Rozdział XV. Charakterystyka stosunków gospodarczych i rozwój terytorialny państw od XVII do XX wieku.
1. Zróżnicowanie ekonomiczne Europy w okresie poprzedzającym pojawienie się państwa nowożytnego.
Kapitalizm pojawił się najwcześniej w Anglii i Niderlandach już w okresie feudalizmu w bankowości, handlu i przemyśle. Wiedza techniczna rozpowszechniana była przez migrację ludności (zwłaszcza rzemieślników) prześladowaną za przekonania religijne.
Manufaktury - zakłady, gdzie w jednym pomieszczeniu i pod jednym zarządem skupiali się rzemieślnicy w celach produkcyjnych. Cechy:
- praca ręczna, później zmechanizowana,
- podział i specjalizacja pracy,
- zaspokajały zapotrzebowanie zwłaszcza na produkty branży metalowej i włókienniczej
Akumulacja kapitału :
- wynik handlu zamorskiego (protekcjonizm) i europejskiego,
- spekulacji papierami wartościowymi
- rozwoju banków
- rozwoju oszczędności i kalkulacji u mieszczaństwa
Zmiany w rolnictwie angielskim:
- likwidacja małych gospodarstw i rozwój dużych farm
- hodowla owiec i produkcja wełny
- farmy powstawały w wyniku zagarniania i ogradzania przez szlachtę ziem gminnych użytkowanych dotąd wspólnie.
Skutki praktyki ogradzania:
a) chłopi musieli zatrudniać się w manufakturach, gdyż sami nie mogli się utrzymać
b) część chłopów uzyskała swobodę gospodarowania i bogaciła się
c) rozwarstwienie wśród mieszkańców wsi
d) nowe, duże gospodarstwa zatrudniały pracowników najemnych i produkowały często jednorodne artykuły przeznaczone na rynek
Gospodarka folwarczna (na wschód od Łaby):
- powiększanie już dużych gospodarstw,
- coraz większa pańszczyzna
- rozwój folwarków
- szlachta wypracowywała nadwyżki finansowe i lokowała je w przemyśle
- państwo organizatorem pracy manufakturowej
2. Rewolucja przemysłowa
- gwałtowne przemiany gospodarcze, przewrót techniczny - produkcja masowa, przewrót ekonomiczny - zmiany w organizacji produkcji i zasadach kalkulacji; powstanie przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji technicznej.
Anglia:
- wpływ rewolucji w rolnictwie
- zapotrzebowanie na produkcję przemysłową za granicą (głównie w koloniach)
- nagromadzony kapitał
- mobilność siły roboczej
- zasada wolności produkcji i handlu
- rew. przem. wpłynęła na podobne przemiany w innych krajach np. Francji, Belgii, USA, Niemczech, Austrii i Rosji.
- zmechanizowanie pracy
- duża ilość zakładów zatrudniających pracowników najemnych
- wzrost wydajności pracy
- pojawiło się zróżnicowanie w rozwoju państw,
- obniżenie kosztów produkcji
- industrializacja
Francja:
- wpływ rewolucji w Anglii, rew. burżuazyjnej we Francji i przemian z okresu Napoleona,
- chłopi uzyskali ziemie na własność
- brak systemu własności wspólnej mieszkańców gmin
- zniesienie cechów i monopoli
- wolność działalności gospodarczej i handlu
- rozwój przemysłu w wyniku dużego zapotrzebowania ze strony wojska
- przewaga drobnych i średnich zakładów przemysłowych (gorsze warunki do rozwoju przemysłu w porównaniu z Anglią)
Prusy:
- rząd ingerował w politykę uprzemysłowienia - tworzył zakładu rządowe
- 1810 - zniesienie cechów i wolność przemysłowa
- rozwój gospodarczy doprowadził do ujednolicenia zasad handlowych, celnych, monetarnych i podatkowych w państwach niemieckich
- 1833 - Związek Celny
- rozwój linii kolejowych
- wytworzyły się silne powiązania między przemysłem na bankami (brak tego w Anglii i Francji)
Europa środkowo-wschodnia:
- uprzemysłowienie tylko niektórych regionów
- długo utrzymywały się stosunki folwarczno-pańszczyźniane
- kapitał w rękach ziemiaństwa a nie mieszczaństwa
- tania siła robocza (stąd brak dążeń do mechanizacji)
- duża ingerencja władzy państwowej w industrializację
- dużo obcego kapitału
USA:
- ciągły napływ osadników - ludzi w wieku produkcyjnym
- szeroki katalog swobód i wolności polityczno-gospodarczych
- szybki rozrost terytorialny
- wysoka cena siły najemnej
- rozdział na uprzemysłowioną Północ i rolnicze Południe (latyfundia)
- problem niewolnictwa
- koncentracja i monopolizacja
Rosja:
- rozwój głownie północo-wschodnich guberni
- 1861 - reforma uwłaszczeniowa
- większość kraju pozostała rolnicza
3. Handel
Podstawowym artykułem handlu było zboże i inne płody rolne dostarczane przez folwarki Wschodu oraz wyroby metalowe, sukna i luksusowe artykuły spożywcze napływające z Zachodu. Rośnie popyt na zboże w krajach uprzemysłowionych, do takiego stopnia iż można go nazwać handlem międzynarodowym o światowym zasięgu. W handlu uczestniczą dawne związki kupców oraz nowe kompanie - spółki akcyjne. Spółki te miały przywilej monopolu w handlu towarem z konkretnymi krajami; zwalczały handel indywidualnych kupców.
W handlu międzynarodowym przoduje Anglia - rola aktów nawigacyjnych (od 1651). Zawiązywała ona też traktaty handlowe z innymi państwami.
Wynik rozwoju handlu to m. in.: rozwój miast i komunikacji lądowej i morskiej (zwłaszcza rozwój kolei)
4. Nowożytne rolnictwo
- wzrost produkcji rolnej
- powiązanie rolnictwa z przemysłem (w celu zwiększenia wydajności wprowadzano udoskonalenia techniczne)
- gospodarstwa zaczęły przekształcać się w farmy i plantacje
- wielkość gospodarstw rolnych była bardzo zróżnicowana
- koncentracja ziemi (powodowało to rozwarstwienie wsi)
- podnoszenie wydajności pracy
- praca najemna
- system dzierżaw
5. Koncentracja produkcji
- postęp techniczny był bardzo kosztowny
- przedsiębiorstwa rozrastały się, nie były zaś tworzone nowe,
- największa koncentracja była w przemyśle ciężkim i w nowych gałęziach produkcji
- powstawały kombinaty (produkcja od surowca, aż do końcowego wyrobu - koncentracja pozioma)
- obok produkcji podstawowej zajmowano się produkcją uboczną (koncentracja pionowa)
- koncentracja wymagała zwiększenia kapitału, inwestycji w nowe maszyny by ograniczyć koszty produkcji
- popularyzacja kredytów
- rozwój kapitału finansowego (oligarchia finansowa)
- zawiązywano często spółki (rola akcji)
- rozdział własności od zarządzania przedsiębiorstwem
- związki monopolistyczne - kartele, trusty i syndykaty ( porozumienia zapobiegające konkurencji, wspólna cena wyrobów, podział rynku, monopolizacja produkcji)
- powstawały koncerny i holdingi
- umowy międzynarodowe w sprawie podziały rynków zbytu i dostaw surowców
- wywóz kapitału do krajów mniej rozwiniętych
6. Główne kierunki ekspansji kolonialnej w XIX i XX wieku
- wyścig o surowce i rynki zbytu w krajach rozwijających się
- władze państwowe wprowadzały cła ochronne
- ternem ekspansji kolonialnej były Afryka i Azja
- cele kolonizacji:
Zapewnienie rynku zbytu dla masowej produkcji
Znalezienie miejsca ale korzystnej lokaty kapitału
Znalezienie nowych źródeł surowców
Opanowanie ważnych punktów strategicznych
Anglia:
- 1870 - kumulacyjny moment ekspansji kolonialnej
- do kolonizacji Australii używano przestępców, po 1825 - szybki napływ ludności wolnej
- liberalna polityka kolonialna (np. autonomia Kanady, równość rasowa Anglików i Hindusów)
- po 1875r. - okupacja wojskowa Egiptu, bazy wojskowe nad Morzem Czerwonym, ekspedycje wojskowe w Azji i Afryce
- polityka „większej Anglii” i „prawidłowego handlu”
Francja:
- pod koniec XVIII w. - rozpad imperium kolonialnego,
- po 1830 - penetracja ekonomiczna Afryki północnej
- protektorat nad Kambodżą i opanowanie części Wietnamu (dzięki misjom katolickim)
- polityka aktywności handlowej i finansowej
- część kolonii miała znaczne swobody polityczne i gospodarcze
- 1848 - uznanie kolonii za terytoria francuskie i zniesienie niewolnictwa
Niemcy:
- trzecie mocarstwo kolonialne
- ekspansja rozpoczęła się dość późno
- objęła Afrykę, Azję i Bliski Wschód
Rosja:
- kierunek ekspansji - Azja
- zdobyte tereny były włączane do terytorium Rosji
- zagospodarowanie Syberii
- przeszkodą był brak ludności wolnej
- próba ekspansji na Chiny i Mandżurię
Inne państwa kolonialne - Holandia, Portugalia, Włochy, USA. Kolonie były całkowicie podporządkowane metropolii, choć formalnie niepodległe. Kolonie były przyczyną konfliktów międzynarodowych o strefy wpływów i podstawą prestiżu międzynarodowego.
Rozdział XVI. Zmiany społeczne od XVII do XX wieku
1. Arystokracja
Wzrost cen spowodował obniżenie realnej wartości dochodów arystokracji. Zaczęła ona szukać dochodów w działalności gospodarczej.
Anglia:
- właściciele ziemscy to:
Arystokracja - zachowała majątki dzięki piastowanym godnościom
Gentry - średnia i drobna szlachta - szybko przystosowała się do nowej koniunktury gospodarczej
Dzierżawcy - dawni wolni chłopi, zbliżeni majątkowo do gentry
- długi proces znoszenia obciążeń feudalnych i opłat na rzecz króla
- 1641 - zniesienie obowiązku poddawania się pasowaniu na rycerza i związanych z tym opłat
- dobra rycerskie dobrami wolnymi
- 1656 - zniesienie opłat feudalnych spoczywających na dobrach obszarników
- nie zwolniono z opłat chłopów
- majątki arystokratów popierających króla zostały objęte sekwestrem
- amnestia dla rojalistów
- 1646 - ziemie należące do duchowieństwa miały być sprzedane a dochód ze sprzedaży przekazano na rzecz państwa
- kontrola umów dzierżawnych (pozbawienie części chłopów ziemi)
- po restauracji monarchii utrzymano wcześniejsze ustalenia dotyczące powinności rycerskich, a królowi przyznano roczną rentę za utracone dochody
Francja:
- zniesiono przywileje stanowe
- równość obywateli wobec prawa
- jednolity system podatkowy
- rozwój mieszczaństwa
- Arystokracja utraciła dotychczasowe wpływy polityczne i została doprowadzona do ruiny materialnej
Prusy i Austria:
- reforma uwłaszczeniowa
- majątek i władza w rękach średnich właścicieli ziemskich
2. Mieszczaństwo
- zwiększało swój stan posiadania
- uzyskiwało coraz większe wpływy polityczne
- walczyło z feudalizmem i absolutystycznym modelem władzy
- było w konflikcie z ubogą częścią społeczeństwa
- partie polityczne podstawą działalności politycznej
- program mieszczaństwa - partie liberalne, program arystokracji i części chłopów - partie konserwatywne
Anglia:
- radykalne mieszczaństwo wraz z robotnikami domagało sie reform demokratycznych
- reformy prawa wyborczego - 1832 i 1867
Francja:
- dążenia ku demokratyzacji
- rewolucja doprowadziła do rozdziału mieszczaństwa i robotników, którzy początkowo byli sojusznikami
- Monarchia Lipcowa (1830-48) bogate mieszczaństwo uzyskało pełnię władzy
3. Uwłaszczenie Chłopów
- XIX w. - emancypacja ludności wiejskiej
- mniejszy odsetek pracujących w rolnictwie na rzecz przemysłu
- poprawa pozycji prawnej i materialnej
- uwłaszczenie - zniesienie feudalizmu pod koniec I połowy XIX w. w Europie Zachodniej; we wschodniej nieco później
Anglia:
- 1677 - ustawa nadająca właścicielom ziemskim duże uprawnienia w stosunku do chłopów - dzierżawców
- chłop musiał posiadać pisemny dokument potwierdzający, że ziemia należy do niego; inaczej tracił ją
- mieszczanie i szlachta uczestniczyły razem w ogradzaniu ziem gminnych
- grodzenie stało się polityką państwową, ustawowo tłumiąc opór chłopów
- komasacja gruntów
- właściciele wielkich latyfundiów wydzierżawiali części bogatym chłopom jako farmy (pracowali tam najemnie zubożali chłopi)
Francja:
- 1789-93 - likwidacja feudalizmu
- wolność osobista chłopów
- prawo swobodnego dysponowania własnością prywatną i jej ochrona
- wolność wykonywania zawodu
- znoszono wspólnoty gminne
- 4 VIII 1789 - zniesiono przywileje szlachty
- rodzaje obciążeń:
Narzucane chłopom (feudalizm dominujący) - sądownictwo patrymonialne i monopole pańskie
Oparte na umowie (f. kontraktujący) - obowiązek płacenia czynszu za władanie ziemią
- świadczenia zakwalifikowane do f. dominującego zniesiono bez odszkodowania
- chłopi od czynszu mogli się wykupić
- 1792 - zniesienie prawa własności panów do ziemi chłopskiej bez odszkodowania
- ustawa o konfiskacie dóbr kościelnych i dóbr szlachty - emigrantów (zdrajców)
- dobra te sprzedano, rozparcelowano
- Ludwik XVIII ogłosił nieodwracalność sprzedaży dóbr narodowych (likwidacja wielkiej własności ziemskiej)
Europa środkowo-wschodnia:
- opóźnione uwłaszczenie
- chłopi zobowiązani byli do odszkodowania za zniesienie powinności feudalnych
- pozbawiono ich praw do wykupu ziem gminnych
- majątek chłopów został uszczuplony
Prusy:
- 1807 - zniesienie poddaństwa osobistego i nadanie wolności osobistej
- 1811 - edykt regulacyjny (ziemie na własność mogli uzyskać tylko ci, którzy użytkowali ją dziedzicznie; musieli oddać 1/3 tytułem odszkodowania - indemnizacja)
- pozostali chłopi musieli oddać ½ swoich ziem
- 1816 - ustawa zaostrzyła warunki regulacji wyłączając z procedury mniejsze gospodarstwa
- ta tzw. Regulacja pozostawiona była dowolnej umowie między chłopem a panem
- wielcy właściciele ziemscy jeszcze powiększyli swoje majątki
- chłopi bezrolni pracowali jako pracownicy najemni w folwarkach
Austria:
- 1848 - chłopi uzyskali ziemie na własność
- odszkodowania (na wzór Prus)
- połowę właścicielom płaciło państwo i połowę chłopi (dla nich spłatę rozłożono na 20 lat)
Rosja:
- system czynszowy jedynie w guberniach północnych (w pozostałych - stosunki poddańcze)
- w najlepszej sytuacji byli chłopi będący poddanymi państwowymi
- reforma wiejska Aleksandra II powodowana była kryzysem gospodarczym po wojnie krymskiej
- wystąpienia chłopskie
- 1861 - ustawa o reformie rolnej:
Zniesienie poddaństwa i wolność osobista dla chłopów (wyj. Czasowe zobowiązanie: niemożność zrzeczenia się „nadziałów” ziemi przez 9 lat
Zniesienie sądownictwa panów i oddanie chłopów pod sądy powszechne
Chłopi wykupywali ziemie uznaną za własność obszarnicza
„listy umowne” - powinności chłopa jakie powinien spełniać do czasu zawarcia umowy o wykup ziemi.
Chłop mógł uzyskać obszar ziemi „nadział” wielkości określonej przez ukaz carski
Do czasu wykupu ziemie należały to wspólnoty gminnej
Cena wykupu według stawki płaconego czynszu, a nie rzeczywistej wartości gruntu
- reforma wzbogaciła obszarników, a chłopi niemogący wykupić ziemi zatrudniali się w przemyśle
- obszarnicy uzyskali środki na przebudowę gospodarki (podstawa dla rozwoju kapitalizmu)
- na początku XX w. 80% gospodarstw wchodziło z skład wspólnot gminnych, stąd dekret (1906) przewidujący możliwość przekazania ziemi na własność, jeśli wniosek taki złoży użytkujący ją chłop
- dekret o ziemi (1917) -> ziemia mieniem ogólnonarodowym w dyspozycji komitetów rolnych; chłopi mieli tylko prawo jej użytkowania
- dekret (1918) -> ziemia własnością „ludu pracującego”
4. Robotnicy i warstwy średnie
- grupa robotników najemnych uformowała się z rzemieślników i drobnych chłopów
- zatrudniali się w fabrykach i zakładach nowego typu
- wraz z koncentracja przemysłu nastąpiła koncentracja ludności w ośrodkach przemysłowych (urbanizacja)
- rozwój ruchu robotniczego (pracodawcy swobodnie ustalali czas pracy i płace - stąd ucisk robotników)
- zatrudniano także kobiety i dzieci
- najgorsze warunki mieli robotnicy w Rosji
- od połowy XIX w. pojawia się ustawodawstwo socjalne
- na poprawę warunków robotników wpłynęły idee socjalistyczne i rozwój organizacji robotniczych
Anglia:
- związki zawodowe (reprezentowały interesy robotników wobec przedsiębiorców) - działały legalnie od 1871
- robotnicy zabiegali o poprawę płac i warunków pracy
- prowadzili działalność polityczną w celu reform ustrojowych
- czartyzm - (1836-48) ruch robotniczy, pierwszy niezależny od mieszczaństwa, dążył do demokratyzacji Anglii,
- czartyzm wywarł wpływ na rozwój org. robotniczych na kontynencie,
- podzielony na nurt ugodowy (wygrał) i rdykalny
- 1837 - „Karta Ludu” - postulaty wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego, stworzenie możliwości wchodzenia do Parlamentu przedstawicieli robotników
- 1839 - Parlament odrzucił Kartę Ludu; podobnie odrzucono w 1842 drugą kartę i trzecią z 1848.
- 1848 - załamanie się czartyzmu
- 1864 - Międzynarodowe Stowarzyszenia Robotników (I Międzynarodówka)
- Anglia miała postępowe ustawodawstwo społeczne (ubezpieczenia)
- 1900 - powstanie Partii Pracy
Kontynent:
- ruch robotniczy miał postać działalności konspiracyjnej przeciwko władzy państwowej
- represjonowano wystąpienia rewolucyjne
- późno zniesiono zakazy zrzeszania się robotników
- koniec XIX i początek XX w. to okres rozwoju związków zawodowych robotników o masowym charakterze
- związki organizowały samorządy robotnicze, wysnuwały żądania ekonomiczne i 8-mio godzinny dzień pracy
- oprócz Anglii i Australii wszędzie obowiązywał 10-cio godzinny dzień pracy
- związki zawodowe miały prawo do strajku
- partie polityczne robotników:
Ogólnokrajowe Stowarzyszenie Czartystów (1840 - Anglia)
Powszechny Niemiecki Związek Robotniczy (1863)
Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Niemiec (1869)
- II Międzynarodówka - w skład weszły wszystkie europejskie partie socjalistyczne i socjaldemokratyczne
Rosja:
- „Wyzwolenie Pracy” - kierownictw w ruchu robotniczym (G. Plechanow)
- 1903 - Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji
USA:
- niezłe warunki pracy i możliwość zajęcia się rolnictwem ze względu na kolonizowanie wolnych terenów
- z czasem jednak następował wzrost ucisku w związku rozwojem wielkiego przemysłu
- 1881 - Amerykańska Federacja Pracy
- 1886 - strajk i uzyskanie 8-mio godzinnego dnia pracy
- w związku z kryzysem gospodarczym (1929-33) nastąpiło wzmożenia interwencjonizmu państwowego (poprawa położenia robotników)
- „Nowy Ład”
- liczebny wzrost warstw średnich (urzędnicy, nauczyciele, pracownicy handlu)
- rentierzy - żyli z dobrze ulokowanych pieniędzy
- arystokracja robotnicza - wykwalifikowani i dobrze opłacani robotnicy - kierownicy w zakładach pracy
- duża ruchliwość społeczna
Rozdział XVII. Nowożytne doktryny polityczne
1. System prawa natury Hugona Grocjusza (1583-1645)
- autor : „O prawie wojny i pokoju”
- pr. Natury : „nakaz czystego rozumu, wskazujący, że pewien czyn wskutek samej zgodności z naturą rozumną ma cechy konieczności”
- pr. Nat. Jest niezmienne; jego twórca oddzielił je od treści religijnych
- zasady prawa natury:
Powstrzymywanie się od tego co jest własnością innych
Obowiązek zwrotu cudzej własności
Wynagrodzenie wyrządzonej szkody
Dotrzymywanie umów
Poniesienie kary za popełnione przestępstwo
- o ustroju państwa decyduje lud
- zawiera z monarchą wiążącą umowę
- Grocjusz stworzył koncepcję praw podmiotowych
- prawo to uprawnienie człowieka do zrobienia lub posiadania czegoś
2. John Locke (1632 -1704) - koncepcja praw naturalnych i umowy społecznej
- autor: „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego” „Myśl o wychowaniu”
- pr. Nat. „wieczna zasada dla wszystkich ludzi i ustawodawców”
- katalog praw naturalnych:
Prawo do życia
Wolności
Mienia
Własności
- państwo może powstać tylko z woli jednostek
- powinno pozostawić jednostce swobodę działalności gospodarczej, politycznej i religijnej
- ustawodawstwo stanowi reprezentacja społeczeństwa (powinno ochraniać prawa natury)
- państwo powstaje dwuetapowo:
I - jednostki zawierają umowę i powstaje społeczeństwo
II - społeczeństwo zawiera umowę z władzą i tworzy państwo zorganizowane według zasady podziału władzy
- Locke jest twórcą teorii podziału władz
3. Karol Montesquieu (1689 - 1755) - koncepcja trójpodziału władzy
- autor: „Listy perskie” „O duchu praw”
- wolność podstawowym prawem człowieka
- w państwie musi istnieć kilka władz równorzędnych
- podział na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą
- powinny być „rozdzielone i zlane ze sobą”
- istnieją hamulce między tymi władzami i wewnątrz nich
- najlepszy ustrój posiada monarchia o charakterze umiarkowanym
- idea Monteskiusza łączyła założenia liberalizmu i konserwatyzmu
- była wykorzystywana w praktyce konstytucyjnej, została powszechnie przyjęta
4. J. Jakub Rousseau (1712 - 1778) - koncepcja umowy społecznej i suwerenności ludu
- autor: „Rozprawa o pochodzeniu nierówności między ludźmi” „Umowa społeczna”
- stan natury stanem przedspołecznym
- podstawowe prawa: wolność i bezpieczeństwo
- własność nie jest prawem naturalnym a stanowionym
- państwo na prawo swobodnie regulować ustrój własności
- popierał zniesienie daleko idących różnic majątkowych
- koncepcja powstania państwa i władzy
- państwo powinno zabezpieczyć wolność i równość obywateli
- struktura państwa opiera się na wspólnym interesie
- zasada suwerenności ogółu
- zasada równości społecznej
- władzę stworzyła „wola powszechna” jest niezbywalna i należy do ogółu
- krytykował rządy demokratyczne i monarchistyczne
- najlepszym jest rząd arystokratyczny wykonujący wolę suwerena (we Francji największą władzę ma parlament)
- Rousseau wpłyną na treść Deklaracji Para Człowieka i obywatela (1791)
5. Liberalizm
- XVIII w. zainicjowany przez przedstawicieli oświecenia
- koncepcja fizjokratyzmu - pewne prawa są obiektywne, naturalne; państwo nie może ingerować w sprawy społeczne i ekonomiczne
- ograniczenie ingerencji państwa sposobem przeciwstawiania się absolutyzmowi
- reformy na podstawie fizjokratyzmu przeprowadzono w Prusach i Austrii (nie udało się to we Francji)
- szkoła manchesterska - (A. Smith) czynnikiem sprawczym postępu gospodarczego jest dążenie do zysku; jednostce należy pozostawić swobodę, „non nocere” pierwszą zasadą dobrego rządu
- Liberalizm gospodarczy - źródłem bogactwa jest ilość wytwarzanych dóbr, polityka państwa ograniczona do minimum, wolna konkurencja
- podstawowe wolności: wolność osobista, przemysłu i handlu
- w tej rzeczywistości gospodarczej powstawały liczne, nieduże przedsiębiorstwa
- kryzysy nadprodukcji wywołane wolna konkurencją, eliminowały przedsiębiorstwa słabe
- Liberalizm polityczny - doktryna odnosząca się do ustroju państwa i praw wolności
- rząd powinien być jak najtańszy i powinien dbać o bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne
- koncepcja państwa „nocnego stróża” - za naruszenie spokoju należy karać; zasady ustroju powinny być przemyślane i gwarantować prawa obywatelskie
- liberałowie opracowali system gwarancji praworządności
- myśl liberalna dominowała w XIX w. w Europie i USA
- Liberalizm klasyczny - zabiega o uniezależnienie i wolność jednostki od państwa
5.1 Adam Smith (1723-1790)
- klasyk liberalnej ekonomii politycznej
- autor: „Teoria uczuć moralnych”, „badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”
- państwo powstało z chwila podziału ludzi na bogatych i biednych
- zadania panującego:
Ochrona społeczeństwa przed atakami innych społeczeństw
Ochrona obywateli przed niesprawiedliwością, ustanowienie dobrego wymiaru sprawiedliwości
Utrzymanie pewnych instytucji publicznych nieprzynoszących zysku
- dochód społeczeństwa powinien wyrównywać deficyt poszczególnych gałęzi gospodarki
- praca własnością każdego człowieka (święta i nienaruszalna)
- Smith przeciwny był ustawowemu regulowaniu płac
- popierał wolną konkurencję
5.2 Beniamin Constant (1767 - 1830)
- popierał poglądy średniego mieszczaństwa
- autor: „O monarchii konstytucyjnej i rękojmiach publicznych” „Zasady polityki”
- najlepszy ustrój - monarchia konstytucyjna
- władza nie ingeruje w sprawy jednostkowe
- wolność to podleganie tylko ustawom i nie przynoszenie szkody społecznej
- wszystko czego nie zabrania prawo jest dozwolone
- wolność prasy podstawową formą gwarantującą jawność życia politycznego
- wyższość woli powszechnej nad jednostkową
- suwerenność narodu musi mieć swoje granice
- podział władzy:
Królewska (nie wykonawcza) jest ponad pozostałymi władzami i partykularnymi interesami; król pośrednikiem między władzami
Ministerialna
Prawodawcza
Sądowa
Municypalna
6. Doktryny polityczne II połowy XIX w. i I połowy XX
6.1 Liberalizm
- liberalizm łączył się z innymi ideologiami
- celem dalszy rozwój demokracji
- szukano sposobów na rozwiązanie konfliktów społecznych i gospodarczych
Liberalizm demokratyczny:
- Aleksis de Tocqueville - teoria społeczeństwa masowego, konieczność decentralizacji władzy
- John Stuart Mill:
Należy określić granice działalności rządu
Nie można krępować rozwoju indywidualności
Władza nie może ingerować w życie prywatne jednostki
Ingerencja jest usprawiedliwiona gdy zapobiega krzywdzie innych
- Rząd reprezentacyjny najlepszym (udział ludu)
- Rząd powinien być kontrolowany przez parlament
- Ustawodawstwo powinno być w rękach kompetentnych komisji
- rozwinięta działalność kontrolna
- rządzić powinna inteligencja
- robotników należy poddać opiece warstw bogatszych
Liberalizm socjalny
- państwo powinno ingerować w życie gospodarcze i społeczne, powinno być aktywne, dać warunki do realizowania wolności jednostki
- podatki instrumentem sprawiedliwego podziału dóbr
- społeczny charakter własności
- J. S. Mill prekursorem
Liberalizm konserwatywny
- Herbert Spencer - przeciwnik interwencjonizmu państwowego
- przeciwny radykalnemu rozwojowi demokracji
- prawa i wolności wywodzą się z tradycji
6.2 Społeczna nauka Kościoła
- próba połączenia założeń liberalnych z demokratycznym socjalizmem
- koncepcja własności jako funkcji społecznej
- własność naturalnym prawem osoby, podstawą wolności
- próba pogodzenia interesów klasowych
- ustrój - demokracja chrześcijańska
- nienaruszalność istoty własności chyba że dla dobra publicznego
- zasada pomocniczości państwa
6.3 Liberalizm I połowy XX wieku
- weszły w życie idee socjalizmu
- kryzys liberalizmu
- 5-cio przymiotnikowe wybory
- prawa dla mniejszości narodowych
- próba ograniczenia szerzącego się komunizmu
- dopuszczano ingerencję państwa w ruch cen i płac oraz wzrost sektora państwowego (wg niektórych miał być to obowiązek państwa
6.4 Komunizm
- państwo to instytucja klasy panującej
- państwo burżuazyjne dyktaturą
- Lenin: komunizm oznacza zniesienie państwa
- system rad
- prawdziwa demokracja bo rządy sprawuje większość społeczeństwa
6.5 Faszyzm
- przeciwny liberalizmowi, tradycji demokratycznej i komunizmowi
- państwo miało być totalne, stoi ponad jednostką,
- likwidacja życia politycznego
- kontrola światopoglądu a nawet życia prywatnego obywateli
- szczególna rola partii faszystowskiej i jego wodza
- państwo najwyższym dobrem
9