Techniki stymulacji i deprywacji sensorycznej w różnych religiach i kontekstach kulturowych jako sposób uzyskiwania doświadczenia religijnego i odmiennych stanów świadomości

Na podstawie „Psychologii religii” Wulffa.

Notatki by Ann

Stany psychiczne mogą być różnicowane poprzez umyślne manipulowanie warunkami fizjologicznymi. Rozróżniamy 2 klasy takich manipulacji:

1) pomniejszanie lub czasowa deprywacja pewnych zasobów, bodźców, które są niezbędne dla dobrego samopoczucia, zwykle indywidualne, zwykle praktyki te prowadzą do stanów ekstatycznych i mogą powodować halucynacje, zazwyczaj pamięta się stany ekstatyczne

2) praktyki wzmagające ruch ciała i stymulację sensoryczną, zwykle grupowe, prowadzą do niehalucynacyjnego transu, a niekiedy do fizycznego wyczerpania, stany transu często podlegają amnezji

DEPRYWACJA FIZJOLOGICZNA A DOŚWIADZCZENIA RELIGIJNE

Praktyki związane z deprywacją fizjologiczną: post, uniemożliwianie snu, redukcja stymulacji ze strony otoczenia, spowalnianie oddechu. Traktowane przez wyjątkowe jednostki jako ćwiczenia duchowe, często tez wykonywane przez masy wiernych jako akty religijnego posłuszeństwa.

Posty

• Częściowe lub zupełne powstrzymywanie się od jedzenia i picia przez określony czas.

• Zwykle nie podejmowane w celu wytworzenia odmiennych stanów świadomości, ponieważ skutki, do których się dąży w poście są raczej obiektywne, a nie subiektywne

• Post jako akt żałoby, środek na przebłaganie i odpędzenie ducha zmarłego, sposób oczyszczenia ciała w trakcie przygotowań do pewnych działań rytualnych, jako akt skruchy, jako środek na wymuszenie czyjejś woli (boga czy człowieka), uzyskania magicznych mocy czy zwycięskiej siły

• Ludzie uznali, ze post wywołuje efekty, które mogli byśmy nazwać subiektywnymi, takie jak realistyczne sny i wizje czy zmniejszenie pragnień seksualnych - post stał się środkiem uzyskiwania objawień proroczych i technika duchowej dyscypliny

Odmiany postu:

- Muzułmanie uważają post za zasadniczy element swojej wiary, jeden z Pięciu Filarów Islamu, podczas księżycowego miesiąca w danym roku wszyscy zdolni do tego fizycznie muzułmanie (poza żołnierzami, kobietami w ciąży i małymi dziećmi) musza powstrzymywać się od jedzenia i picia od wschodu do zachodu słońca, po czym każdy może jeść i pić w sposób umiarkowany. Post ten nie jest ciągły, ale powstrzymywanie się od picia może być ekstremalnie trudne jeśli Ramadan przypada w lecie

- Etiopski Kościół Ortodoksyjny - post nie zezwalający na jedzenie żadnej żywności pochodzenia zwierzęcego z wyjątkiem ryb, ponadto nie można jeść w ogóle przed południem, ogólna liczba dni postu każdego roku: 110-150. Biedniejsi etiopscy chrześcijanie, którzy nie są w stanie zdobyć ryb lub bogatych w proteiny jarzyn, mogą popaść w stan poważnego niedożywienia; szczególnie kobiety w ciąży, karmiące matki, małe dzieci i chorzy - nie zdają sobie sprawy z tego, ze są wyłączeni z postu.

Święta anoreksja:

- wśród dżainów w Indiach, szukających zwabienia poprzez techniki ascetyczne, zdarzają się osoby, które dobrowolnie głodują aż do śmierci jako ostatecznego wyrazu ahinsy (nieszkodzenia)

- wyjątkowe osoby potrafią ponoć przeżyć lata bez jedzenia, a czasem i bez wody

- zwykle człowiek może przeżyć kilka dni bez wody i 1-2 miesiące bez jedzenia

- do najsłynniejszych i najbardziej kontrowersyjnych z poszczących mistyków katolickich należała Theresa Neumann z Konnersreuth, prosta wiejska kobieta, która podobno nie przyjmowała pokarmów ani płynów od 1926, kiedy otrzymała stygmaty, aż do śmierci w 1962 r.

- Leuba wiąże długotrwałe posty wielkich mistyków z tym, co Pierre Janet nazwał „anoreksją histeryczną”; dziś jest to określane jako ANOREXIA NERVOSA, zaburzenie pokarmowe polegające na tym, że dana osoba przejawia poważną utratę apetytu i odrazę na myśl o tyciu

- Te mistyczki (anoreksja przeważnie zaburzeniem kobiecym) odnajdywały w różnych formach odmawiania sobie i torturowania się, jakie stosowały dla zlekceważenia potrzeb cielesnych, sposoby osiągania doskonałości duchowej

- Wg Bella, który znalazł oznaki anoreksji w życiorysach ponad połowy ze 170 włoskich świętych kobiet, głodowanie było także droga poszukiwania uwolnienia się od silnie patriarchalnych rodzin i instytucji

- Carol Bynum: termin anorexia nervosa nadaje się także do zastosowania wobec praktyk niektórych kobiet w późnym średniowieczu - post służył jako sposób manipulowania innymi, włącznie z dostojnikami religijnymi, a nawet Bogiem. Badaczka upatruje klucz do ich postów w symbolicznych sensach ciała i pokarmu, według których to cierpienie miało znaczenie kosmiczne

Fizjologia postu:

- mózg jest odżywiany wyłącznie przez glukozę, która nie może być magazynowana dłużej niż kilka godzin

- w trakcie całkowitych postów, glikogen, forma przechowywania do przyszłego użycia węglowodanów w wątrobie, przekształca się z powrotem w glukozę

- kiedy rezerwa glikogeny zostanie wyczerpana, triglicerydy zostają rozłożone, co uwalnia składniki wykorzystywane przez organizm

- na koniec, kiedy zapas tłuszczów zostanie wyczerpany, białko w mięśniach rozkłada się na aminokwasy, z których większość może być przekształcona w glukozę

- u zwykłych osób nadmierny post spowoduje braki składników mineralnych i witamin - zakwaszenie, które polega na wzroście ilości składników kwasowych w organizmie i zmianie jego funkcji, oraz ketozę - nagromadzenie we krwi ciał ketonowych (składników wyprodukowanych w trakcie procesów metabolicznych kwasów tłuszczowych), powodującą zmniejszenie skuteczności przemiany materii

- metaboliczne oznaki postu okazały się pomocne w wyjaśnianiu zjawiska „postu nadprzyrodzonego”: w 1927 roku na rozkaz biskupa Theresa Neumann została poddana dokładnej, dwutygodniowej obserwacji; w jej trakcie mocz Theresy zawierał wysokie stężenie acetonu, jednego z ciał ketonowych, oraz był bardzo zakwaszony. Dla porównania - mocz analizowany 9 dni po okresie obserwacji nie zawierał acetonu i dawał odczyn alkaliczny, co sugeruje normalną dietę. 2 lata później, poproszona o próbki moczu, oświadczyła, ze przestała wydalać. W 1937 prośba o dokładną medyczną analizę została gwałtownie odrzucona przez ojca Theresy. Paul Siwek wysunął wniosek, że twierdzenia Theresy mogą być nieświadomym oszustwem; mogła ona przyjmować pokarm podczas stanu somnambulicznego lub autohipnotycznego.

Efekty psychiczne:

- psychologiczne zmiany wywołane przez post zależą od tego jak się on odbywa, ile trwa, a także od różnic indywidualnych.

- Eksperyment Ancela Keysa z 1950 roku: 36 mężczyzn dobrowolnie poddało się częściowej głodówce przez 24 tygodnie. Wszyscy cierpieli na obniżenie nastroju, depresje, ogólną słabość emocjonalną, zanik chęci działania i popędu seksualnego, skłonność do samotności i koncentracji na pokarmach. Wielu skarżyło się na ból oczu, brak ostrości widzenia, pojawianie się „plam” przed oczami. Zdarzały się stany uniesienia (od kilku godzin do kilku dni), po których zawsze następował okres „obniżenia”. Pojawiały się niemożność do skoncentrowania się i trwania w stanie czuwania, ale nie pojawiły się zmiany w zakresie możliwości intelektualnych. Pojawiły się za to modyfikacje w testach osobowości: wzrost introwersji społecznej, depresji, niestabilności emocjonalnej i napięcia nerwowego oraz spadek poziomu przywództwa społecznego i zaufania do siebie. Badacze podsumowali zmiany osobowości w trakcie głodówki jako rozproszoną psychonerwicę.

- Wg Carla Rahna niektóre formy poszczenia mogą spowodować konstruktywne korzyści, np. zwiększenie jasności lub żywotności świadomości (cecha niektórych doświadczeń religijnych) oraz zwiększoną zdolność koncentracji uwagi.

• Oprócz postów także niezwykle formy dietetyczne, będące okazją do specyficznych doświadczeń religijnych, np. dieta kukurydziana północnoafrykańskich Nguni. Brakuje w niej niacyny lub kwasu nikotynowego, niezbędnej dla zdrowej przemiany materii witaminy B. Gussler podaje, ze dieta ta może być po części odpowiedzialna za symptomy ukuthwasa - chorobę opętania przez ducha, którą leczy się przez inicjację i szkolenie chorego do roli wróżbiarza. Chroniczne niedożywienie ludzi z plemienia Nguni prowadzi wywołuje u niektórych syndrom pelagry - choroby braku, wyróżniającej się różnymi symptomami fizycznymi i psychicznymi, włącznie z psychozą.

Inne rodzaje deprywacji

Pozbawienie snu

- Wg Friedricha Heilera całonocne czuwanie może być wywołane przez strach przed nieczystością snu i nocą. W tym sensie powstrzymywanie się od snu staje się niezbędnym przygotowaniem do wielu rytuałów kultowych.

- powstrzymywanie się od snu może być postrzegane jako stałe i rygorystyczne ćwiczenie ascetyczne

- James cytuje przypadek Piotra z Alcantary, który, jak się sądzi, nie spał więcej niż półtorej godziny dziennie przez 40 lat; umartwianie to dzięki przebywaniu w celi zbyt krótkiej, aby się położyć; mógł więc albo stać, albo klęczeć, wyjątkowo siadał, w celu krótkiej drzemki.

- Czternastowieczna św. Katarzyna z Sieny, anorektyczka, która biczowała się łańcuchami trzy razy dziennie przez półtorej godziny, redukowała swój sen na twardej desce do 30 minut co drugi dzień. Niektórzy mistycy podobno nie potrzebowali więcej niż 2-3 h snu na dobę.

- Skutki utraty zdolności do snu: po 3-4 dniach symptomy psychotyczne, złudzenia, halucynacje wizualne lub dotykowe, zmęczenie, zdenerwowanie, rozkojarzenie, niewyraźne widzenie, dezorientacja, poczucie prześladowania.

- Kiedy deprywacja jest częściowa, cykl snu ulega samoczynnemu dostosowaniu w celu maksymalizacji pojawienia się czwartego, najgłębszego stadium snu oraz stanu podwyższonej aktywności mózgu (faza REM).

- James Horne odrzucił tezę, że sen jest porą ogólnej regeneracji ciała. Przypuszcza, ze to mózg, a szczególnie móżdżek wymaga powodowanej przez sen relaksacji dla naprawy i innych form mózgowej restytucji obwodów neuronalnych.

- istnieją różnice indywidualne w zakresie potrzeby snu: wiek, stan zdrowia psychicznego; nie można kategorycznie stwierdzić, ze sen jest niezbędny dla życia; pozbawienie snu wywołuje jednak poważne zaburzenia fizjologiczne i psychiczne i może prowadzić do śmierci.

Ograniczona stymulacja ze strony otoczenia:

- warunkiem normalnej równowagi psychicznej jest także optymalny poziom stymulacji sensorycznej; zbyt wiele lub zbyt mało stymulacji może spowodować wiele symptomów patologicznych

- William Hocking: „samotność jest esencja mistycyzmu”, w rożnych kulturach ludzie poszukujący ścieżek duchowych uciekają w góry, do lasu lub na pustynię - redukcja rozpraszającego wpływu cywilizacji. W społeczeństwach, które same znajdują się w puszczy albo na pustyni wypracowano kilka sposobów redukcji stymulacji sensorycznej: monotonne, ubogo umeblowane siedziby, uproszczone życie, zasady lub śluby ciszy, okresowe zamknięcie w pojedynczych celach, długie okresy kontemplacji, poświęcenia i modlitwy.

- w tradycji chrześcijańskiej niektóre osoby poddają się praktyce inclusio - zamykają się sami w małych, wąskich celach, często przylegających do konwentu lub kościoła, np. anachoreta Julia z Norwich (XIV w.) - ostatnie lata życia w pokoju przylegającym do kościoła; trzy okna do komunikacji z osobami proszącymi o radę, porozumiewania się ze służącymi, słuchania Mszy Świętej i otrzymywania komunii

- Donald Hebb (badał deprywacje bodźcowe) - drastyczna redukcja informacji z otoczenia może doprowadzić do spektakularnych zjawisk: depersonalizacji, zaburzeń obrazu ciała, halucynacji słuchowych i wzrokowych, spadku sprawności intelektualnej, podatności na propagandę oraz silnych i zmiennych emocji.

- wytwarzanie takich doświadczeń wymaga specjalnych warunków: minimalnego poziomu stymulacji, redukcji różnorodności bodźców, izolacji społecznej i ograniczenia fizycznego

- podobne warunki stosowane wśród Shakersów św. Vincenta w rycie „żałoby za grzechy” - okres od 6-14 dni, lub więcej, specjalna dieta, osoba oddająca się żałobie ma przepaskę na oczach i leży na wznak w odizolowanym małym pokoju, czekając na duchową podróż.

- najbardziej typową cechą praktyk religijnych jest izolacja społeczna

- w miarę jak przedłuża się okres izolacji, aktywność elektryczna mózgu staje się stopniowo wolniejsza, a odruch skórno-galwaniczny, ruchy ciała i subiektywne opisy odzwierciedlają rosnącą aktywność i pobudzenie

Kontrola oddechu:

- technikami rzadziej praktykowanymi są rytmiczne oddychanie i wstrzymywanie oddechu

- w samotnej dikrze - mistycznej praktyce islamu - wierny cicho i nieustannie wypowiada imię Boga, przyjmując odpowiednia pozycję i naśladując oddechem rytm mistycznych sylab

- w tradycji taoistycznej wstrzymywanie oddechu przez coraz dłuższy czas jest technika „mistycznej fizjologii”, mającej przedłużać życie w nieskończoność

- w hesychazmie (prawosławna tradycja monastyczna z XII w.) kontrola oddechu jest integralną częścią praktyki nieustannego powtarzania modlitwy Jezusa: „Panie Boże Chryste, zmiłuj się nad nami”, modlący przyjmuje określoną pozycję i mówi w rytm bicia serca i oddechu, który stara się jak najbardziej opóźnić lub wstrzymać.

- w buddyzmie Theravady i praktykach zen oddychanie jest punktem skupienia uwagi, ale w tym wypadku nie jest on modyfikowany

- sztuka kontroli oddechu najbardziej rozwinięta w jodze. 8 stadiów wtajemniczenia jogi, czwartym jest pranajama („ograniczenie oddechu”). Adept praktykuje jedną z ośmiu form pranajamy cztery razy w ciągu 24 h, włącznie z 80 rundami wdychania, wstrzymywania oddechu i wydychania podczas każdego posiedzenia. Pranajama niemal zawsze praktykowana w jednej z pozycji medytacyjnych. Szczególny nacisk kładziony na okres wstrzymania oddechu (może trwać 3 min lub nawet dłużej). Nozdrza mogą być zaciśnięte palcami prawej ręki. Jogin stara się w warunkach stanu czuwania doświadczyć rożnych stanów świadomości.

- kontrola oddechu w różnym stopniu wpływa na stany psychiczne. James Pratt twierdzi, ze umożliwia ona zapanowanie nad pobudzeniem. Powolne i regularne oddychanie może przynieść ulgę zestresowanej osobie (pamiętajcie o tym na egzaminie! )

- rezultaty odzwierciedlane przez zmiany chemiczne. Z jednej strony ćwiczenia oddechowe pozwalają na o wiele zdrowsze użycie płuc - znacznie lepiej wentyluje się pęcherzyki płucne, reguluje się praca mięśni wykorzystywanych przy oddychaniu, przedłużone wstrzymanie oddechu pozwala na pełniejsze rozprowadzenie powietrza. Z drugiej strony praktyki oddechowe kładące nacisk na wstrzymywanie oddechu, prawdopodobnie powodują hiperwentylację, wytwarzającą hipoksemię (niedostateczna ilość tlenu we krwi) i nagromadzenie się dwutlenku węgla.

- dwutlenek węgla wpływa m.in. na układ oddechowy, krążenia czy nerwowy; zwiększa dopływ krwi do mózgu i ciśnienie wewnątrzczaszkowe, redukuje pobudzenie neuronów

- Barry Wyke - wdychanie dwutlenku węgla o coraz większym stężeniu wywołuje symptomy niepewności, irytacji, euforii lub depresji, stupor oraz komę.

- Ladislas Meduna - wdychanie mieszanki 30 % dwutlenku węgla i 70% tlenu może wywołać poczucie kosmicznej wielkości i ekstazę, a także sny i halucynacje sensoryczne, rytmiczne ruchy i napady

PRZEBODŹCOWANIE A STANY RELGIJNE

Taniec ekstatyczny:

- Heiler: „w historii religii taniec ma największe znaczenie; zaraz po ofiarowaniu to największy akt kultu, a u ludzi prymitywnych jest on ważniejszy niż ofiara”

- jest on uprawiany jako panaceum na chorobę i śmierć, nieurodzaj, burze i powódź, erupcje wulkanu, zaćmienie słońca i księżyca; jest obrona przed demonami, formą magii współczucia

- Jane Harrison: tańce mimetyczne mogą także służyć jako rodzaj instrukcji, sposób ujawniania tajemnic, szczególnie w trakcie rytów inicjacji

- niektóre formy tańca stanowią wyraz wiary religijnej, środek uczczenia boskości, spełnienia ofiary, ucieleśnienia postawy wdzięczności lub radości

- najważniejszy sens tańca ma charakter mistyczno-ekstatyczny; pokonując ciężar ciała tancerz wznosi się w „mistycznym locie” ku rzeczywistości duchowej

- G. van der Leuw: taniec jest prawie zawsze w pewnym stopniu ekstatyczny - przemienia tancerza w istotę bliską bogu (np. Śiwa znany jest jako Król Tancerzy - Nataraja; Helios był o świcie witany tańcem)

- tańce wirujących derwiszów, którzy tworzą jeden z sufickich lub islamskich zakonów Mevlevi (założony w XII w.); znani w świecie Zachodu z opracowań dikr - „rekolekcji”, ćwiczeń duchowych, za pomocą których wierny zbliża się do Boga. Dwa typy dikr: dikr samotne (lub dikr uprzywilejowanych) - stopniowe praktyki ascetyczne, kontrola oddechu, pozostawanie w cichym bezruchu, kulminacją stadium totalnego pochłonięcia przez boskość; praktyki deprywacyjne. Dikr kolektywne (wspólnotowe) wymaga tylko jednego stopnia dyscypliny ascetycznej, poprzez muzykę i taniec zbliża do stanów transu, czasami obejmują spektakularne przejawy fakiryzmu, np. bezkrwawe przebijanie pachwin, chodzenie po rozżarzonych węglach, połykanie potłuczonego szkła. Ceremonia zaczyna się przygotowawczym śpiewaniem modlitw, przeplatanych muzyka i pieśniami, derwisze siedzą w kręgu wokół duchowego przywódcy, szaika. Szaik sygnalizuje kołyszącym się uczestnikom, żeby powstali. Stoją dalej w kręgu; rytmicznie intonują albo pierwszą część wyznania wiary („Nie ma innego boga niż Allah”), albo imię Allah, albo słowa huwa (On) czy hayy (Życie). Słowa na wpół śpiewane, na wpół krzyczane, bardzo wyraźny rytm, kołyszą się w przód i w tył lub w prawo i w lewo, zaczynają rytmicznie się poruszać, tańczyć: taniec w kółko (przedstawia ducha inicjacji wniesionego przez objawienie w rzeczy realne - stan gnostyczny), wirowanie (sugeruje głębsze wniknięcie w wewnętrzna naturę i istotę Allaha - stan pewności), skakanie (obrazuje ekstatyczne przeniesienie z poziomu ludzkiego do jednoczącego).

- Inne przykłady tańca ekstatycznego: starożytne obrzędy na cześć Dionizosa; epidemia tańca w średniowiecznej Europie; rytuały plemion afrykańskich - Buszmeni, którzy tańczą przez cała noc wokół ogniska; obrzędy ascetycznych Ludzi Boga, rosyjskiej sekty Chłystów, którzy stosowali oszalały taniec do uzyskania boskiego ducha; dwie odmiany Tańca Ducha rozpowszechnione wśród Indian zachodniej części USA; rytuały Żydów chasydzkich.

Inne praktyki ekstatyczne:

- te same skutki powodują inne praktyki, cechujące się nadmierna stymulacją sensoryczną lub głębokim pobudzeniem emocjonalnym, np. potrząsanie bronią, żonglowanie ogniem lub chodzenie po nim, biczowanie się, składanie ofiar ze zwierząt.

- G. van der Leuuw: z tańcem związane jest również szerokie spektrum manifestacji erotycznych, od zdecydowanego odrzucenia seksualności tańczących Skopców, rosyjskiej sekty podobnej do Chłystów, do orgiastycznej ekstrawagancji tancerzy kultu Dionizosa.

- związek religii i emocji na tle erotycznym jest wg wielu badaczy ścisły, wyraża się on czasami w konkretnych symbolach, jakie istnieją w rożnych kulturach fallicznych lub w rytuale stosunku seksualnego w „leworęcznych” (nieortodoksyjnych) praktykach tantry.

- innym razem erotyczny element pojawia się w sposób bardziej wysublimowany lub metaforyczny, np. w bhakti, hinduistycznym sposobie afektowanej wiary czy w ekstatycznej prozie niektórych mistyków chrześcijańskich.

- oprócz tańca i praktyk erotycznych także inne ryty naładowane emocjonalnie, niektóre częstym przedmiotem badań w Ameryce. Obejmują one odnowę religijną, nabożeństwa z wężami, stanowiące część obrzędów religijnych pewnych fundamentalistów chrześcijańskich w Południowych Appalachach i mówienie językami (glosolalia), zjawisko obserwowane u odnowicieli religijnych w trakcie nabożeństw z wężami, na spotkaniach zielonoświątkowców i innych rytuałach na całym świecie

PRÓBA WYJAŚNIENIA

Prowadzenie słuchowe:

-badacze sugerowali, że głośna i rytmiczna muzyka, szczególnie uderzenia bębnów, mogą bezpośrednio wpływać na funkcjonowanie układu nerwowego

- Andrew Neher wykazał, ze szybkie i głośne bębnienie może modyfikować elektryczne rytmy mózgowe, podobnie jak rytmicznie błyskające światła

- „prowadzenie świetlne” może wywołać wiele efektów subiektywnych, takich jak zjawiska kinestetyczne i skórne, a także strach, wstręt lub przyjemność, może prowadzić do halucynacji, a nawet do ataków epileptycznych

- Felicitas Goodman, antropolog, stosując jedynie grzechotkę z tykwy, wywołał u badanych odmienne stany świadomości

Komponenty poniżej granicy słyszalności:

- Donald Tuzin, antropolog, badał plemiona Ilahita Arapesh z Papui Nowej Gwinei, inne wyjaśnienie oddziaływań dźwięków rytualnych - bicie bębnów, śpiew niskim głosem, dźwięk obrotowego buczka wywodzą siłę generowania uczuć religijnych z poddźwięków, które są takie same jak w grzmotach piorunów. Rezultatem jest wywołujące lek wrażenie czegoś tajemniczego, mistycznego, co ludzie mogą pojąc przypisując źródło tych uczuć bytom nadprzyrodzonym

- żaden badacz nie twierdzi, ze same dźwięki wytworzą uczucia religijne, czy wywołują trans, to raczej połączenie rożnych czynników

- Goodman badała jeden z tych czynników - postawę ciała, w połączeniu z grzechotaniem tykwą - stwierdziła konsekwentną różnicę w doświadczeniu badanych, przyjęli 6 różnych postaw zaczerpniętych z literatury etnograficznej, włącznie z pozycją półleżącą, przedstawioną na malowidłach w Lascaux. Postawa neutralna była dla badanych nieprzyjemna i nie osiągali oni stanu transu.

Model pawłowski:

- żywy i długotrwały ruch, pojawiający się zwykle w rytuałach ekstatycznych, w połączeniu z podnieceniem lub stresem, zwiększa częstotliwość uderzeń serca i oddechu, zmienia chemizm krwi, a czasem zaburza równowagę ciała

- William Sargant, brytyjski psychiatra, za szczególnie przydatny w wyjaśnianiu tych skutków uznał dorobek Iwana Pawłowa. Kiedy pies jest poddany stresowi, który przekracza jego zdolność nawykowego reagowania, pojawia się często forma hamowania pozazakresowego. Trzy stadia tej zmiany w aktywności kory mózgowej: 1) stadium „ekwiwalentne” - pies reaguje z tą sama intensywnością na bodźce o różnej wielkości; 2) stadium „paradoksalne” - reaguje żywiej na bodźce słabsze niż silniejsze, silne bodźce zwiększają tylko hamowanie ochronne; 3) stadium „ultra paradoksalne” - pozytywnie uwarunkowane reakcje zmieniają się w negatywne, a negatywne w pozytywne, pies może zaatakować swojego ukochanego pana, a przywiązać się do kogoś, kogo nienawidził, Pawłow stwierdził też, ze przy hamowaniu pozazakresowym, pojawia się także podatność na sugestię i otwartość na wpływy środowiskowe

- wg Sarganta badania Pawłowa stanowią sposób na zrozumienie zjawisk związanych z konwersja religijną, opętaniem przez duchy, uzdrawianiem wiarą i mówieniem językami. Kazania zawierające straszenie piekłem, rytmiczna muzyka i szalony taniec - są to środki przynoszące hamowanie pozazakresowe oraz hipersugestywność.

- model Pawłowa może pomóc w zrozumieniu dlaczego jedni ludzie sa bardziej podatni na ten proces niż inni. Ludzi można podzielić wg typów temperamentu, opisujących różnice „siły, ruchowości i równowagi dwu przeciwnych procesów - pobudzenia i hamowania” w centralnym systemie nerwowym. Wg Sarganta osoby o „słabym charakterze” mają najsilniejszą skłonność do przechodzenia konwersji, a osoby o „silnym charakterze”, jeśli już przejdą zmianę przekonań i postaw, są bardziej skłonni do zachowania ich przez resztę życia

---