„BURZA”
Streszczenie
Akt I
Podczas burzy na morzu tonie statek wiozący króla Neapolu Alonza z synem Ferdynandem, brata Alonza Sebastiana oraz księcia Mediolanu Antonia. Świadkiem zatonięcia statku jest Miranda, córka Prospera, maga i władcy wyspy, w pobliżu której doszło do katastrofy. Ojciec uspokaja ją, że burza była iluzją i nikomu nic się nie stało. Wyjawia jej także, że jest prawowitym księciem Mediolanu, który padł ofiarą knowań własnego brata i króla Neapolu. Rzucony wraz z dwuletnią córką na pastwę morza w nędznej łódce, przetrwał dzięki księgom magicznym, które sekretnie przyniósł mu dworzanin Gonzalo. Prosperowi udało się dopłynąć do wyspy zamieszkanej przez dzikiego Kalibana, syna wiedźmy Sykoraksy, oraz zwiewne duchy. Jednym z nich był uwięziony przez wiedźmę w pniu sosny Ariel, którego Prospero uwolnił. To właśnie z pomocą Ariela mag rozpętał burzę, aby sprowadzić na wyspę swoich dawnych wrogów. Innym sługą Prospera jest odrażający Kaliban, którego wolność musiała zostać ograniczona po próbie gwałtu na Mirandzie. Tymczasem Ariel za pomocą muzyki sprowadza do chaty Prospera Ferdynanda, syna króla Neapolu, który - odseparowany od reszty załogi i pasażerów statku - jest przekonany, że tylko on przeżył katastrofę. Widząc Mirandę, bierze ją za boginię wyspy. Miranda jest nim również oczarowana. Prospero, choć zadowolony z takiego biegu rzeczy, udaje, że nie ufa młodzieńcowi i, mimo sprzeciwów córki, postanawia go uwięzić.
Akt II
Król Alonzo, który wraz z bratem oraz Antoniem i dworzanami wylądował w innej części wyspy, jest przekonany, że jego syn utonął. Gonzalo usiłuje go pocieszyć, ale Sebastian i Antonio wykpiwają dworzanina. Uchodzi ich uwagi trafne spostrzeżenie Gonzala, że ich ubrania nie noszą żadnych śladów wody morskiej. Kiedy Ariel z rozkazu Prospera usypia wszystkich z wyjątkiem Antonia i Sebastiana, ci planują zamach stanu. Już szykują się do zadania śmiertelnych ciosów Alonzowi i Gonzalowi, ale ariel budzi śpiących. Tymczasem Kaliban spotyka innego rozbitka, Trinkula, królewskiego błazna, oraz Stefana raczącego Kalibana winem. Kaliban jest zachwycony działaniem trunku, traktuje przybyszów jak bogów i postanawia im służyć.
Akt III
Chcąc wypróbować Ferdynanda, Prospero zmusza go do noszenia ciężkich kłód. Miranda, mimo zakazu ojca, oferuje księciu pomoc. Młodzi wyznają sobie miłość. W innej części wyspy Kaliban namawia Stefana, żeby zabił Prospera, poślubił Mirandę i ogłosił się królem wyspy. Tymczasem Alonzo i jego dworzanie są świadkami dziwnych zjawisk: oto ukazuje się im zastawiony do uczty stół. Wydarzenie to obserwuje Prospero, na którego rozkaz Ariel przygotował widowisko. Kiedy Alonzo już zamierza zacząć jeść, stół znika i ukazuje się Ariel w postaci harpii, przypominając o zbrodni, jakiej wobec Prospera i jego córki dopuścili się Alonzo, Sebastian i Antonio. „Trzej grzesznicy” rozbiegają się wyraźnie poruszeni.
Akt IV
Prospero zgadza się na zaręczyny Mirandy i Ferdynanda, ostrzegając młodego księcia przed konsumpcją związku przed ślubem. Zaręczyny uświetnia przedstawienie. Uroczystość zostaje nagle przerwana przez najście Kalibana i jego pijanych towarzyszy. Prospero każe Arielowi powiesić w widocznym miejscu „przebranie obszyte świecidełkami”. Prowadzeni przez Ariela spiskowcy najpierw lądują w cuchnącym bajorze za chatą Prospera, potem dają się zwieść błyskotkom i zostają przegnani przez „rozmaite Duchy w postaci ogarów i chartów”.
Akt V
Król Neapolu i jego dworzanie zostają uwięzieni w lipowym gaju. Ariel wyraźnie współczuje uwięzionym, co zdumiewa Prospera i skłania go do odstąpienia od zemsty. Mag rozkazuje Arielowi przyprowadzić Alonza i jego towarzyszy przed swoje oblicze. Żegna się z wyspą i wyrzeka się magii. Alonzo wraz z innymi pasażerami statku stają przed obliczem Prospera, który ukazuje się im w szatach księcia Mediolanu. Kiedy skruszony Alonzo żałuje, że jego zaginiony syn nie może poślubić córki maga, Prospero odsłania wnętrze swojej chaty, gdzie Miranda i Ferdynand grają w szachy. To nie koniec cudownych wydarzeń: Kapitan i Bosman statku, sprowadzeni przez Ariela, przynoszą wiadomość, że statek nie doznał uszczerbku podczas sztormu i jest gotów do wypłynięcia. Prospero przebacza nie tylko swym dawnym, ale i nowym wrogom: uwalnia Kalibana i zwraca mu wyspę. Uwalnia także tęskniącego za wolnością Ariela. Sam zamierza wrócić do Mediolanu, żeby objąć księstwo w posiadanie.
Epilog
Prospero prosi publiczność, żeby oklaskami uwolniła i jego, tak aby mógł pożeglować do Mediolanu.
Data powstania i geneza
Burza pojawiła się drukiem w tzw. Pierwszym Folio (1623) jako pierwsza w zbiorze. Utwór był gotowy już w 1611, kiedy to wystawiono go na dworze królewskim, spektakl pokazano również podczas uroczystości uświetniających ślub księżniczki Elżbiety w 1613 (wątek Ferdynanda i Mirandy oraz zaręczynowy spektakl są aluzją do tego wydarzenia). Fabuła Burzy nie została zapożyczona z innego utworu literackiego ani kroniki historycznej, jak to Szekspir miał w zwyczaju. Warto jednak wymienić esej Montaigne'a O kanibalach, włoską commedia dell'arte (skąd pochodzi motyw rozbitków na wyspie zamieszkanej przez czarodzieja) oraz opisy wyprawy do Wirginii w Ameryce w 1609 angielskich kolonistów, których statek zatonął podczas burzy u wybrzeży Bermudów.
Komentarz
Burza należy do ostatnich sztuk Szekspira, tzw. romansów albo tragikomedii. W przeszłości sądzono, że była ona ostatnim dziełem, jakie Szekspir napisał, zanim osiadł w Stratfordzie, i odczytywano ją jako artystyczne pożegnanie dramaturga ze sceną, widząc w postaci Prospera alter ego autora. Prospero jest jedną z najciekawszych postaci stworzonych przez Szekspira, typem maga-filozofa parającego się białą magią. W zakończeniu sztuki Prospero decyduje się jednak porzucić magię, pojednać z wrogami, zwrócić wolność Arielowi, oddać wyspę Kalibanowi i wyjechać do Mediolanu. Na taki krok stać tylko postać dojrzałą, która potrafi dostrzec własne słabości i krytycznie ocenić swoje postępowanie. Ciekawostką Burzy jest rzadkie u Szekspira przestrzeganie zasad trzech jedności dramatycznych: czasu (akcja sztuki trwa ok. 4 godzin), miejsca (wyspa Prospera) i akcji (wątki skupiają się wokół Prospera) oraz niezwykle staranne i bogate didaskalia, być może sporządzone przez samego Szekspira. Burzę wielokrotnie inscenizowano w polskich teatrach. Z nowszych przedstawień na uwagę zasługuje uwspółcześniona wersja sztuki z 2003 w reż. Krzysztofa Warlikowskiego, wystawiona w warszawskim Teatrze Rozmaitości. Ciekawą interpretację zaproponował także Laco Adamik, który wyreżyserował spektakl w 1991 dla Teatru Telewizji, obsadzając w rolach Prospera i Kalibana Zbigniewa Zapasiewicza.