 8-9). Jako
niewinny bierze na siebie *grzechy wielu: "Lecz On był przebity za nasze
grzechy, [...] a w Jego ranach jest nasze zdrowie" (Iz 53, 5). Kto był tym
sługą ("ebed)? Sam Deutero-Izajasz? Określony prorok czy król? Współczesny
Deutero-Izajaszowi czy ktoś w przyszłości? Sam Izrael czy jego część? Dla
każdego stanowiska istnieją podstawy. Jezus rozumiał wyraźnie swój los w
oparciu o Księgę Izajasza rozdz. 53 (Iz 53, 12; Mk 14, 24).





Stworzenie świata



Biblia podaje dwa przekazy o stworzeniu. Chronologicznie późniejsze jest
opowiadanie z Księgi Rodzaju (Rdz 1, 1-2, 4a). Jest to tzw. przekaz
kapłański, który powstał w szkole teologicznej istniejącej już w VI w. prz.
Chr., czynnej prawdopodobnie nawet w *niewoli babilońskiej. Chronologicznie
pierwszym jest przekaz z Księgi Rodzaju (Rdz 2, 4b-25). Może on pochodzić
z X-IX w. prz. Chr.; należy do tradycji jahwistycznej. Oba przekazy należy
rozumieć jako teksty wyrażające wiarę, ponieważ każdy z nich w sposób dla
siebie właściwy przedstawia zagadnienie stworzenia. Jest w nich wyrażona
wiara, że świat nie powstał na drodze przypadku, lecz celowo został
stworzony przez Boga i jest ukierunkowany na człowieka jako cel stworzenia.
Biblia zatem nie daje żadnej, we współczesnym rozumieniu, naukowej
informacji o powstaniu świata. Jest raczej wyznaniem wiary, opisanym za
pomocą dostępnych sobie środków (język, obraz świata), że tylko Bóg jest
sprawcą wszystkiego co istnieje. Jeżeli rozpatruje się te teksty w tym
aspekcie, to nieporozumieniem jest wciąż wracające stwierdzenie, że
istnieje sprzeczność między wiarą a nauką, między teologią a naukami
przyrodniczymi.





Syjon



Zasadniczo określenie grzbietu wzgórza południowo-wschodniego
*Jerozolimy. Później nazwano tak wzgórze świątynne i całe miasto
Jerozolimę. Z tradycją Syjonu łączą się stare kananejskie wyobrażenia (Góra
Boga, Dwór Boga, Ogród Boga) z formułami wiary w Jahwe. W tym związku ważną
i o trwałym działaniu staje się arka jako znak obecności Boga. Nazwa Syjon
zyskała znaczenie w izraelskiej liryce kultowej (Ps 48, 3; 14, 7; 50, 2)
oraz w prorockich zapowiedziach; np. przedstawienie pokojowej pielgrzymki
ludów do miasta na górze Syjon jest ucieleśnieniem nadziei na nową
przyszłość *Izraela i narodów świata (Iz 2, 1-5; 60, 1-3; Mi 4, 1-5).





Synaj



Góra, na której *Jahwe zawarł przymierze z *Izraelem (Wj 19 - Lb 10).
Góra Synaj ściśle łączy się z kultem Boga Jahwe. Trudno dokładnie ustalić
miejsce, gdzie się znajdowała. Przypuszczalnie znajduje się na terenie
północno-zachodnich arabskich wulkanów, około 3257km na południowy wschód
od Zatoki Akaba (Madian). Opis wydarzeń związanych z objawieniem (Wj 19,
16-19) pozwala rozpoznać zjawiska naturalne charakterystyczne dla
aktywności wulkanicznej.





Szabat



Dzień odpoczynku Izraelitów, obchodzony na pamiątkę siódmego dnia
stworzenia. Zarówno w opisie *stworzenia świata (Rdz 2, 1-3), jak i w
*dekalogu (Wj 20, 8-11) odpoczynek Boga jest źródłem szabatu. Ten, kto
włącza się w porządek stworzenia, bierze udział w świętości i wypoczynku
Boga. Na innym miejscu Biblia mówi, że człowiek siódmego dnia powinien
odpoczywać od pracy i przypominać sobie dobro wyświadczone przez Boga (Pwt
5, 12-15; Wj 23, 12). Szabat jest znakiem szczególnych relacji Boga i
ludu *Izraela (Wj 31, 12-17). Dar, którym jest ów życiodajny porządek,
powinien być zawsze przyjmowany radośnie (Wj 16, 29). Zawiera on w sobie
również zobowiązanie do posłuszeństwa (Wj 31, 14). To, co zasadniczo winno
być dla ludzi dobrodziejstwem, w późniejszych czasach - kiedy mnożyły się
zakazy związane z szabatem - stało się wielkim ciężarem.





Szalom



Hebr. słowo ozn. pokój, nie tylko w sensie zaprzestania wojny, lecz dobra
człowieka w szerokim zakresie. Niektóre z wielu znaczeń: szalom może być
wyrazem dobrych relacji międzyosobowych (1 Krl 5, 26) albo takiejż relacji
Boga z człowiekiem (Ps 119, 165). Szalom może oznaczać *błogosławieństwo
Jahwe (Ps 35, 27; Lb 6, 24-26). Według rozumienia starotestamentowego
pokój może być wprowadzany poprzez właściwe postępowanie i odpowiedzialność
za słabych i potrzebujących pomocy. Według Izajasza (Iz 32, 17) taka
postawa tworzy właśnie szalom.





Święto



Poza spontanicznie urządzanymi świętami dla Izraela miały wielkie
znaczenie święta stałe. Do najstarszych i najważniejszych zalicza się
święta: 1. Przaśników (święto macy), 2. Żniw i Tygodni, 3. Namiotów przy
końcu roku (Wj 23, 14-17; 34, 18-23). Biorą one swój początek od
mieszkańców *Kanaan. Kiedy plemiona Izraela osiedliły się w Kanaan (XIII w.
prz. Chr.), pojmowano święta, wprawdzie w ich znaczeniu podstawowym, jako
święta Zbiorów i Urodzajów, ale z drugiej strony jednak wyraźnie wyjaśnione
i wypełnione nową treścią. Najważniejsza staje się pamięć o historycznej
interwencji Boga w Egipcie oraz zbawczej na górze *Synaj. To przesunięcie
punktu ciężkości jest doskonale widoczne w Księdze Powtórzonego Prawa (Pwt
26). Dwa dalsze święta pochodzą z okresu po niewoli (zatem po 520 r. prz.
Chr.): wielkie święto Przebłagania (Kpł 16) i święto Purim (Est 9,
17-32).





Tiglat-Pileser III



Jeden z wybitniejszych królów asyryjskich (745-727 r. prz. Chr.) na
koronacji otrzymał imię "Pul" (2 Krl 15, 19). Od 740 r. prz. Chr.
najeżdżał ciągle Syrię i Palestynę. Za jego panowania została podbita część
*Izraela, a część jego mieszkańców uprowadzona na wygnanie. Król Judy Achaz
(741-725 r. prz. Chr.) płacił mu kontrybucję i został wasalem królów
asyryjskich, w wyniku czego do świątyni jerozolimskiej wprowadzono kult
państwowy z jego głównym bogiem Asurem.





Tora



Hebr. słowo "tora znaczy: "wskazywanie", "pouczanie"; może też określać
słowo proroka (Iz 8, 16) albo naukę mędrca (Prz 13, 14). Służy przede
wszystkim do pouczania przez kapłanów (Pwt 33, 10; Mi 3, 11; Ez 7, 26).
Treścią owego pouczania mogły być przepisy odnoszące się do całego
ludzkiego życia (Ps 15, 24). "Tora była odczytywana przy okazjach
kultowych w różnej formie (Kpł 7, 23-25; Ps 15, 2-5; Ag 2, 12 n).
Zasadnicza zmiana pojęcia dokonała się przez zastosowanie "Tory do praw
ujętych na piśmie (Kpł 6, 2; 1 Krl 2, 3). Żydzi pojmowali więc
Pięcioksiąg Mojżesza jako "Torę.





Ubóstwo



W ST jest nieuniknioną okolicznością życia; Mojżesz uważa jego zniesienie
lub złagodzenie jako naglącą potrzebę (Pwt 15, 11). Liczne ustanowienia
prawne zmierzają w tym kierunku (Pwt 15, 1 nn). Szczególną sprawą proroków
*Izraela było domaganie się praw dla biednych oraz krytyka aspołecznego
sposobu życia bogatych (Am 2, 6-8). Tak działając, prorocy mieli
świadomość, że właśnie Bóg Izraela jest po stronie biednych i uciśnionych i
chce, aby ich prawa były przestrzegane.





Ur w Chaldei



Miasto w południowej Mezopotamii, w latach 1922-1934 odkopane przez
archeologów angielskich. Znaleziono tam wspaniałe groby królewskie oraz
inne liczne przedmioty. Na podstawie tych znalezisk można było
zrekonstruować zatopione miasto, które miało wielkie znaczenie polityczne i
kulturalne, szczególnie w III tysiącleciu prz. Chr. Księga Rodzaju (Rdz 11,
28, 31; 15, 7) podaje Ur, owo wielkomiejskie centrum, za ojczyznę
Abrahama. Z tym nie są zgodne informacje, że wraz ze swoją rodziną wiódł
życie koczownicze, jak to podaje Księga Rodzaju (Rdz 12-22). Kwestią
sporną w badaniach jest pochodzenie Abrahama; mógł być z północnej albo
południowej Mezopotamii, możliwe też jest, iż Charan było miejscem
urodzenia *Abrahama (Rdz 11, 31; 12, 4-5).





Wieża Babel



W tzw. prehistorii biblijnej (Rdz 1-11) znajduje się opowiadanie o
budowaniu wieży w Babel (Rdz 11, 1-9). Opowiadanie opiera się na
założeniu, że kiedyś był jeden język, i stara się rozstrzygnąć zagadnienie
wielkiej liczby ludów i tyluż języków (etiologiczna saga). Ponieważ ludzie
dali sobie jedno miano i poprzez wybudowanie ogromnej wieży chcieli sięgnąć
nieba, Bóg-Jahwe pomieszał mowę ludzi i rozproszył ich po całej ziemi.
Możliwe w związku z tym, że materiał do tego opowiadania pochodzi z
Babilonu i ma w sobie rysy wręcz historyczne. Król Nabuchodonozor I w XII
w. prz. Chr. kazał wybudować ogromną wieżę przy świątyni ku czci bogów
babilońskich (Zigurat). Wieża ta została ukończona dopiero po kilku wiekach
przez *Nabuchodonozora II. Główna, lecz nie przeciwstawna technice myśl
historii budowy wieży Babel: jeżeli ludzie - przeceniając siebie i własne
możliwości, uznając siebie za samowystarczalnych - dążą do własnej sławy i
przekraczają granice wyznaczone przez Boga, grozi im niebezpieczeństwo
samozniszczenia.





Wyjście z Egiptu



Historyczne wydarzenie w najdawniejszej historii *Izraela o niezwykle
ogromnym znaczeniu dla ST. Wyprowadzenie z Egiptu (Lb 23, 22-24, 8; 2 Sm
7, 23; 1 Sm 4, 8; Sdz 6, 13; Wj 20, 2) było najstarszym wyznaniem wiary
Izraela. Zrozumiano je jako ratunek zesłany przez *Jahwe, dzięki któremu
Jego uciśniony lud (przypuszczalnie były to tylko poszczególne grupy
plemion późniejszego Izraela) uwolniony został z niewoli. Wyprowadzenie, na
którego czele stał *Mojżesz, mogło się odbyć za panowania faraona Ramzesa
II (około 1290-1225 r. prz. Chr.). Księga Wyjścia (Wj 1, 11) podaje, że
Izraelici jako robotnicy najemni zbudowali egipskie miasta Pitom i Ramzes.
Podczas ucieczki z Egiptu doszło do cudownego uratowania Izraelitów przez
Jahwe przy przejściu przez *Morze Trzcin (Wj 14).





Złoty Cielec



Podczas gdy na górze Synaj *Mojżesz otrzymywał prawa od Boga (Wj 25-31),
Aaron na żądanie i z pomocą ludu Izraela sporządził odlew młodego cielca
(Wj 32, 1-6). Prawdopodobnie kryje się w tej opowieści krytyka polityki
kultowej *Jeroboama I, który kazał wystawić złote podobizny zwierząt.
Jeroboam nie miał na celu zastąpienia kultu *Jahwe przez te podobizny.
Nawiązał tylko do starych tradycji. Figury zwierząt miały uwidocznić,
podobnie jak *arka w *Jerozolimie, obecność Jahwe.





Związek Dwunastu Pokoleń



Był nazywany także amfiktionią i oznaczał związek sześciu albo dwunastu
pokoleń, które gromadziły się wokół wspólnego świętego miejsca. Nie jest
pewne, czy *Izrael przed utworzeniem państwa był już zorganizowany w tym
związku. Izrael jako państwo (powstał na przełomie II i I tysiąclecia prz.
Chr.) z powodu zewnętrznego zagrożenia zawsze pojmował siebie jako Związek
Dwunastu Pokoleń i w tym kontekście mówił o swojej przeszłości. Dwunastu
synów Jakuba (*Ruben, Symeon, Lewi, Juda, Zabulon, Issachar, Dan, Gad,
Aser, Neftali, Józef i Beniamin) uchodzi za przodków późniejszych dwunastu
pokoleń. Głównym wydarzeniom objęcia kraju mogła odpowiadać następująca
sytuacja: Związek Dwunastu Pokoleń utworzył się z ludzi osiadłych w
*Kanaan, uciskanych przez panujących możnych oraz przybyłych szczepów
stepowych, które osiedliły się w tej okolicy. Doświadczenie Boga grupy
egipskiej i synajskiej stało się wspólnym wyznaniem wiary Związku Dwunastu
Pokoleń. Owo osiedlanie odbywało się przez ok. 200 lat, tj. między 1400 i
1200 r. prz. Chr. Doświadczenie historyczne, że Bóg (El-Jahwe) uwalnia
uciśnionych ludzi z niewoli, stało się jedynym rozwiązaniem i sprawą
zasadniczą dla Związku Dwunastu Pokoleń.





Źródło



Zaopatrzenie w wodę było od dawna najważniejszą sprawą dla mieszkańców
Palestyny. W miejscach, gdzie znajdowały się źródła i studnie z wodą
gruntową, osiedlali się ludzie i żyły zwierzęta. Bez wody dłuższy pobyt nie
był możliwy. Dlatego zabezpieczenie się w źródła lub studnie miało wielkie
znaczenie (por. *Gihon). W ST źródło jako życiodajna siła jest obrazem
Boga, dawcy wszelkiego dobra (Ps 36, 9 nn; Iz 12, 3). Obrazuje też bojaźń
Bożą i roztropność (Prz 14, 27; 16, 22).





Alfabetyczny wykaz

Ksiąg biblijnych



Ab - Proroctwo Abdiasza

Ag - Proroctwo Aggeusza

Am - Proroctwo Amosa

Ap - Apokalipsa św. Jana

Ba - Proroctwo Barucha

Dn - Proroctwo Daniela

Dz - Dzieje Apostolskie

Ef - List do Efezjan

Est - Księga Estery

Ez - Proroctwo Ezechiela

Ezd - Księga Ezdrasza

Flm - List do Filemona

Flp - List do Filipian

Ga - List do Galatów

Ha - Proroctwo Habakuka

Hbr - List do Hebrajczyków

Hi - Księga Hioba

Iz - Proroctwo Izajasza

J - Ewangelia św. Jana

1 J - 1 List św. Jana

2 J - 2 List św. Jana

3 J - 3 List św. Jana

Jdt - Księga Juduty

Jk - List św. Jakuba

Jl - Proroctwo Joela

Jon - Proroctwo Jonasza

Joz - Księga Jozuego

Jr - Proroctwo Jeremiasza

Jud - List św. Judy

Koh - Księga Koheleta (Eklezjastes)

Kol - List do Kolosan

1 Kor - 1 List do Koryntian

2 Kor - 2 List do Koryntian

Kpł - Księga Kapłańska

1 Krl - 1 Księga Królewska

2 Krl - 2 Księga Królewska

1 Krn - 1 Księga Kronik

2 Krn - 2 Księga Kronik

Lb - Księga Liczb

Lm - Lamentacje Jeremiasza

Łk - Ewangelia św. Łukasza

1 Mch - 1 Księga Machabejska

2 Mch - 2 Księga Machabejska

Mdr - Księga Mądrości

Mi - Proroctwo Micheasza

Mk - Ewangelia św. Marka

Ml - Proroctwo Malachiasza

Mt - Ewangelia św. Mateusza

Na - Proroctwo Nahuma

Ne - Księga Nehemiasza

Oz - Proroctwo Ozeasza

1 P - 1 List św. Piotra

2 P - 2 List św. Piotra

Pnp - Pieśń nad Pieśniami

Prz - Księga Przysłów

Ps - Księga Psalmów

Pwt - Księga Powtórzonego Prawa

Rdz - Księga Rodzaju

Rt - Księga Rut

Rz - List do Rzymian

Sdz - Księga Sędziów

1 Sm - 1 Księga Samuela

2 Sm - 2 Księga Samuela

So - Księga Sofoniasza

Syr - Mądrość Syracha (Eklezjastyk)

Tb - Księga Tobiasza

1 Tes - 1 List do Tesaloniczan

2 Tes - 2 List do Tesaloniczan

1 Tm - 1 List do Tymoteusza

2 Tm - 2 List do Tymoteusza

Tt - List do Tytusa

Wj - Księga Wyjścia

Za - Proroctwo Zachariasza





Wykaz skrótów



BT - Biblia Tysiąclecia

gr. - grecki

hebr. - hebrajski

km - kilometr

KO - Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Soboru Watykańskiego II

łac. - łaciński

m - metr

n - następny wiersz

nn - następne wiersze

np. - na przykład

NT - Nowy Testament

ok. - około

ozn. - oznacza, oznaczające

por. - porównaj

prz. Chr. - przed Chrystusem

prz.n.e. - przed naszą erą

r. - rok

s. - strona

ST - Stary Testament

syr.-arab. - syryjsko-arabska

św. - święty

tj. - to jest

tzn. - to znaczy

tzw. - tak zwany

w. - wiek

wg - według

zob. - zobacz

8 - na przełomie

* - odnośnik do hasła