Pozytywizm

Pozytywizm to nazwa epoki historyczno - literackiej występującej jedynie w kulturze polskiej (na zachodzie realizm, naturalizm). Pozytywizm to formacja kulturowa stworzona przez absolwentów Szkoły Głównej Warszawskiej, którzy ukończyli ją w latach 1862 - 1869. Został ukształtowany pod bezpośrednim wpływem skutków upadku powstania styczniowego. Termin wywodzi się z nurtu filozoficznego, który rozwijał się na zachodzie od lat 40 XVIII w. Za prekursora można uznać A. Comta - filozof ateistyczny, ojciec socjologii. Innymi byli H. Taine, J. S. Mill, H. T. Buckle, H. Spencer oraz K. Darwin. Filozofia pozytywistyczna miała antymetafizyczny charakter. Wszelkie spekulacje metafizyczne pozytywiści chcieli zastąpić badaniami przyrodoznawczymi.

Filozofię cechuje scjentyzm - przekonanie, iż nauka może rozwiązać wszelkie problemy egzystencjalne człowieka; determinizm - los człowieka kształtowany jest przez czynniki od niego niezależne - środowisko, dziedziczenie; utylitaryzm - pożytek jednostki i społeczeństwa jest najwyższym celem ludzkiego życia; ewolucjonizm - filozofowie pozytywni wierzyli w teorię ewolucji - od form prostych do złożonych, że w przyrodę wpisany jest zamysł rozwoju, postępu. Przejmowali z teorii Darwina walkę o byt i dobór naturalny. Te dwa pojęcia przenosili w sferę życia codziennego.

Prekursorami filozofii pozytywnej na ziemiach polskich byli Aleksander Świętochowski i Julian Ochorowicz. Ich poglądy cechował agnostycyzm - przekonanie o niepojmowalności metafizycznych sfer życia oraz liberalizm.

Program myśli pozytywnej został przedstawiony na łamach prasy warszawskiej. Młodzi ludzie przeciwstawiali się romantykom, doświadczywszy skutków powstania chcieli zerwać z ideologią walki - zastąpić ją ideologią pracy. Program pozytywistów można zamknąć w 4 punktach.

1. Praca organiczna - pozytywiści za socjologią Spencera uważali, iż społeczeństwo jest organizmem - dążyli do harmonijnego rozwoju wszystkich jego organów - grup społecznych. Postulat pracy organicznej wyrażał zasadę realizmu politycznego - pozytywiści odkładali na bliżej nieokreśloną przyszłość kwestię walki narodowowyzwoleńczej - zanim zacznie się walczyć trzeba być silnym gospodarczo.

2. Praca u podstaw - praca natury oświatowej nad podniesieniem poziomu życia przede wszystkim chłopów. Po reformie uwłaszczeniowej chłopi zostali bowiem postawieni w trudnej sytuacji - byli samodzielnymi producentami.

3. Asymilacja Żydów - w dawnym Królestwie Kongresowym żyła liczna ich mniejszość, władze carskie doprowadzały z premedytacją do waśni narodowych. Na dodatek Żydzi dbali o odrębność kulturową - nie przyswajali polskiego języka. Pozytywiści pragnęli stworzyć dla tych Żydów, którzy tego chcieli warunki asymilacji z narodem. W dziełach literackich, artykułach zaczęli więc opisywać kulturę żydowską.

4. Emancypacja kobiet - pozytywistki domagały się prawa do kształcenia kobiet, prawa do pracy i równego wynagrodzenia. Propagatorką była Eliza Orzeszkowa.

Program pozytywistów warszawskich.

Aleksander Świętochowski „Praca u podstaw”

Autor przedstawił sytuację chłopów po reformie uwłaszczeniowej - nie mogą bez zewnętrznej pomocy stać się zbiorowością świadomych producentów. Ich edukacją winni się zająć światli właściciele ziemscy.

Aleksander Głowacki „Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa”

Autor mówi o relacji między jednostką a zbiorowością w kategoriach utylitaryzmu. Wg niego podstawą dobrobytu jest własność prywatna.

Eliza Orzeszkowa „Kilka słów o kobietach”

Domaga się poszerzenia programu nauczania kobiet, prawa do pracy i równego wynagrodzenia.

Eliza Orzeszkowa „O Żydach i kwestii żydowskiej”

Popularyzacja kultury żydowskiej - wtedy stworzy się warunki asymilacji.

Stanisław Koźmian „Szkoła patriotyzmu politycznego”

Autor był przedstawicielem konserwatystów krakowskich - potępia walkę narodowowyzwoleńczą jako sarmackie warcholstwo.

Feliks Krupiński „Romantyzm i jego skutki”

Artykuł ma charakter znacznie bardziej literacki - autor snuje rozważania o romantycznej ideologii - szydzi - z romantycznego irracjonalizmu, emocjonalizmu i wyraża pogląd, iż stały się one źródłem czynów nieodpowiedzialnych. Raduje się, że nastał kres romantyzmu.

Poezja pozytywizmu.

Dominowały takie gatunki literackie jak nowela, powieść, obserwujemy początki reportażu, felietonu. Mimo, iż pozytywizm jest uważany za „czasy niepoetyckie” uprawiano poezję - lirykę reprezentuje Adam Asnyk (1838-1897) i Maria Konopnicka (1842-1810).

Adam Asnyk dojrzewał jeszcze w romantyzmie i romantyzm reprezentował w czasach pozytywizmu (poeta dwóch pokoleń). Można wyodrębnić trzy nurty w twórczości Asnyka :

• poezji miłosnej,

• poezji filozoficznej,

• poezji tatrzańskiej.

„Do młodych”

Zachęca by młodzi rozwijali się intelektualnie, by dążyli do poznania Boga. Godzi się ze smutkiem, iż przeminęły czasy romantyków i apeluje do młodych by mieli szacunek do tradycji. Przypomina im, że to co stworzą przeminie, przestrzega więc przed popadnięciem w pychę.

„Daremne żale, próżny trud”

Poeta zwraca się do romantyków i przestrzega przed życiem przeszłością bo nie jest ono twórcze.

„Karmelkowy wiersz”

Dusza kobiety salonowej jest pusta i dlatego poeta nie obdaruje jej miłością, lecz cukierkiem.

„Ach, jak mi smutno”

Poeta opłakuje przemijanie. Liryka wyznania, nacechowana emocjonalnie, pełna smutku, nostalgii, przypomina romantyczną poezję grobów.

„Między nami nic nie było”

Poeta ukazuje świat natury jako dyskretne tło ludzkich uczuć i stały element więzi emocjonalnych.

„Ulewa”

Autor zachowuje strukturę rytmiczną, stosuje średniówkę - wiersz sylabotoniczny - osiąga piękną melodię wiersza. Opis krajobrazu tatrzańskiego - jego piękna.

„Limba”

Pochwała krajobrazu tatrzańskiego, ale wiersz ten jest alegoryczny i przedstawia duchową sytuację poety. Limba jest samotna, dumna, wyniosła - tak jak poeta, który musi żyć wśród pozytywistów.

Sonet XXIX

Wyrzeczenie się walki narodowowyzwoleńczej jest dla poety narodowym samobójstwem ducha.

Maria Konopnicka - druga sztandarowa poetka pozytywizmu. Uprawiała twórczość utrzymaną w duchu postromantycznym. Nie nawiązywała jednak bezpośrednio do romantyzmu - wzorem dla niej był Lenartowicz. Sięgała po motywy ludowe, posługiwała się poetyką ballady, baśni. Konstrukcję jej wierszy cechuje wyrazista linia melodyczna osiągana dzięki kunsztownym konstrukcjom stroficznym i wierszowi sylabotonicznemu. Obok motywów ludowych istotną rolę odgrywała poezja patriotyczna.

„Przeciw nadziei”

A raczej „przeciw brakowi nadziei”. Poetka mówi o czasach, w których żyje - czasy pozytywizmu zabijają idee niepodległościowe. Nie ma ostoi wiary w odzyskanie niepodległości. Autorka jednak postanawia tą wiarę zachować, wiarę w zmartwychwstanie ojczyzny. Styl wiersza jest utrzymywany w duchu romantycznym, w duchu poezji grobów. W ten sposób autorka wskazuje na tradycję, która jest jej bliska.

„Rota”

„Rota” została opublikowana w 1908 r. Jest to utwór interwencyjny, przeznaczony do rozpowszechniania w Wielkopolsce. Autorka protestowała przeciwko ustawom wywłaszczającym Polaków z ich ziemi. Utwór zyskał popularność - Feliks Nowowiejski napisał do utworu muzykę. Została po raz pierwszy zaśpiewana 15 lipca 1910 r. podczas odsłonięcia pomnika grunwaldzkiego w Krakowie.

Zbiorowy podmiot literacki składa przysięgę przed Bogiem, prosząc go o pomoc w jej wypełnieniu. Naród ślubuje, że zachowa swoją tożsamość.

Powieść realistyczna.

Realizm - ma co najmniej dwa znaczenia - termin filozoficzno - estetyczny, który określa metodę ujmowania i kształtowania materiału w dziele sztuki.

Drugie znaczenie - kierunek literacki między romantyzmem a naturalizmem. Podstawowa cecha - mimetyzm - realiści obrazowali świat obiektywnie. Pracę pisaną traktowali jako studium natury. Dzieło sztuki winno mieć walory poznawcze. Ważne dla realistów było gromadzenie i selekcja materiału, szczegółów, posługiwali się schematyzacją i typizacją. Stosowali precyzyjną analizę charakterologiczną, dążyli do stworzenia iluzji prawdopodobieństwa poprzez :

- zachowywanie w strukturze świata przedstawionego związków przyczynowo - skutkowych,

- budowanie obrazu świata zgodnego z powszechnym doświadczeniem oraz stanem wiedzy o świecie.

Pozory obiektywizmu osiągano dzięki technice dokumentu wtrąconego - pamiętnik, list, referat.

Narracja w powieści realistycznej : posługiwano się 3 osobowym narratorem wszechwiedzącym zaglądającym w dusze bohaterów, ich motywacje.

Styl : język był przejrzysty, klarowny, warstwa językowa prawie niezauważalna. Język sięgał do mowy potocznej, stosowano stylizację w procesie indywidualizacji wypowiedzi bohaterów.

Realiści najczęściej posługiwali się powieścią. Powieść to gatunek literacki obejmujący rozbudowane utwory narracyjno - fabularne, bogate w materiał zdarzeniowy, społeczny, obyczajowy, psychologiczny. Nośnikiem treści jest fabuła - składa się z epizodów, wątków, niekiedy zawiera akcję. Fabuła to całokształt zdarzeń składający się na świat przedstawiony utworu. Fabuły dzielimy na epizodyczne i wątkowe. Akcja - porządek lub przebieg zdarzeń w obrębie fabuły. Czas - dzielimy na fabularny - wydarzeń w utworze i narracji - czas, w którym narrator opowiada historię.

„Ojciec Goriot” Balzaca

Bohaterowie „Ojca Goriot” mają poza funkcją psychologiczną ukazywać istotne procesy społeczne właściwe dla opisywanych czasów. Są mało zróżnicowane, ba, nawet bardzo do siebie podobne - nie przeżywają żadnych dramatów światopoglądowych, konfliktów moralnych. Konstrukcja bohaterów jest skupiona wokół gry o prestiż społeczny.

Rastignac - przybysz z prowincji, który wkracza do Paryża. Duszę ma czystą, nieskażoną prawdą o funkcjonowaniu świata - postać służy do obnażenia prawdy o świecie Paryża. Wybiera jednak drogę kariery i życia towarzyskiego. Rzuca wyzwanie paryskiemu światu - stanowi to o jego kapitulacji gdyż pokonuje ten świat metodami jakie mu wcześniej tenże świat narzucił - chce i zajmie w nim stosowną, wysoką pozycję.

Vautrin - galernik, postać autentyczna - szef policji paryskiej. Służy autorowi do wyrażenia przekonania natury etycznej - Vautrin dzięki inteligencji odkrywa mechanizmy rządzące światem społeczności paryskiej. Posiada klarowny kodeks etyczny - mówi, że świat paryski żadnego takiego nie posiada. Uzmysławia, że światem Paryża rządzi walka o byt, a narzędziem jest pieniądz. Odsłania obłudę społeczeństwa Paryża - im wyżej ktoś stoi tym bardziej jest obłudny i bezwzględny.

Ojciec Goriot - postać tragiczna. Tragizm jest skutkiem doświadczenia determinizmu pochodzenia społecznego. Żył w momencie przełomu pomiędzy feudalizmem a kapitalizmem. W feudalizmie rządzi urodzenie, a w kapitalizmie posiadanie. Goriot umiał pieniądze zdobyć - posiadał realne znaczenie w społeczeństwie, ale nie mógł zdobyć urodzenia. Był ofiarą anachronizmów struktury społecznej. Do obnażenia tych anachronizmów służy autorowi ta postać.

Córki ojca Goriot - niewiasty puste, próżne i bardzo okrutne. Ich okrucieństwo bierze się z przebywania w najwyższych strukturach Paryża.

Żadna z postaci nie ma refleksji metafizycznych. Paryż to Francja, dla Balzaca, społeczeństwo budowane po rewolucji francuskiej. Społeczeństwo podziałów międzyludzkich, stanowych i majątkowych, społeczeństwo, w którym nie istnieją prawa moralne, społeczeństwo, w którym destrukcji uległy podstawowe więzi międzyludzkie - rodzina, przyjaźń, miłość. Człowiek jest uprzedmiotowiony i zatomizowany. Wszyscy bohaterowie Balzaca dążą do uzyskania jak najwyższej pozycji społecznej - a pieniądz jest moralnością, prawem i Bogiem.

„Mendel Gdański” Marii Konopnickiej

Mendel Gdański jest obywatelem rosyjskim. W Rosji wywłaszczano Żydów z ich majątków, mieli osobną ustawę podatkową. Nie funkcjonowała ona jednak na terenie byłego Królestwa Kongresowego - stąd brała się silna migracja, a razem z nią rodziły się napięcia społeczne. Autorka mówi o bezsensie antysemityzmu gdyż nie załatwia on problemu. W noweli zawarty jest również postulat asymilacji Żydów - miał on spaść na władzę carską. Póki Rzeczpospolita była wolna, Żydzi mieli dobre warunki rozwoju, kiedy wolność straciła zaczęły się kłopoty. Postulatu nie da się zrealizować w państwie obcym Polakom i Żydom bowiem to państwo generuje konflikty narodowe.

„Szkice węglem” Henryka Sienkiewicza

Historia chłopa - Rzepy. Pisarz gminny Zołzikiewicz uknuł intrygę by Rzepa zastąpił w wojsku jego syna. Sytuacja powodowała tragiczne konsekwencje dla rodziny Rzepów - stąd dramatyczne zabiegi żony o męża. Nie mogła ona jednak udać się do władz z powodu odmiennego języka - braku porozumienia. Postulat pracy u podstaw w takiej sytuacji nie ma sensu. Podstawowym źródłem dramatu chłopa jest nieistnienie państwa, które chroniłoby jego dobro.

„ABC” Elizy Orzeszkowej

Nie ma możliwości w obcym państwie rozwijania działalności oświatowej. W warunkach niewoli narodowej program pozytywistyczny nie spełnia pokładanych w nim nadziei. Aby rozwijać gospodarkę, oświatę potrzebne jest wolne państwo.

„Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego

Fiodor Dostojewski (1821-1881) był jednym z najbardziej interesujących pisarzy rosyjskich XIX w. Życie miał ciekawe i burzliwe - był skazany na karę śmierci, popadał w długi (hazard), kontaktował się z rosyjskimi rewolucjonistami. Pozostawił po sobie „Zbrodnię i karę” (1866), „Idiotę” (1868), „Biesy” (1871) oraz „Braci Karamazow” (1880). Został określony mianem pisarza „przeklętych problemów” - dotykających najciemniejszych stron ludzkiej natury, które w sposób negatywny kształtowały ludzką cywilizację. Uprawiał pisarstwo realistyczne - nowe i ciekawe. Powieści jego określono mianem polifonicznych - wielogłosowych - powieści dyskusji. Określone elementy struktury utworu są znakami istotnych poglądów natury filozoficznej, religijnej, etycznej. Autor jednoznacznie nie wypowiada się w tych kwestiach - ścierają się one ze sobą i z tych starć wypływają wnioski. W powieściach Dostojewskiego słyszymy echa myślicieli, filozofów i innych tekstów literackich. Świat przedstawiony pod względem problematyki podlega głębokiemu nasyceniu - to ostatecznie daje wrażenie intensywności przeżyć, wrażeń. Świat przedstawiony jest często światem ukazującym stan duszy człowieka doświadczającego obłędu. Problematyka i psychika postrzegane są w kontekście metafizycznym.

Idea rewolucji społecznej : historię zbrodni należy traktować jako alegorię rewolucji społecznej - jest to idea czynienia sprawiedliwości za pomocą przemocy. Bohater popełnia zbrodnię, której konsekwencją jest konieczność popełnienia kolejnej. Przemoc rodzi przemoc. Nigdy nie zabija się dla innych, zabija się zawsze dla samego siebie. U źródeł rewolucji tkwi zawsze egoizm. Rewolucja doprowadza do destrukcji samych rewolucjonistów (tak jak Raskolnikowa). Ofiarą zbrodni nie jest tylko faktyczna ofiara lecz także morderca.

Idea nadczłowieczeństwa : zastanawiano się nad tym, czy wybitni ludzie mają prawo przy realizacji wielkich czynów, idei łamać normy etyczne. Dyskutowano, czy moralność, prawo obowiązuje wszystkich czy nie. Ideę nadczłowieczeństwa zapoczątkował Stirner, a wyartykułował Nietzsche. Jednych określał rasą panów a drugich podludzi. Rasa panów ma prawo tworzyć własne normy etyczne. Zdesperowany bohater rozważa i dochodzi do wniosku, że jeśli ktoś potrafi zabić to jest zdecydowanie ponad pospólstwem. Autor wyraźnie ośmiesza tą ideę - kto ma decydować o nadczłowieczeństwie ? Raskolnikow zdecydował sam i poniósł tego konsekwencje. Motywacje etyczne stojące za przemocą są ewidentnie fałszywe - nie ma ludzi i nadludzi, są tylko ludzie.

Trzecią ideą była idea utylitaryzmu. Powstawał on w czasie przełomu pomiędzy światem feudalnym a kapitalistycznym. Jednostka ma dążyć do szczęścia, a społeczeństwo to suma jednostek. Ideę tę w utworze prezentuje Łużyn - postać wierząca w postęp cywilizacyjny, społeczny. Raskolnikow natomiast zastanawia się nad użytecznością społeczną lichwiarki. Takie utylitarne myślenie sprowokowało go do zbrodni. Takie mierzenie ludzi, dzielenie ich na otwierających drogi postępu i tych, którzy je zagradzają rodzi zbrodnię.

Autor polemizuje z trzema poglądami filozoficznymi i konsekwentnie je odrzuca.

Odrodzenie moralne - natura człowieka jest nacechowana złem. Człowiek umie rozpoznać dobro, gorzej z jego czynieniem. Pisarz dowodzi, iż aby dostąpić odrodzenia należy wpierw upaść by zdać sobie sprawę z istnienia zła w naturze człowieka i własnej za nie odpowiedzialności. Trzeba sobie uświadomić, że jest się istotą grzeszną. Bez tego odrodzenie nie nastąpi.

W powieści Bóg oddziałuje na człowieka w różny sposób - poprzez sumienie - Raskolnikow może być nazwany więźniem sumienia, poprzez tzw. bożego człowieka - cierpienie Sonii jest świadectwem potwierdzającym autentyczność jej postawy. Odnaleźć można także rolę Pisma Świętego w kształtowaniu ludzkiej duszy - Biblia zapowiada zmartwychwstanie natury moralnej i duchowej. Drogą odrodzenia moralnego jest doświadczenie zła i cierpienia.

Wolność człowieka to dar tragiczny. Wolność to wolność wyboru pomiędzy dobrem i złem. Pokusa zbrodni złamała Raskolnikowa. Konsekwencjami wyborów jest zło - ofiarą pada podmiot, cierpienie go łamie i degraduje moralnie.

„Lalka” Bolesława Prusa

Utwór był publikowany w „Kurierze codziennym” w 1889 roku. Akcja obejmowała lata 1878-79, pamiętniki sięgały natomiast początków XIX w. Czas narracji pierwszoosobowej pokrywa się z czasem akcji. Włożył ją pisarz w usta starego subiekta, natomiast narrator trzecioosobowy jest wszechwiedzący o wyraźnych cechach autorskich. Ma spojrzenie subiektywne, w przeciwieństwie do pierwszoosobowego. Język utworu nie zwraca na siebie uwagi czytelnika - jest przejrzysty, ale miejscami widać stylizację w partiach dialogowych. Kompozycja jest zwarta, spójna ale otwarta przez niejasne zakończenie. Występują w „Lalce” różne gatunki literackie - powieść psychologiczna, społeczna, humoreski (o studentach), elementy powieści satyrycznej (o arystokracji), historycznej, fantastyczno - naukowej (Prus był jej prekursorem w Polsce).

Rzecki - prezentuje w utworze pokolenie romantyków, jest zdecydowanie najstarszy spośród trzech bohaterów. Brał aktywny udział w Wiośnie Ludów. Oprócz elementów romantyka ma także przymioty pozytywisty - jest rzetelny, uczciwy, pracowity. Ukazany jest w momencie rozwoju społecznego, w którym na społeczeństwo Kongresowe wpłynęły już idee pozytywistyczne. Istotą tej postaci jest konfrontacja z resztą społeczeństwa - Rzecki nie może sobie w nim znaleźć miejsca - nie jest potrzebna ani jego uczciwość, ani patriotyzm. Zamyka się we własnym świecie, bo nie akceptuje rzeczywistości zewnętrznej. Jego świat odnajduje się na kartach pamiętnika - tam znajdziemy marzenia i idee postaci - napoleońską - marzenie o odrodzenie Ojczyzny, o budowie świata sprawiedliwego. Jest jednak również romantycznym kochankiem - kocha panią Stawską, lecz skazany jest na niepowodzenie. Innym elementem romantycznym postaci jest przyjaźń - wierzy, iż przyjaciel zostanie działaczem konspiracyjnym. Rzecki jest bohaterem duchowej klęski - żadna z rzeczy, o których marzył nie realizuje się w żadnym stopniu.

Wokulski - idealista epoki przejściowej - on najpełniej łączy w sobie cechy romantyka i pozytywisty. W czasie swej nieszczęśliwej, ubogiej młodości podczas pracy w winiarni styka się z patriotyczną młodzieżą warszawską - dzięki niej zaczyna się uczyć, bierze udział w powstaniu styczniowym. Zostaje zesłany - czas wykorzystuje na naukę. Po powrocie do kraju zastaje obojętność społeczną - ludzie zajęci są robieniem interesów, a więc tym także zajmuje się bohater. Dla dobrego startu ożenił się z średnio bogatą wdową, choć starał się (bezskutecznie) szukać ideałów swego życia. W duszy Wokulskiego rodzi się dawny, szlachecki kompleks - pragnie zmienić pozycję społeczną za pomocą pieniędzy. Zdobywa je na spekulacjach wojennych - wraca bogaty i wzbudza podziw wśród mieszczaństwa, ale nie arystokracji. Wiedząc, iż Łęccy są biedni i pragnąc pozyskać Izabellę swoimi datkami uzależnia ich finansowo.

Ochocki - idealista naukowy - bez złudzeń spogląda na rzeczywistość, swoje plany łączy z wyjazdem za granicę.]

Utwór ma kompozycję otwartą - być może bohater wysadzając zamek zabił się - powieść to tragiczny obraz losu człowieka - ofiary archaicznej struktury społecznej. Albo jest to utwór w jaki sposób dojrzały i myślący człowiek marnuje swoją energię. Być może jednak bohater przeżył i wyjechał - przezwyciężył te ograniczenia, które nakładało na niego społeczeństwo polskie. Na pewno jednak straciło ono wartościową, przedsiębiorczą jednostkę.

Społeczeństwo XIX w. znacznie różniło się od obecnego - zamiast struktur kapitalistycznych miało jeszcze feudalne. Najważniejsza jest arystokracja - ludzie zbankrutowani na wszystkich płaszczyznach - od ekonomicznej do intelektualnej. Mimo to odgrywają najistotniejszą rolę. Mieszczaństwo jest zróżnicowane - polskie i żydowskie. Polskie to przede wszystkim ludzie drobnego interesu, zazwyczaj dosyć ubodzy. Żydzi natomiast są dość ekspansywni ekonomicznie. Bardzo szeroko przedstawia ich pisarz w utworze - sądzi, że asymilacja Żydów została zahamowana (wyjątek - Szuman). Obecne są też asymilacje pozorne - w głębi duszy bardzo odmienni, lecz przejmujący polskie obyczaje by móc z Polakami konkurować. Socjaliści - studenci nie budzą w autorze szczególnej sympatii. Społeczeństwo jest więc anachroniczne, pełne kontrastów, najszerszą grupę stanowią ludzie nędzy. Symbolem stosunków społecznych Warszawy jest kontrast między dostatkiem Śródmieścia a przejmującą nędzą mieszkańców Powiśla.

„Lalka” jest powieścią rozrachunkową - autor z perspektywy 20 lat spogląda na owoce realizacji ideałów pozytywistycznych. Ocenia tą realizację wyraźnie negatywnie. Jedynym owocem jest materializacja świadomości społecznej. Wszyscy chcą się dorobić - prowadzi to do antagonizacji i zahamowania rozwoju kraju. W takiej atmosferze gasną idee narodowowyzwoleńcze. Następuje proces rozkładu społecznego - sytuacja, w której społeczeństwo traci podstawowe więzi i z grupy staje się zbiorem jednostek. Dzieje się tak poprzez odwracanie się od tradycji - traci wspólnotę wartości cenionych i szanowanych. Można jednak utwór odczytywać inaczej - o roli tradycji w życiu społecznym, zwracając uwagę na życiowe bankructwo Wokulskiego, który wyrzeka się dorobku całego życia lub też w kategoriach powieści psychologicznej mówiącej o znaczeniu stabilizacji emocjonalnej w życiu człowieka (wszyscy dotknięci są samotnością).

---