PRZEDSZKOLE JAKO NOWA RZECZYWISTOŚĆ DLA DZIECKA1
Istotą dzieciństwa jest odkrywanie tajemnic własnej osoby i otaczającego świata.
Pragnienie poznawania samego siebie oraz poznawania innych wyzwala w dziecku
aktywność poznawczą. Mały człowiek chce wiedzieć, kim jest i jaki jest  w relacji
do innych i do przedmiotów z otoczenia. Nieustannie szuka odpowiedzi na fundamentalne
pytania: jaki jestem ja, a jacy są moi koledzy? Czy i jak mogę się z nimi bawić? W czym
jestem podobny, a czym różnię się od innych? Co potrafię, a czego jeszcze nie? Co można
zrobić z różnych przedmiotów, do czego są potrzebne? Czy i co ode mnie zależy? Czy i dla
kogo jestem  kimś ważnym, wartościowym, jedynym?
Artykuł zawiera kilka refleksji na temat sytuacji dziecka w nowej dla niego
rzeczywistości, jaką jest przedszkole. Porusza zagadnienia związane z procesem adaptacji
i socjalizacji.
Wiek przedszkolny jest okresem przejściowym między życiem w małej społeczności,
jaką jest rodzina, a środowiskiem pozadomowym, takim jak przedszkole. Jest przejściem
z otoczenia zamkniętego do otwartego. Równocześnie zachodzą zmiany w mechanizmach
działania dziecka  następuje przechodzenie z prymitywnych form działania na wyższe
formy. W stabilnym środowisku domowym dziecko przystosowuje się do względnie
niezmiennych warunków otoczenia, przejmuje wzory zachowań przekazywane mu przez
rodziców. Działania dziecka są schematyczne, charakteryzuje je duża sztywność i mała
podatność na zmiany. Natomiast przedszkole to dla 3-latka miejsce zorganizowane fizycznie
i społecznie zupełnie inaczej niż dom. Może się okazać, że w nowych warunkach nie radzi
sobie samodzielnie z tym, z czym sprawnie radziło sobie w środowisku domowym.
Podstawowe, codzienne czynności mogą okazać się trudne.  Nowe sytuacje utrudniają,
a czasami uniemożliwiają poprawne odtworzenie domowego wzoru działania
(B. Smykowski). Jednakże dzieci o dużym stopniu samodzielności w czynnościach
samoobsługowych łatwiej przystosowują się do nowych warunków. Stopniowo uczą się
bardziej złożonych form działania dostosowanych do nowej sytuacji społeczno-kulturowej,
jednocześnie zachowując  tradycję własnego domu rodzinnego.
Zachodzi również zmiana w zainteresowaniach dzieci  od tego, co zewnętrzne
(poznanie sensoryczne) na to, co wewnętrzne i niedostępne w bezpośrednim poznaniu
(myślenie konkretno-wyobrażeniowe). Dziecko poznając siebie i nowe otoczenie zdobywa
wiedzę oraz praktyczne umiejętności. Podczas tego procesu samo się zmienia, jak również
zmieniają się sposoby jego działania. Trzyletnie dzieci potrafią wykonać samodzielnie dużo
czynności z zakresu samoobsługi, w następnych latach doskonalą swoje umiejętności oraz
1
Artykuł na podstawie pracy dyplomowej pt. Prośby o pomoc oraz skargi jako sposób na trudności w
wykonywaniu zadań i w kontaktach społecznych u dzieci 3i 4-letnich w przedszkolu, WSP ZNP, Warszawa 2009.
1
nabywają nowych. Wiele zależy od postawy dorosłych, by pozwalali dzieciom  próbować
swoich sił i zachęcali je do samodzielności. Błędem jest wyręczanie dziecka w tych
czynnościach, które może wykonać samodzielnie oraz uniemożliwianie mu zdobywania,
często metodą  prób i błędów nowych sprawności. Pomoc osoby dorosłej powinna polegać
przede wszystkim na stworzeniu dziecku okazji do eksplorowania otoczenia, ćwiczenia
własnych umiejętności oraz na życzliwej obecności. Ważne są również - cierpliwość,
systematyczność i konsekwencja oraz okazywanie dziecku zadowolenia z każdego przejawu
jego samodzielności. Zachęta i pochwała wysiłku dziecka mogą skutecznie motywować je do
dalszych działań. Bezpośrednia pomoc jest niezbędna tylko wówczas, gdy zadanie znacząco
przekracza możliwości dziecka (motoryczne, poznawcze, społeczne, emocjonalne).
Edyta Gruszczyk-Kolczyńska i Ewa Zielińska proponują, by kształtować u trzylatków
takie nawyki jak: pomaganie innym, dbanie o porządek, szacunek do wysiłku innych, nawyk
poprawnego zachowania się przy stole oraz kształtowanie dobrych manier, nawyk
samodzielnego ubierania się i rozbierania oraz właściwego zachowania w toalecie i łazience,
dbania o swoje zdrowie i wygląd (nawyki higieniczne). Im szybciej dzieci nabiorą sprawności
w tych umiejętnościach, tym łatwiej odnajdą się w różnych, zmieniających się warunkach.
Badania nad adaptacją dzieci do przedszkola2 wykazały, że istnieje związek między
przystosowaniem się dziecka do przedszkola a dotychczasowym przebiegiem jego rozwoju
oraz że dziewczynki lepiej się przystosowują niż chłopcy. Sposób, w jaki adaptuje się
dziecko do przedszkola zależy od jego wcześniejszych doświadczeń, przede wszystkim
od tego  czy i jak były zaspakajane jego potrzeby (zwłaszcza bezpieczeństwa i miłości)
oraz w jakiej atmosferze było wychowywane, jakie panowały relacje między osobami
w rodzinie.  Jeżeli dzieci były wychowywane w sposób racjonalny, to zakres trudności
w przystosowaniu się jest wyraz
nie mniejszy, a zaburzenia w reakcjach emocjonalnych
i funkcjach życiowych są zdecydowanie słabsze (E. Gruszczyk-Kolczyńska, E. Zielińska).
Dużo trudniej jest dzieciom, które wychowywane były w sposób zbyt opiekuńczy lub zbyt
liberalny. W momencie zetknięcia z środowiskiem pozadomowym przeżywają silne napięcia,
reagują zaburzeniami zachowania (np. drażliwością, agresją, nagłymi wybuchami złości
i płaczu, nieprzestrzeganiem poleceń, wzmożoną ruchliwością lub wycofaniem, biernością,
lękliwością i onieśmieleniem).
Nie stwierdzono zależności między wiekiem dziecka, poziomem rozwoju umysłowego
oraz warunkami bytowymi, statusem społecznym i formalną strukturą rodziny,
a przystosowaniem się do nowej sytuacji. W procesie adaptacji zachodzi natomiast związek
między warunkami lokalowymi placówki i ilością dzieci w grupie. Sala przystosowana
do potrzeb dziecka, niezbyt liczne grupy oraz prawidłowe oddziaływania nauczycielek
ułatwiają dziecku adaptację.
2
Por. Sochaczewska B., Czynniki warunkujące przystosowanie dziecka do przedszkola, [w:] Rozwój
i wychowanie dzieci w wieku przedszkolnym, red. B. Wilgucka -Okoń, Studia Pedagogiczne, Wydawnictwo
 Ossolineum , Wrocław 1985.
2
Dziecko wchodząc w nowe środowisko musi też poznać zasady postępowania i normy
obowiązujące w konkretnej grupie. Nowa sytuacja niejako  wymusza nawiązywanie relacji
z nieznanymi wcześniej osobami dorosłymi i dziećmi. Od chwili, gdy dziecko zaczyna
uczęszczać do przedszkola intensyfikuje się proces socjalizacji. Dla znacznej większości
dzieci, przedszkole jest pierwszym miejscem, gdzie przebywają dłuży czas bez obecności
i pomocy rodziców. Poznają obce osoby, uczą się być członkiem grupy. Trudność polega na
tym, że żadne z członków nowej grupy nie ma doświadczenia jak to jest  być
przedszkolakiem , wszystkie uczą się tej nowej roli. Każde z dzieci ma inne doświadczenia,
niekiedy normy i wartości preferowane przez ich rodziców nie są tożsame z normami grupy
rówieśniczej. Przystosowanie się do nowego otoczenia może trwać od kilku dni do kilku
miesięcy. Dzieci stopniowo się poznają, a po przezwyciężeniu początkowych negatywnych
odczuć (tęsknota za bliskimi, niepewność i zagubienie, zachwianie poczucia bezpieczeństwa
itp.) coraz bardziej zaczynają odczuwać radość z kontaktów z rówieśnikami. Potrzeba
nawiązywania relacji z innymi dziećmi jest w tym wieku bardzo silna, wzrasta
zainteresowanie rówieśnikami oraz potrzeba niezależności od osób dorosłych (mimo jeszcze
bardzo intensywnej potrzeby akceptacji i uznania z ich strony). U dzieci 3 i 4-letnich
dominują zabawy równoległe  dzieci bawią się same lub w niewielkich grupach obok siebie.
Coraz częściej jednak zaczynają odczuwać satysfakcję i przyjemność z zabawy
z innymi dziećmi, próbują więcej z sobą rozmawiać, określają pierwsze reguły wspólnej
zabawy oraz wybierają te dzieci, z którymi wolą przebywać. Hurlock za najbardziej typowe
zachowania w tej grupie wiekowej uważa wzajemne obserwowanie się, rozmawianie
i wyrażanie własnych propozycji. Z wiekiem zmienia się wzajemny stosunek dzieci do siebie,
staje się bardziej przyjazny, maleje ilość wrogich interakcji.
W każdej społeczności, także grupie przedszkolnej obowiązują określone normy
i zasady współżycia. Dzieci szybko zaczynają rozumieć, jakie zachowania są pożądane
i nagradzane przez dorosłych, a jakie są nieaprobowane. W tym okresie nie można jeszcze
mówić o normach zinternalizowanych, 3-4latki respektują normy i zasady grupy ze względu
na oczekiwaną nagrodę, akceptację przez osoby znaczące. Początkowo traktują normy jako
nakazy  z zewnątrz , jednak mimo to, spełniając oczekiwania dorosłych uczą się poprawnych
zachowań, prawidłowych sposobów odnoszenia się do innych. Jeśli dzieci współuczestniczą
w ustalaniu wspólnych dla grupy zasad, wówczas bardziej je akceptują i przestrzegają.
Umowy zawierane z dziećmi są swoistym  kodeksem postępowania, zawierającym prawa
i obowiązki małego i dorosłego człowieka. Kodeks obowiązuje bowiem wszystkich, a nie
tylko dzieci (D. Waloszek). Wynika stąd, że nie ma odrębnych praw dziecka i odrębnych
praw dorosłego, obowiązują po prostu prawa człowieka. Regulatory zachowań mogą być:
trafne (regulują zachowania) lub nietrafne (niepotrzebnie blokują aktywność dzieci,
usztywniają organizację) oraz zbędne  nikomu i niczemu niesłużące, istniejące same dla
siebie, niezauważane przez nikogo i przez nikogo nierespektowane (np. bawimy się
grzecznie). Regulatory zachowań mogą być przedstawiane w różny sposób: w formie słownej
(umowy, zasady, reguły, skarcenia, napomnienia, prośby, nakazy, zakazy); w formie
obrazowo-wyrazowej (lub tylko obrazowej, lub tylko wyrazowej); w formie ruchowej (gesty,
mimika, wyrażona aprobata lub jej brak w postawie nauczycielki); w formie dz
więkowej
3
(dzwoneczki, frazy muzyczne). Ważne jest by Kodeks postępowania  słowny, obrazkowy,
pisany itd. był wspólnie ustalany i tworzony przez dzieci i nauczyciela (D. Waloszek).
W grupie rówieśniczej zdarzają się konflikty, są one nieuniknione z powodu
zróżnicowanych doświadczeń dzieci oraz silnie jeszcze egocentrycznych postaw.  Konfliktem
nazywamy występowanie dwóch przeciwstawnych lub wykluczających się wzajemnie
motywów, pragnień czy tendencji (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża). y
ródłem
konfliktu może być także niemożność pogodzenia ról pełnionych przez jednostkę oraz różna
hierarchia wartości. Dość duża ilość konfliktów, jaka występuje między dziećmi
spowodowana jest chęcią pełnienia w zabawie tej samej roli lub z powodu prób dominacji
oraz rywalizacji. U dzieci, które rozpoczynają edukację przedszkolną przeważają zachowania
agresywne takie jak: wyrywanie zabawek, bicie, gryzienie, kopanie, popychanie (agresja
bezpośrednia) lub niszczenie zabawek (agresja instrumentalna). U starszych dzieci częściej
występuje agresja werbalna  kłótnie, przezywanie, używanie obraz
liwych określeń itp.
Hurlock do typowych form wypowiedzi aspołecznych zalicza: przesadzanie,
przechwałki, przezwiska, krytykowanie, skarżenie, zgryz
liwe uwagi. Zakres wypowiedzi
u dzieci 3-4 letnich jest uboższy niż w póz
niejszym okresie, dlatego rzadziej słyszy się z ich
ust przesadzanie lub przechwałki, ale stosunkowo często można usłyszeć skarżenie
i zgryz
liwe uwagi. Skarżenie jest rodzajem krytykowania, dziecko wypowiada wobec innych
dzieci lub dorosłych swój żal z powodu sposobów traktowania go przez innych. Skarżąc
naraża się na dezaprobatę otoczenia, dlatego większość dzieci unika skarg, gdy zależy im na
akceptacji otoczenia. Natomiast  zgryz
liwe uwagi pojawiają się już od trzeciego roku życia.
Dzieci w ten sposób chcą wzmocnić własne  ja oraz próbują  rozładować doznane
przykrości lub wyrazić swoje postawy wobec innych ludzi (M. Przetacznik-Gierowska,
G. Makiełło-Jarża).
Zachowania dzieci w grupie można podzielić na dwa rodzaje  społeczne
i aspołeczne (E. Hurlock). Do pierwszej kategorii należą zachowania takie jak:
współdziałanie, wspaniałomyślność, pragnienie aprobaty społecznej, współczucie i empatia,
zależność, życzliwość, bezinteresowność, naśladownictwo. Młodsze dzieci, im więcej
przebywają wspólnie, tym szybciej nabywają umiejętności współdziałania z innymi. W miarę
zmniejszania się egoizmu wzrasta wspaniałomyślność, która przejawia się
np. gotowością dzielenia się z innymi swoimi zabawkami. Konsekwencje wspaniałomyślności
to: wdzięczność otoczenia i akceptacja społeczna. A
ączy się z nią pragnienie aprobaty
społecznej. Motywuje ono dzieci by dostosować się do oczekiwań społecznych (najpierw
rodziców, a potem grupy rówieśniczej). Empatia u małych dzieci rozwija się dopiero
wówczas, gdy potrafią odczytywać i rozumieć mimikę twarzy, gesty pozawerbalne i mowę
innych osób. Na początku pobytu w przedszkolu jest to utrudnione przez niewyraz
ną mowę
dzieci (często mało zrozumiałą dla otoczenia) i stosunkowo ubogi zakres słownika czynnego.
Zależność od innych  by uzyskać ich aprobatę, pomoc, by zwrócić na siebie uwagę
motywuje dzieci do postępowania społecznie aprobowanego. Okazywanie życzliwości przez
małe dzieci przejawia się w pragnieniu przebywania z wybranymi przez nie osobami,
w działaniu  dla ich dobra , w sprawianiu im przyjemności, w mówieniu im o swoich
4
pozytywnych uczuciach. Natomiast przez naśladowanie dzieci kształtują w sobie cechy, które
posiada osoba (lub osoby) znaczące, dążą przez to do uzyskania akceptacji.
Inna kategoria zachowań to zachowania aspołeczne, takie jak: negatywizm, agresja,
kłótnie, dokuczanie i znęcanie się, zachowania wyniosłe, egocentryzm, uprzedzenia,
antagonizm płci. Nie wszystkie z wyżej wymienionych występują u dzieci 3 i 4-letnich.
Negatywizm swój szczyt osiąga po trzecim roku życia, ale z wiekiem maleje ustępując
miejsca słownym odmowom. Dzieci wyrażają agresję w fizycznych lub słownych atakach,
które mogą przybrać postać kłótni, czyli gniewnych sporów. Najczęściej w kłótni jedno
dziecko atakuje inne bez wyraz
nej przyczyny. Kłótnie oraz dokuczanie i znęcanie się częściej
pojawiają się u starszych przedszkolaków. Pragnienie dominowania nad innymi lub inaczej
 rządzenia innymi ujawnia się w tzw. zachowaniach wyniosłych (władczych). Zachowania
takie są nierzadko z
ródłem wielu konfliktów w zabawie miedzy dziećmi. Egocentryzm jest
cechą charakterystyczną dla tego okresu - im wcześniej dziecko uświadomi sobie,
że popularność w grupie zwiększa się, gdy maleje poziom egocentryzmu, tym szybciej będzie
opanowywać egoistyczne tendencje (o ile zależy mu na społecznej akceptacji). Antagonizm
płci jest szczególnie silny w okresie wczesnoszkolnym, natomiast młodsze dzieci chętnie
bawią się z rówieśnikami obu płci.
Hurlock uważa, że  nawet aspołeczne zachowania są często wartościowymi
doświadczeniami dla małych dzieci , ponieważ dzięki nim zdobywają wiedzę o tym, jak ich
zachowania są postrzegane i oceniane przez otoczenie, jakie są reakcje innych
oraz uczą się, że aby zdobyć akceptację należy zmieniać swoje postępowanie. Doskonalenie
zachowania zależy od kilku czynników  od tego jak bardzo samym dzieciom zależy
na społecznej akceptacji, od ich wiedzy na temat sposobów poprawy własnych zachowań oraz
od zrozumienia zależności między akceptacją społeczną a zachowaniami.
Podsumowując powyższe zagadnienia, adaptacja dziecka do przedszkola jest
procesem intensyfikującym jego socjalizację. Oba procesy zależą od rozwoju społeczno-
moralnego i emocjonalnego dziecka, także od rozwoju jego osobowości i mowy oraz
od czynników wpływu zewnętrznego (środowisko wychowujące, oddziaływania
wychowawcze, wzorce zachowań itp.)
Każda osoba z otoczenia dziecka przyczynia się, w różnym stopniu do jego
uspołecznienia. W społecznym przystosowaniu uczy się postępowania zgodnego z przyjętymi
i ustalonymi normami oraz zasadami. Znaczącą rolę odgrywa tu wychowanie w rodzinie oraz
placówce. Im bardziej oba oddziaływania są spójne tym większych można spodziewać się
efektów wychowawczych. Od sposobów traktowania dziecka przez osoby dorosłe w dużej
mierze zależy to, czy będzie ono otwarte na otaczający świat, odważne i przyjazne wobec
innych, czy niepewne, zamknięte i nieprzystosowane społecznie.
5
LITERATURA
1. Gruszczyk-Kolczyńska E., Zielińska E., Wspomaganie rozwoju umysłowego
trzylatków i dzieci starszych wolniej rozwijających się. Książka dla rodziców,
terapeutów i nauczycielek przedszkola, WSiP, Warszawa 2000.
2. Hurlock E. B., Rozwój dziecka, t. 1, PWN, Warszawa 1985.
3. Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G., Psychologia rozwojowa
i wychowawcza wieku dziecięcego, WSiP, Warszawa 1992.
4. Smykowski B., Wiek przedszkolny. Jak rozpoznać potencjał dziecka?
[W:] Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa,
red. A. I. Brzezińska, GWP, Gdańsk 2005.
5. Sochaczewska B., Czynniki warunkujące przystosowanie dziecka do przedszkola
[w:] Rozwój i wychowanie dzieci w wieku przedszkolnym,
red. B. Wilgucka-Okoń,  Studia Pedagogiczne , Wydawnictwo  Ossolineum ,
Wrocław 1985.
6. Waloszek D., Zabawa. Edukacja, ODN, Zielona Góra 1997.
6